مجموعه مقالات همایش 15 خرداد زمینه‌ها و بسترها

رضا سامانی

دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، در تاریخ 12 خرداد ماه سال 1387، پس از یک فراخوان دوساله مقاله از سراسر کشور، اقدام به برپایی همایش یک روزه علمی ـ پژوهشی با نام «15 خرداد 1342، زمینه‌ها و بسترها» نمود تا همانطور که از نامش پیداست، به بررسی «زمینه‌ها و بسترها»ی این حرکت عظیم مردمی بپردازد. در مجموع 87 مقاله به این مرکز ارسال شده بود که تعداد چهل مقاله برای بررسی در همایش و چاپ انتخاب شدند.
 دو جلد «مجموعه مقالات همایش 15 خرداد 1342، زمینه‌ها و بسترها» شامل چهل مقاله برگزیده این همایش و همچنین متن دو سخنرانی است که هر دوی این سخنرانی‌ها در جلد اوّل کتاب آورده شده‌اند. در جلد اوّل، هجده مقاله در ده موضوع امام خمینی، فیضیه، انقلاب سفید، محرّم، دانشجویان، بازار، مشهد، تبریز و خاطرات مطرح شده‌اند و بیست‌ودو مقاله دیگر این همایش در جلد دوّم تحت موضوعات اسرائیل و صهیونیسم، بهائیت، دولت علی امینی، دولت اسدالله علم، دین‌ستیزی حکومت پهلوی، حاکمیت پهلوی، نظام بین‌الملل و دولت شریف‌امامی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. از آنجا که همایش 15 خرداد 1342 به منظور شناساندن و بررسی دقیق ریشه‌های این رخداد تاریخی برگزار شد،  بر آن شدیم که نگاهی هرچند گذرا بر این دو جلد کتاب بیاندازیم.
جلد اوّل این مجموعه، با متن سخنرانی افتتاحیه همایش آغاز می‌شود که توسط آیت‌الله هاشمی رفسنجانی ـ رئیس محترم مجلس خبرگان رهبری ـ ایراد گردید. سخنان آقای هاشمی رفسنجانی از این حیث مورد توجه و ارزشیابی قرار می‌گیرد که ایشان به عنوان یکی از شاهدین قیام 15 خرداد 1342 به بررسی ریشه‌ها و حوادث زمینه‌ای این حرکت تاریخی پرداختند و موضع‌گیری‌های هوشمندانه امام در مقابله با این حوادث را تحلیل نمودند.
پنج مقاله آغازین این کتاب همگی به نوعی مربوط می‌شوند به موضوع امام خمینی. به عنوان مثال مقاله اوّل با نام «بازتغییر ـ مفهوم عاشورا و قیام پانزده خرداد» نوشته محمدجواد هراتی به بررسی قیام عاشورا و مفهوم آن می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه در 15 خرداد 1342 رنگ و بوی تازه‌ای به مفهوم عاشورا بخشیده شد و امام خمینی چه نقشی در این تازگی و روح‌بخشی داشت. چهار مقاله دیگر که در حیطه این موضوع قرار دارند عبارتند از: امام، احیای هویت مغفول روحانیت، نوشته دکتر محمدعلی صالحی؛ بررسی مبانی و ریشه‌های اندیشه سیاسی امام خمینی در قیام 15 خرداد 1342، نوشته خانم اعظم شاهمردی که نشان می‌دهد در پس قیام 15 خرداد هیچ اندیشه و گرایشی از کمونیسم و روشنفکران غربی وجود نداشته و فقط اندیشه‌های ناب شیعی امام و رهبران دینی آن را به جلو رانده است؛ روابط و مناسبات آیت‌الله شیخ حسین لنکرانی و امام خمینی از آغاز تا قیام 15 خرداد 1342، نوشته علی ابوالحسنی (مُنزِر)؛ و تحلیل بررسی اقدامات امام خمینی و موضاع ایشان در سالهای (42 ـ 1340)، نوشته خانم محبوبه صدیقی که به بررسی رفتارهای متقابل امام در مقابل اقدامات غرب‌گرایانه شاه درا یران می‌پردازد.
موضوع مشهد، دو مقاله را در این کتاب جای داده است. مقاله اوّل، با عنوان: زمینه‌ها و بسترهای قیام 15 خرداد در مشهد با تکیه بر نقش علما، نوشته حسن شمس‌آبادی؛ و جریانهای فرهنگی ـ سیاسی حوزه مشهد در آستانه نهضت خرداد، نوشته غلامرضا جلالی. جلالی در مقاله خود به بررسی جریانهایی می‌پردازد که در مشهد به موازات قم براه افتادند و 15 خرداد مشهد را رقم زدند.
مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز موضوعاتی هستند که چهار مقاله از این مجموعه مقالات را به خود اختصاص داده‌اند. در مورد فیضیه دو مقاله در همایش 15 خرداد 1342 مطرح گردید. مقاله اوّل مستقیماً به حادثه فیضیه و مواضع علما درباره آن می‌پردازد و عنوان آن هم صراحتاً معرّف محتوا است. این مقاله را آقای عباس سراج قلم زده است و در صفحه 223 جلد اوّل تحت عنوان حادثه مدرسه فیضیه قم (2 /1 /42) به چاپ رسیده است. امّا مقاله دوّم نگاه گسترده‌تری به پیامدهای فیضیه دارد این مقاله را خانم فاطمه فرهمند با عنوان بررسی واقعه فیضیه در دوّم فروردین 1342 و پیامدهای آن به همایش ارائه کرده‌اند.
انقلاب سفید شاه نیز از مواردی است که به عنوان یک بستر برای قیام 15 خرداد، در همایش مطرح گردید و دو مقاله از این کتاب را به خود اختصاص داد. موضوعات بازار، محرّم و دانشجویان، هر کدام یک مقاله را در دل این کتاب‌ جای داده‌اند.
جلد دوّم مجموعه مقالات با مقاله: بحران ساختاری حاکمیت پهلوی، نظریه وابستگی و قیام 15 خرداد 1342 نوشته دکتر روح‌الله بهرامی و دکتر مهدی اصلاح آغاز می‌شود. امّا موضوعی که بیشترین مقالات جلد 2 را به خود اختصاص داده است،‌ موضوع اسرائیل است. در باب روابط ایران و اسرائیل و بازتاب آنها در قیام 15 خرداد 1342 و موضع‌گیری‌های امام، هفت مقاله در این مجلّد به چاپ رسیده است. مفصل‌ترین آنها مقاله‌هایی هستند که آقای محمدتقی تقی‌پور با عنوان: حماسه خرداد، نقبی به دسیسه‌های یهودی در ایران از دیدگاه امام و خانم مهتاب شورمیج با عنوان: روابط ایران و اسرائیل در فاصله سالهای 1342 ـ 1340 نوشته‌اند. در کل 134 صفحه از این کتاب به موضوع اسرائیل پرداخته است.
موضوع بحث‌برانگیز دیگری که در همایش 15 خرداد 1342 مطرح شد، موضوع «بهائیت» بود که چهار مقاله منتخب آن در این مجموعه به چاپ رسیده است. از مقاله‌های ارزنده در این باب می‌توان به مقاله (بهائیت: 1343 ـ 1340) نوشته خانم اکرم راشدی اشاره کرد که به نفوذ بهائیان در حکومت پهلوی به ویژه پس از کودتای 28 مرداد 1332، و برخورد امام با این فرقه بین سالهای 1340 تا 1343 می‌پردازد.
همایش 15 خرداد 1342، در بررسی بسترهای قیام 15 خرداد، نگاهی ویژه به دولت‌های حاکم شاه بین سالهای 1340 تا 1342 دارد. این نگاه را می‌توان در مقاله‌های ارائه شده دید. یک مقاله به دولت شریف امامی پرداخته، سه مقاله دولت علی امینی را بررسی می‌کنند و دو مقاله هم دولت علی امینی را زیر ذره‌بین‌گذاشته‌اند.
دوره پهلوی، دوره‌ای بود که حاکمان آن دو هدف عمده را درنظر داشتند. هدف اوّل کاهش قدرت و نفوذ دین و روحانیت و هدف دوّم ارتباط بی‌رویه با کشورها و فرهنگ‌های بیگانه که آن هم در طول هدف اوّل بود.
این دو هدف عمده، از جمله عواملی بودند که زمینه‌ساز قیام 15 خرداد شدند و نتیجه معکوس آنها، همانی شد که حکومت پهلوی را به زانو درآورد. در همایش 15 خرداد 1342، این دو عامل به عنوان بسترهای قیام 15 خرداد مطرح شدند و بالطبع مقالات جالبی نیز در این حیطه مطرح و به چاپ رسیدند.
از جمله آنها می‌توان به مقالات جلوه‌های دین‌ستیزی در نشریات عصر پهلوی نوشته خانم مریم غفاری جاهد، جلوه‌های دین‌ستیزی در فرهنگ رسمی ایران عصر پهلوی سالهای 40 تا 42 اثر دکتر محمد باغستانی کوزه‌گر و قیام خرداد و بحران مشروعیت رژیم نوشته غلامعلی پاشازاده، اشاره کرد. دو مقاله نیز به بررسی روابط خارجی ایران در دوره سالهای 1349 تا 1342 پرداخته‌اند.
«مجموعه مقالات همایش 15 خرداد 1342، زمینه‌ها و بسترها» را انتشارات سوره مهر در سال 1388 در دو جلد منتشر نمود که جلد اوّل آن 488 صفحه و جلد دوّم 529 صفحه دارد قطع این کتاب وزیری است و جدا از مقالات، حاوی تصاویر تعدادی از تلگرافها و اعلامیه‌های مربوط به 15 خرداد 1342 نیز هست.

 
تعداد بازدید: 7713