اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)

رضا رضایی

پرداختن به اندیشه سیاسی امام خمینی از آن رو  اهمیت دارد که ایشان بنیان جامعه و نظامی سیاسی ای را پی ریخت که در آن دین و معرفت در صدر نشانده شد و از دل آن نظامی برآمد که داعیه اصلی آن  دینداری و دین ورزی و به سعادت رساندن انسان معاصر در جهان کنونی است. نگاه ژرف امام خمینی در ربع آخر قرن بیستم توانست بار دیگر چشمان آدمیان را بر روی دین و معنویت گشوده و توجه آنها را به تاثیر دیانت و معنویت بر سیاست ورزی فراخواند. لذا تامل در اندیشه سیاسی امام خمینی می تواند برای بسیاری وی به ویِزه نسل نو، که دوران حیات امام خمینی را درک نکرده اند، جالب و آموزنده باشد و مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در کتاب اندیشه  سیاسی امام خمینی – که در سال 1392 منتشر گردید -  به همین مهم پرداخته است. 
اندیشه‌ی سیاسی امام خمینی مبتنی بر اسلام است. در این اندیشه، ساماندهی زندگی سیاسی جامعه‌ی اسلامی محور تأسیس نظام سیاسی بوده و با توجه به اهمیت ساماندهی حیات سیاسی و اجتماعیِ انسانِ مسلمان در جامعه‌ی اسلامی و با هدف فراهم‌کردن امکانات رشد و تعالی او و با پیش‌فرض‌های برخاسته از دین و اهداف آن به پیش می‌رود. مبانی اندیشه‌ی سیاسی امام خمینی متأثر از اندیشه‌ی سیاسی اسلام، در حوزه‌ی مبانی و پیش‌فرض‌های کلامی، فلسفی و اخلاقی ثابت است اما در زمینه‌ها و شرایط محیطی و در چارچوب مبانی و اصول و قواعد، متغیر و منعطف و متأثر از ارزیابی شرایط و اقتضائات زمانی و مکانی جوامع اسلامی است. از این رو در اندیشه‌ی سیاسی شیعه، مسئله‌ی پیروی از مجتهد واجد شرایط زنده مورد تأکید قرار گرفته است. اندیشه‌ی امام خمینی از سال 1341‌ش براساس رویکرد شیعی برای اصلاح وضع موجود باعث تحول در رویکرد نظری و کارکرد اجتماعی و سیاسی عالمان شد و در این مسیر هم به هدایت رفتارهای سیاسی خود و مقلدان پرداخت و تقیه یعنی اندیشه و عمل سیاسیِ معطوف به حفظ شیعه کنار رفت و اندیشه‌ی اسلام انقلابی محورِ تلاش‌ها واقع شد.
در بررسی مباحث مهم اندیشه‌ی سیاسی امام خمینی هم به بحث از دین و سیاست، ضرورت حکومت، حکومت مطلوب، ویژگی‌های حاکم اسلامی، شرایط ولی‌فقیه، اندیشه‌ی جمهوری اسلامی، نقش مردم در مشروعیت حاکم و حکومت اسلامی، محدوده‌ی اختیارات حکومت اسلامی و وظایف و جهت‌گیری‌های حکومت اسلامی پرداخته شده است.
در این اثر به بررسی مبانی اندیشه‌ی امام در فلسفه، عرفان و اندیشه‌ی سیاسی اسلام پرداخته شده است. منابع و متون اندیشه‌ای امام خمینی معرفی شده‌اند، بنیادهای نظری اندیشه‌ی سیاسی امام خمینی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به مباحث مهم و بنیادین اشاره شده است. در ضمن مبانی معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی، عرفانی، کلامی و فقهی و اصولی اندیشه‌ی سیاسی ایشان مورد بررسی قرار گرفته است. در واقع ما در این کتاب می خواهیم بدانیم که اندیشه های سیاسی امام بر چه زمینه های نظری و عناصر و بنیادهای معرفتی فقهی و غیر فقهی  استوار است؟
سوالات فقهی دیگری نیز قابل طرح است:
- ابعاد و مبانی فلسفی آرای سیاسی امام کدامند؟
- مولفه های تحول و تمایز در اندیشه های سیاسی امام نسبت به اندیشه های سیاسی تشیع چیست؟
- بنیادهای عرفانی و تمایزات روش شناسانه ی اندیشه های امام کدامند؟
در بررسی و تبیین مسائل مطرح شده، پژوهش حاضر در چهار بخش اصلی تدوین شده است. این کتاب، در بخش اول با نگرش کلی به بستر زمینه ساز اندیشه های سیاسی تشیع، طرح نظریه حکومتی امام را در این مسیر و با توجه به مولفه های سیاسی اندیشه شیعه ی گیری کرده و تمایز خاص نظریه پردازی امام را در این مجموعه تبیین می کند. بخش اول از صفحه 21 آغاز و تا صفحه 81 ادامه می یابد. این بخش شامال دو فصل می شود و عانوین این دو فصل به ترتیب عبارتند از:
1- سیاست در قلمرو کلام
پیامدهای طرح کلامی سیاست، ولایت، شعاعی از اصول دین
2- خاستگاه جدید سیاست و حکومت در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)
الف: بازشناسی جایگاه سیاست در شریعت
ب: ارکان نظام سیاسی در حکومت شریعت
در همین فصل است که نقد نظریه جدایی دیانت از سیاست از سوی امام خمینی بررسی می گردد.
3- تحول در اندیشه های سیاسی امام خمینی
الف: چیستی تحول در اندیشه سیاسی
ب: محکمات و متشابهات
ج: فرایند تحول
در بخش فرایند تحول: این روند در دو دوره پیش از حکومت اسلامی و دوره برقراری حکومت اسلامی بررسی می گردد.
بخش دوم در سه فصل به مبادی و مبانی فلسفی و معرفتی اندیشه های سیاسی امام خمینی (ره)، چه در حوزه ی نظر و چه در ابعاد فلسفه علمی، می پردازد. صفحات 87 تا 151 کتاب به این بخش اختصاص دارند.
عناوین و جزئیات سه فصل بخش دوم به شرح زیر هستند.
فصل اول: فلسفه عمومی
الف: مبانی معرفت شناسی
ب: مبانی هستی شناختی
ج: مبانی انسان شناختی اندیشه های سیاسی امام خمینی
فصل دوم: فلسفه نظری
الف: حکمت متعالیه و اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)
ب: ارتباط و جایگاه دین و فلسفه در اندیشه امام خمینی
فصل سوم: فلسفه عملی:
الف قدرت و جایگاه آن در اندیشه سیاسی امام خمینی
ب: عمل گرایی امام و دگرگون سازی قدرت سیاسی
در این قسمت و بخصوص در بحث عمل گرایی، ما می توانیم ریشه های سیاسی و فکری اقدامات امام خمینی در مواجهه با حکومت پهلوی بخصوص در سالهای آغازین نهضت را رصد کرده و پی به منشاء آنها ببریم. برای مطالعه این قسمت به صفحات 131 تا 151 کتاب مراجعه کنید.
اما، تبیین تمایزات روش شناختی اندیشه های سیاسی امام خمینی، در فقه و اصول، که بر مبنای روش اجتهادی ویژه ایشان تحقق یافته است، در بخش سوم انجام می گیرد. در ارتباط با نقش روش در بررسی اندیشه باید گفت که روش می کوشد الگویی برای ورود به دنیای فرد متفکر و اندیشمند در راستای توضیح و تفسیر افکار او ارائه دهد. از این رو روش شناسی اندیشه های سیایس، آگاهی از اصول و ضوابطی است که جهت منطقی حرکت فکر اندیشمند را بررسی و تحلیل می کندو تکاپویی روشمند برای معرفت ژرف کاوانهای او محسوب می شود. بخش سوم که با عنوان تمایزات روش شناسی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) در این کتاب گنجانده شده، از سه بخش تشکیل شده است. برای مطالعه این بخش به صفحات 173 تا 228 کتاب مراجعه نمایید.
فصل اول: روش شناسی اندیشه سیاسی شیعه
الف: روش شناسی تطبیق فلسفه با شریعت
ب: روش شناسی عقلی شیعه
فصل دوم: روش شناسی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)
الف: ضرورت و اهمیت بحث
ب: روش شناسی اجتهادی امام خمینی (ره)
ج: روش فقهی امام
فصل سوم: نتایج تمایز روشی امام خمینی (ره)
الف: نقش زمان و مکان در اجتهاد
ب: حکم شناسی سیاسی امام خمینی (ره)
کتاب در بخش چهارم به بنایدهای عرفانی نظریه های سیاسی امام خمینی(ره) خاصه ولایت و خلافت انسان کامل به عنوان زیر بنایی عرفانی برای نظریه ولایت مطلقه فقیه می پردازد. این بخش از صفحه 232 آغاز می شود و عناوین دو فصل آن عبارتند از:
1- بررسی نسبت منطقی – تحلیل عرفان و سیاست
2- پیوند سیاست و عرفان در اندیشه سیاسی امام خمینی
در انتها باید گفت که در اندیشه های سیاسی امام می توان تمامی زیرساخت های معرفتی و فقهی و غیر فقهی رویکردها و گفته های ایشان را یافت. تفکر راهیردی و عملگرای ایشان بود که در حوزه دین و سیاست موجب شد ایشان برای برهم زدن وضع موجود به وسیله آگاه سازی و بسیج انقلابی توده ها و در راس آن، روحانیت، حرکتی انقلابی انجام دهند و در نتیجه الگوی جدیدی برای نظام سیاسی یعنی نظام جمهوری اسلامی ترسیم کنند. این تفکر خصوصا در سالهای آغازین نهضت نقش به سزایی در روشنگری افکار مردم و بر ملا شدن سیاست های پهلوی داشت. حرکتی که در نهایت به قیام خونین 15 خرداد 1342 منتهی گردید.
کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی که به قلم مریم السادات حسینی نگارش شده است و ناشر آن هم مرکز اسناد انقلاب اسلامی است. این کتاب از چهار بخش به انضمام کتابنامه و نمایه تشکیل شده است و 316 صفحه دارد.

 
تعداد بازدید: 4477