پژوهش نامه انقلاب اسلامی ایران

عباس واضح

پژوهشنامه انقلاب اسلامی در سه مجلد به کوشش مجتبی سلطانی احمدی و رحیم نیکبخت میرکوهی به نگارش درآمده است. این مجموعه به گردآوری تعدادی از مقالات تلاشگران و دانش آموختگان، نویسندگان و پژوهشگران در زمینه انقلاب اسلامی در سراسر کشور پرداخته است. در این نوشتار به  بررسی دفتر دوم این مجموعه می پردازیم که با مجموع 32 مقاله در دو فصل در سال 1392 با 682 صفحه و 1000 نسخه توسط مؤسسه خانه کتاب منتشر گردیده است.
فصل اول با عنوان انقلاب اسلامی در سرارسر کشور به گسترش و شکل گیری انقلاب اسلامی در شهرها و شهرستان های مختلف کشور از جمله خوی، رستم آباد، شمیران، سیستان و بلوچستان خلخال، تبریز، ارومیه، شیراز و... پرداخته است.
انقلابی که در سال 1357 ش در ایران با عنوان  انقلاب اسلامی شکل گرفت، بدون در نظر گرفتن مذهب تشیع به عنوان ایدوئولوژی آن، قابل بررسی نیست. مذهب تشیع به عنوان مذهب غالب کشور دارای مفاهیم غنی در رابطه با عدالت و مبارزه با ظلم و بی عدالتی است و همین مفاهیم به بزرگان این مذهب که مراجع تقلید و روحانیت هستند، این قدرت را می دهد که در  برابر بی عدالتی های موجود در جامعه ساکت ننشسته و دست به اقدامات عملی بزنند که البته اعتقاد و وابستگی شدید مردم به مذهب شیعه نیز باعث شد که انقلاب اسلامی ایران از قالب یک انقلاب طبقاتی و یا یک انقلاب دهقانی و شهری بیرون آمده و حالت همه جانبه به خود بگیرد و همه اقشار مردم در آن به صورت فعال شرکت کنند. این مسأله مختص به شهرهای بزرگ و مرکزی انقلاب نمی شد و بسیاری از شهرهایی که در آن انگیزه های مذهبی بسیار بالا بود، در انقلاب اسلامی نیز حضور فعالی داشتند، چون انقلاب اسلامی را تجلّی اعتقادات خود می دانستند.
صفحه های پایانی این فصل در دو مقاله به نقش تبعید ها در پیروزی انقلاب اسلامی از آغاز نهضت امام خمینی تا پیروزی انقلاب اسلامی می پردازد.
 احزاب، گروه ها و سازمان ها عنوان دومین فصل از این مجلد است که به بررسی و چگونگی شکل گیری، فعالیتها و نقش آفرینی های گروه ها، سازمان و احزاب  در جریان انقلاب اسلامی پرداخته است. بخشی از این گروه ها و احزاب را گروه شیعیان، گروه مؤتلفه، حزب نهضت آزادی، حزب جبهه ملی، احزاب مارکسیستی و تشکیلات فراموسونری در بر دارد.
یکی از گروههایی که پیش از انقلاب در مبارزه علیه رژیم پهلوی نقش داشت گروه نهضت آزادی بود که مانند سایر گروهها دارای جناح بندی بود. سه جناح مذهبی، میانه، غیر مذهبی، هماهنگی کامل و منطبق باهم نداشتند. در یک گروه تشکیلاتی نمی توان میدان عمل را فقط در دست عده ای خاص از گروه قرار داد. برای جلوگیری از تفرقه و انشقاق باید اجازه اظهار نظر به همه جناح ها داده شود. در غیر این صورت تجربه گروه های قبل از نهضت تکرار می شود که چون مجال به همه جناح ها داده نشد، خود را از نهضت مقاومت یا جبهه ملی جدا کردند و دست به تشکیل گروه جدیدی زدند.
تأخیر نهضت آزادی در لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی را نمی توان بدون درنظر گرفتن شرایط نقد کرد. آیا در آن دوران همه گروه های سیاسی مواضع و واکنشی به موقع از خود نشان دادند که بتوان به تأخیر نهضت آزادی انتقاد کرد. باید هماهنگی بین اعضاء وجود داشته باشد. این درست نیست که بدون فکر دست به عمل انفعالی زد. اگرچه این عدم هماهنگی فکری و عقیدتی نقطه ضعف بزرگی بود و آثار بد خود را در مواضع و عملکرد این گروه در سال های آتی نشان داد. اعلامیه ای که نهضت آزادی در ابتدا منتشر و در آن به رهبری مصدق استناد کرد، توسط جناح غیر مذهبی نهضت منتشر شد که اعتقادی به دخالت دین در سیاست نداشت، این جناح رهبری را مختص مصدق می دانستند و زمانی که این اعلامیه باعث واکنش علما شد، جناح مذهبی میانه رو برای نشان دادن همسویی شان با روحانیت و مردم، دست به صدور اعلامیه ی دیگری زددند.
در دی ماه همین سال، شاه اعلام می کند که قصد دارد اصول ششگانه ای را که بعدها از آن با عنوان " انقلاب سفید" یاد کرد، به رفراندوم بگذارد. در پی توجه شاه به ابعاد سیاسی طرح و اظهار این که ناگزیر از اجرای رفرم های یاد شده است، امام خمینی به عنوان مخالفی سرسخت، دست به واکنش می زند. ششم بهمن ماه 1341 ش، به عنوان روز رفراندوم یا "تصویب ملی" اعلام می شودو در مقابل امام خمینی آن را تحریم می کند. به دنبال انتشار اعلامیه ی مراجع عظام تقلید، پاره ای از اغتشاشات و تظاهرات در تهران و قم رخ می دهد و هیأت های مذهبی در تهران هم در مخالفت با انقلاب سفید فعالیت هایی انجام دادند. در این شرایط شاه درصدد بر می آید با سفر به قم در جهت کنترل اوضاع اقدام نماید. ولی در سفر خود به قم با عدم استقبال و بی اعتنایی مواجه می شود و در واکنش بدین وضع، طی یک سخنرانی روحانیت را با تعابیر موهن "ارتجاع سیاه" و بدتر از "ارتجاع سرخ" مورد حمله قرار می دهد. سرانجام در  6 بهمن، رفراندوم انجام گردیده و اعلام می شود که اصول پیشنهادی شاهنشاه به تصویب ملت رسید. کندی، رئیس جمهور وقت امریکا پیروزی شاه را تبریک می گوید. در عید فطر مصادف با 7 اسفندماه، امام خمینی با صدور اعلامیه ای نوروز 1342 ش را عزای عمومی اعلام می کند. رژیم شاه در واکنش به این اقدام در دوم فروردین 42 و مصادف با روز شهادت امام جعفر صادق (ع) به مدرسه فیضیه قم حمله کرد و دست به تخریب مدرسه و ضرب و شتم طلاب زد. حادثه فیضیه قم، بیش از پیش، حضور عالمان دینی، نیروهای مذهبی و علی الخصوص امام خمینی در مبارزه سیاسی را پررنگ تر ساخت و اندکی بعد از آن هم، واقعه 15 خرداد 1342 ش، نقطه آغازین نهضتی بود به رهبری امام خمینی که بعدها منجر به سرنگونی این رژیم و پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 ش شد.
در مقالات پایانی این فصل بر موضوعاتی چون مهاجرت علما به تهران و ری پس از بازداشت امام خمینی، نقش زنان در انقلاب اسلامی، نقش نیروهای مذهبی، بازاریان، کارگران و نیروهای نظامی در جریان انقلاب اسلامی می پردازد.
دفتر سوم پژوهشنامه انقلاب اسلامی هم با مجموع 36 مقاله به بررسی و نقش تعدادی از شخصیتهای مهم و اثرگذار که در جریان نهضت امام خمینی در مسیر پیروزی انقلاب اسلامی نقش ایفا نموده اند می پردازد که در تاریخ انقلاب اسلامی توجه چندانی به آنها نشد است. ان شاالله در مقالات بعدی به این دفتر می پردازیم.
این مجلد در 772 صفحه گردآوری شده و موسسه خانه کتاب آن را  در سال 1392 به چاپ رسانده است.

 
تعداد بازدید: 4199