شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم

مهرنوش کاظمی

یكی از شیوه های ابراز نظر در مورد قدرت و نظام سیاسی در دوره پهلوی دوم، سرودن شعر بود. از آن جایی كه اختناق حاكم بر جامعه اجازه اعتراض و اظهار نظر صریح را نمی داد، بسیاری از افراد با استفاده از صنایع ادبی، چون كنایه و ایهام و … در قالب شعر، مخالفت خویش را با وضعیت موجود اعلام می كردند. از طرف دیگر تعدادی از طرفداران رژیم پهلوی نیز بوسیله شعر به تعریف از این رژیم می پرداختند. کتاب «شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم»، به قلم احمد درستی، اثری است که به همین موضوع پرداخته واشعار مخالفین و موافقین رژیم پهلوی را با توجه به مبانی فكری آنها، مطرح كرده و مضامین و معانی هر كدام را مورد بحث قرار داده است. در این اثر، چهار جریان شعر سیاسی ایران، در دوره زمانی سال های 1320 تا 1357 بررسی شده و ضمن تحلیل زمینه های پیدایش هریک از این چهار جریان، مواضع آنها نیز نسبت به تحولات سیاسی – اجتماعی تبیین نمونه هایی از اشعار هر جریان شعری ارائه شده است. اما این چهار جریان شعری چه هستند؟ بر اساس گفته های کتاب اشعار سياسي عصر پهلوي دوم را به چهار دسته مي توان تقسيم كرد:

اول ـ اشعار سياسي چپ گرا
اشعار سياسي چپ گرا، شامل سه نوع سروده است؛ اشعار كارگري، اشعار چريكي و توجه به انقلاب هاي نقاط مختلف جهان. البته «از نظر گستردگي و مقبوليت اشعار سياسي چپ، در طول اين دوره فراز و نشيب هايي به چشم مي خورد. در دهه بيست، به خاطر حضور نيروهاي شوروي در ايران و حمايت آنها از گروه هاي چپ گرا، اشعار چپ گرايانه رونق زيادي داشت، اما پس از كودتاي 28 مرداد و كشف سازمان نظامي حزب توده، فعاليت شعراي چپ گرا كمتر شد. اين وضعيت ادامه داشت تا اينكه در اواخر دهه چهل، با شروع مبارزات چريكي، اشعار چريكي اين گروه در بين مردم گسترش پيدا كرد».(ص 192)

دوم ـ اشعار سياسي ملي گرايانه
شاعران ملي گرا با استفاده از آموزه هاي ملي گرايانه، به مخالفت با رژيم پهلوي مي پرداختند. نهضت ملي شدن صنعت نفت، كودتاي 28 مرداد و نيز دكتر مصدق، به طور گسترده در شعر اين دست شاعران بازتاب يافته است. توجه به مفاخر كهن، قهرمانان ملي و اساطيري، بيگانه ستيزي و نيز اهميت دادن به وحدت ملي و زبان فارسي، از ديگر موضوع هاي مورد علاقه ملي گرايان شاعر است. نكته پاياني اينكه «اشعار ملي گرا كمتر به حوادث بين المللي توجه داشتند و اكثراً به مسائل داخلي كشور مي پرداختند».(ص244)

سوم ـ اشعار سياسي اسلامي
«قيام 15 خرداد 1342، نقطه عطفي در مبارزات مردم ايران عليه حكومت پهلوي بود. پس از اين قيام بود كه مردم و نخبگان جامعه، به اهميت و نقش اسلام در مبارزه پي بردند. در بين شاعران نيز اندك اندك افرادي، واژه ها و مفاهيم اسلامي را در شعرشان به كار بردند؛ درحالي كه قبل از سال 1342، استفاده از تعابير اسلامي در اشعار سياسي، چندان به چشم نمي خورد. با نزديك شدن به پيروزي انقلاب اسلامي، بر تعداد شاعراني كه از مفاهيم اسلامي در شعرشان بهره مي گرفتند، افزوده شد»(ص302)
برخي مفاهيم اسلامي مانند عدالت، قيام، شهادت، انتظار، ولايت و ظلم ستيزي، در شعر شاعران اين دوره فراوان به كار رفته است. در بخش بعد، به طور مفصل به اين گونه سياسي شعر خواهيم پرداخت.

چهارم ـ اشعار سياسي سلطنت طلب
اشعار اين شاعران به مدح و ثناي خاندان سلطنت مي پردازد. موضوع هايي مانند سالروز تولد شاه يا ولي عهد، سالروز تاج گذاري شاه و پدرش و نيز انقلاب سفيد شاه و ملت و جشن هاي 2500 ساله، بسيار مورد توجه اين شاعران است. حتي كساني از اين شاعران بودند كه «كودتاي 28 مرداد را به عنوان قيام ملي توصيف مي كردند».(ص 325)
بخش اول کتاب به ارائه کلیات اختصاص یافته. در فصل اول این بخش با نظریات مختلف منتقدان ادبی درباره ادبیات، رابطه آن با اجتماع و کارکردهای اجتماعی ادبیات آشنا خواهیم شد و در فصل دوم همین بخش، تعریف شعر سیاسی و انواع آن نزد ما مطرح می گردد.
بخش دوم اما مباحثی را پیرامون حوادث مهم سیاسی و اجتماعی مطرح می کند که بر اشعار سیاسی دوره پهلوی دوم تاثیر گذار بودند. در این بخش تنها به نقل حوادث و نحوه تاثیر گذاری آنها اکتفا شده و ارائه نمونه اشعار به بخش بعدی موکول گردیده است. این بخش از دو فصل تشکیل شده و فصل اول عوامل سیاسی و فصل دوم آن عوامل فرهنگی و اجتماعی را مرور می کند. در فهرست عوامل سیاسی ما در مقابل اتفاقاتی همچون حمله متفقین، کودتای 28 مرداد، قیام پانزدهم خرداد و حادثه سیاهکل قرار می گیریم و در فهرست دوم عواملی همچون شبه نو سازی، انجمن نویسندگان، مطبوعات و ترجمه ها تحلیل می شوند. فصل پایانی این بخش با عنوان جریان های مهم شعر سیاسی در دوره حکومت پهلوی، به بررسی چهار جریان ناسیونالیسم، سوسیالیسم، اندیشه اسلامی  و اندیشه سلطنت طلبانه در ایران می پردازد
گونه های شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم در بخش سوم مطرح می گردند. فصل اول گونه های مختلف اشعار سیاسی چپ را به همراه مثالهای معرفی می کند. در فصل دوم اشعار سیاسی ملی گرایانه و گونه های مختلف آن پسش روی ما قرار می گیرند و در فصل سوم که اهیت بسیار بالایی برای تاریخ نگاری انقلاب اسلامی دارد، ما با گونه های مختلف اشعار سیاسی اسلامی آشنا می شویم. در انتها هم اشعار سیاسی سلطنت طلبانه به بوته نقد سپرده می شوند.
هر فصل از کتاب با بخش خلاصه فصل به اتمام می رسد و در انتهای کتاب نیز بخشی با عنوان نتیجه گیری افزوده شده است.
کتاب «شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم» کتابنامه هم دارد. این کتابنامهمشتمل بر نمایه کتاب ها، پایان نامه ها، جزوات و نشریات می گردد. این اثر که یکی از موضوعات طرح تدوین تاریخ انقلاب اسلامی است، در مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهیه شده و در 344 صفحه تدوین شده است. کتاب فوق در سال 1381 برای اولین بار منتشر گردید.

 
تعداد بازدید: 5642