کودتای سیاه

زهرا جلالی

12 شهريور 1398

پس از کودتای 28 مرداد 1332 در ایران، تحولاتی از جمله برقراری روابط مجدد با انگلیس، واگذاری نفت ایران به شرکت‌های غربی، سلطه سیاسی آمریکا در ایران و در پی آن تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی رخ داد که باعث ورود امام خمینی به صحنه سیاست و شکل‌گیری قیام 15 خرداد شد. تاریخ سیاسی ایران بویژه در یک سده اخیر و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، جولانگاه قدرت‌هایی همچون انگلیس و آمریکا بوده است.

«کودتای سیاه» عنوان کتابی است که موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، در خصوص سیاست‌های سلطه‌گرانه آمریکا در ایران در قالب کودتای 28 مرداد 1332، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و حق کاپیتولاسیون منتشر کرده است. مقصود از انتشار این کتاب، بهره‌گیری نسل نو از تجارب و اندوخته‌های پیشکسوتان و درک مفاهیم اصیل انقلاب اسلامی و فرهنگ مقاومت است.

پس از مقدمه کتاب، اهداف و انگیزه‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی امنیتی کودتای 28 مرداد مورد بررسی قرار گرفته‌اند. انگلیس با ترغیب آمریکا باعث شکل‌گیری کودتا شد که نتیجه آن شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت و عقب انداختن روند دموکراسی در ایران بود. همچنین آمریکا و انگلیس خواستار مهار حرکت‌های اسلام‌گرا در ایران و منطقه اطراف ایران بودند. از جمله پیامدهای این کودتا، انتصاب فضل‌الله زاهدی به عنوان نخست‌وزیر و تسلط آمریکا و انگلیس بر ارتش ایران بود.

در خصوص انجمن‌های ایالتی و ولایتی، ابعاد تاریخی، اهداف و انگیزه‌ها و پیامدهای آن بررسی شده است. این لایحه در دولت اسدالله علم به صورت غیرقانونی تصویب شد و در واقع علم در قانون اساسی مشروطیت دست برد. امام خمینی از ابتدا مخالفت خود را با این لایحه اعلام کرد و با حمایت علمای حوزه علمیه و اقشار مختلف مردم، نامه‌ها و تلگراف‌هایی را برای شاه و علم ارسال کردند.

با قیام گسترده مردم در تهران، قم و دیگر شهرها و تعطیلی بازار و حضور مردم در مساجد برای حمایت از علما، پس از یک ماه و نیم از آغاز ماجرا علم ناچار به عقب‌نشینی شد و دولت با ارسال نامه‌ای مکتوب به علما، اعلام کرد که این لایحه اجرا نخواهد شد. اما امام با دوراندیشی خود، تأکید داشت که دولت باید این لایحه را لغو و خبرش را به طور رسمی منتشر سازد. در نتیجه پیگیری‌های امام، خبر لغو لایحه در روزنامه‌های دولتی منعکس شد. در حالی که همه از عقب‌نشینی دولت خشنود بودند، امام فرمود که: این‌‌ها برنامه اساسی‌تری دارند و باید در انتظار توطئه‌های بزرگ‌تری باشید.

از پیامدهای مقاومت در برابر تصویب این لایحه، شکست رژیم پهلوی در خارج کردن مرجعیت از ایران، ورود مردم به صحنه مبارزات سیاسی همگام با علما و آشکار شدن ماهیت ضد اسلامی حکومت پهلوی بود.

با عدم موفقیت علم و شاه در تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، آمریکا شاه را مجبور به اجرایی کردن برنامه‌هایش برای ایران یعنی انقلاب سفید کرد. آمریکا در جهت فراهم کردن شرایط برای نفوذ بیشتر خود در ایران و جلوگیری از یک انقلاب و تحول ناخواسته، اصرار به اجرایی شدن مفاد انقلاب سفید داشت.

در رابطه با حق کاپیتولاسیون یا قضاوت کنسولی هم در کتاب می‌خوانیم که دلیل اعطای چنین حقی به آمریکا، وجود بیش از چهل هزار مستشار آمریکایی در ایران بود و جان اف کندی رئیس‌جمهوری وقت آمریکا، برای آسایش آن‌ها در صدد گرفتن حق کاپیتولاسیون از ایران برآمد و اسدالله علم به عنوان نخست‌وزیر وقت، این حق را به آن‌ها اعطا کرد. از آثار و پیامدهایی که این طرح برجای گذاشت می‌توان به ناکارآمد شدن سیستم قضایی، از بین رفتن حس استقلال در کشور و تحقیر فرهنگ بومی اشاره کرد.

در پایان کتاب، دو بخش منابع و مآخذ و فهرست کتاب‌های منتشر شده از مجموعه‌ای که این کتاب نیز در آن قرار دارد، ضمیمه شده است.

کتاب «کودتای سیاه» در دانشکده و پژوهشکده علوم اجتماعی و فرهنگی مرکز مطالعات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس دانشگاه امام حسین(ع) تألیف و در سال 1398 توسط انتشارات موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، در قطع رقعی با حجم 76 صفحه چاپ و منتشر شده است.

 
تعداد بازدید: 4205