ناگفته‌ها؛ خاطرات شهید حاج مهدی عراقی

رضا سامانی

پس از حوادث بزرگ تاریخی، معمولاً کتابهای زیادی نگاشته می‌شوند که به تحلیل روند حوادث و چرایی و چگونگی آنها می‌پردازند. دسته بزرگی از آنها در یک روند ساده خطی و با توجه به ترتیب زمانی، خرده‌رخدادها را به روند اصلی حادثه می‌چسبانند و به جلو می‌روند. اما کتابهای متفاوتی وجود دارند که پس‌زمینه‌ها و ناگفته‌های یک حادثه تاریخی را به زیر ذره‌بین می‌گذارند تا دلایل پیوستگی این خرده حوادث و بوجود آمدن یک جریان بزرگ را به دست آورند. کتاب «ناگفته‌ها» که خاطرات شهید حاج مهدی عراقی را در زمان همراهی ایشان با امام در نوفل‌لوشاتو ـ از 8 الی 27 نوامبر 1979 (17 آبان 6 آذر 1357) در پیش‌روی خواننده قرار می‌دهد، از این دست کتابهاست. شاید چنین سوالی در ذهن خواننده خطور کند که چطور خاطرات همراهی بسیار کوتاه حاج مهدی عراقی با امام در یک دوره کوتاه، ریشه‌های یک انقلاب تاریخی بزرگ همچون انقلاب اسلامی ایران را نمایان می‌سازد؟ پاسخ به این سؤال مستلزم معرفی حاج مهدی عراقی است.
شهید حاج مهدی عراقی، متولد 1309 محله پاچنار تهران، از فعالترین مبارزان سیاسی بود که فعالیت خود را از 16 سالگی آغاز کرد و به عضویت شورای مرکزی فدائیان اسلام درآمد. پس از دستگیری نواب صفوی، او جزو متحصنین زندان قصر بود. پس از شهادت نواب صفوی، عراقی وعده‌ای از دوستانش هیأتهای مؤتلفه اسلامی را پایه‌گذاری کردند. شهید عراقی در پایه‌گذاری نهضت 15 خرداد نقش فعالی داشت و زندانی شد. در سال 1343 نیز، در جریان بزرگداشت عاشورای سال 1342 برای دومین‌بار به زندان افتاد و پس از سه ماه آزاد شد. در بهمن همان‌سال، شاخه نظامی هیأتهای مؤتلفه اسلامی زیرنظر حاج مهدی عراقی، شهید بخارایی، امانی، نیک‌نژاد و هرندی، طرح اعدام انقلابی حسنعلی منصور را با موفقیت به اجرا درآورد. در پی آن اکثر اعضای تشکیلات دستگیر؛ برخی اعدام شدند ولی مهدی عراقی با یک درجه تخفیف به حبس ابد محکوم شد. سرانجام پس از 12 سال حبس و شکنجه شهید عراقی در سال 1355 از زندان آزاد می‌گردد. هنگام مهاجرت امام از عراق به پاریس، او نیز به فرانسه رفت و تدارکات اقامت امام در نوفل‌لوشاتو را برعهده گرفت و به همراه امام در 12 بهمن 1357 به ایران برگشت. اما یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 4 شهریور 1358 بدست گروهک فرقان ترور شد و به شهادت رسید.
دوران اقامت وی در پاریس فرصت مناسبی بود تا با نقل خاطرات مبارزات خود، ‌گوشه‌های تاریکی از مبارزات سیاسی مردم را به دیگران نشان دهد. اعضای انجمن اسلامی دانشجویان پاریس،‌ این فرصت را غنیمت شمرده و با دعوت از وی و تشکیل جلسات متعدد، پای خاطرات ایشان نشستند. با توجه به توافقات به عمل آمده، حاج مهدی عراقی از 17 آبان الی 6 آذر به نقل خاطرات خود پرداخت که حاصل آن در 12 نوار 30 الی 45 دقیقه‌ای ضبط گردید. گردآورندگان این نوارها، بعدها آنها را به تهران منتقل کردند و در این کتاب به چاپ رساندند.
نکته جالب توجه این کتاب این است که نوارها بدون هیچ کم و کاستی پیاده شده‌اند و حتی لحن نوشتاری آن نیز تقریباً همان لحنی است که شهید عراقی صحبت می‌کرده و فقط توضیحاتی جهت شفاف‌تر شدن مباحث در داخل گیومه به متن اضافه شده است. در این کتاب علامتهای راهنمای دیگری هم به چشم می‌خورد مثلاً علامت سه نقطه... مخصوص مواردی است که کلمه یا جمله‌ای در نوار نامفهوم بوده و یا علامت پرانتز مخصوص عباراتی است که اضافه تشخیص داده شده‌اند.
آنطور که این کتاب بیان می‌کند، حاج مهدی عراقی، طی 5 جلسه مصاحبه، این خاطرات را بازگو کرده است و اساس طبقه‌بندی مطالب کتاب نیز همین ترتیب زمانی مصاحبه‌هاست.
کتاب با زندگینامه دوصفحه‌ای شهید عراقی آغاز می‌گردد و پس از آن به سراغ جلسه اول مصاحبه می‌رود. نویسندگان، هر نوار را به عنوان یک فصل از این کتاب قلمداد کرده‌اند. قاعدتاً در هر جلسه مصاحبه با شهید عراقی دو الی سه نوار، پر می‌شده و همین امر دلیلی شده بر دوازده فصلی شدن کتاب.
در جلسه اول مصاحبه، حاج مهدی عراقی نگاهی دارد به دوره بعد از شهریور 1320 و حوادثی که در نتیجه هجوم روسها و انگلستان به شمال و جنوب ایران به وجود آمدند.
او از زندگانی نواب صفوی می‌گوید و فعالیتهایش در آبادان و تهران؛ از مناظره تاریخی‌اش با کسروی و تشکیل هسته اولیه فدائیان اسلام و اولین حرکت آنها یعنی ترور کسروی. سپس به نحوه آشنایی خود با نواب می‌پردازد و داستان ترور نافرجام شاه توسط ناصر فخرآرایی را تعریف می‌کند. در مصاحبه اول، حاج مهدی عراقی بیشتر صحبتهای خود را حول محور نواب صفوی مطرح می‌کند و در کنار آن از تأثیر فدائیان اسلام بر انتخابات و مجلس سخن می‌گوید ترور هژیر توسط سیدحسین امامی و نحوه دستگیری و اعدام وی از جمله خاطراتی است که در این جلسه مطرح می‌شود و سپس بحث به نحوی به روی‌کار‌آمدن رزم‌آرا کشیده می‌شود و اقداماتی که فدائیان پس از روی صحنه آمدن وی انجام دادند و جلسه در همین قسمت به پایان می‌رسد.
حاج مهدی عراقی جلسه دوم را با نحوه ترور رزم‌آرا آغاز می‌کند و سپس به سراغ تبعات و حواشی این حادثه تاریخی می‌رود. از نحوه دستگیری خلیل طهماسبی می‌گوید و تلاشی که نواب صفوی برای آزادی وی انجام داد. در ادامه بحث ملی شدن صنعت نفت به میان می‌آید و خاطرات دستگیری اعضای فدائیان اسلام در فروردین 1330 و همینطور دستگیری نواب صفوی در تیرماه همانسال مطرح می‌شوند و باقی صحبتها به جلسه سوم موکول می‌شود.
جلسه سوم مربوط می شود به دوران حبس و شکنجه فدائیان اسلام. شهید عراقی به طور مفصّل خاطرات این روزها را برای دانشجویان بازگو می‌کند. وقتی که این فصل از کتاب را مطالعه می‌کنید، همانند یک شاهد عینی در جریان شکنجه‌ها و اعدام و خاک‌سپاری شهید نواب صفوی و خلیل ملکی قرار می‌گیرید. مهدی عراقی سپس جو خفقان بوجود آمده پس از اعدام شهید نواب صفوی را مرور می‌کند که تا سالها بعد ادامه داشت. پس از آن به نحوه آشنائی‌اش با امام خمینی می‌پردازد و زمینه‌های قیام 15 خرداد را پیش‌رو می‌کشد و از خاطرات پس از تصویب کاپیتولاسیون می‌گوید. در این میان خاطره دیدار او با طیب حاج رضایی شنیدنی است.
اما جلسه چهارم، جلسه‌ای است که شما با شهید مهدی عراقی به خیابانهای بازار تهران می‌روید و در دل قیام 15 خرداد قرار می‌گیرید. از سخنرانی آتشینی امام در مسجد اعظم قم تا پخش اعلامیه در روزهای قبل از 15 خرداد و از به راه افتادن تظاهرات و قیام 15 خرداد تا دستگیری شهید عراقی و بقیه عوامل قیام در روزهای بعد و بازجویی‌های انجام شده از شهید عراقی در زندان.
در جلسه پنجم، که آخرین جلسه مصاحبه‌هاست، مبحث دادگاههای شهید عراقی و شهید بخارائی مورد تحلیل قرار می‌گیرد و سپس سؤالات متعددی در مورد حزب ملل اسلامی از شهید عراقی پرسیده می‌شود. اما در اواسط جلسه، آنطور که شهید عراقی معتقد بودند، بحث از مسیر اصلی خارج می‌شود و ایشان تقاضا می‌کنند که ادامه صحبت بر روی نوار ضبط نگردد و همین دلیلی شد بر ناتمام به نظر رسیدن این کتاب. اما، از این نکته که بگذریم، کتاب ناگفته‌ها را می‌توان از منابع باارزش و کمیاب تاریخ شفاهی انقلاب قلمداد کرد که سالهای پایداری انقلاب را از نگاه یک مبارز انقلابی تحت کاوش قرار داده است.
این کتاب به کوشش آقایان محمود مقدسی، مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی در سال 1370 برای اولین‌بار به چاپ رسید. کتاب در 262 صفحه نگاشته شده و علاوه بر مطالب و فهرست اعلام تصاویر باارزشی از اعضای فدائیان اسلام و شخصیتهای سیاسی معروف آن دوره را در خود جای داده است.

 
تعداد بازدید: 7400