آیت‌الله شریعتمداری به روایت اسناد

رضا سامانی

آیت الله سید کاظم میرفیضی معروف به شریعتمداری،  از علمایی بود که چه در تاریخ انقلاب اسلامی و چه پس از پیروزی آن، به خاطر مخالفتهایی که با خط مشی اصلی روحانیون و انقلاب داشت، جزء چهره های خبرساز تاریخ انقلاب اسلامی قلمداد می شود. اولین جرقه این مخالفتها در سال 1326ش رقم خورد که حکومت پوشالی پیشه وری در هم شکسته بود و شاه به عنوان ناجی آذربایجان، پس از آرام شدن اوضاع به این دیار سفر کرد. یکی از برنامه های محمدرضای جوان، دیدار با علمای تبریز بود. اما جو آذربایجان به گونه ای بود که علمای متعهد تبریزاز جمله آیت الله شهیدی و دوزدوزانی ملاقات با شاه را تحریم کرده بودند. اما شریعتمداری علاوه بر ملاقات با محمدرضا پهلوی، نطقی را در مراسم خوش آمدگویی به شاه ایراد نمود: "اعلیحضرتا ، طلاب علوم دینی فقط انتظار و تقاضا دارند که تناسب مقام خدمتشان مورد توجه ملوکانه واقع شوند" و در مقام پوزش نسبت به بی محلی سایر علما به شاه ، ادامه داد: "بی نهایت متأسف و شرمنده هستیم و قهرا به آقایان هم دیر خبر رسیده که نتوانسته اند افتخار شرفیابی حاصل کنند!" (1)
شریعتمداری در قم رشد کرد و پس از فوت آیت آلله بروجردی به مقام مرجعیت نائل آمد. در همان زمان ، سران جبهه ی ملی ، طی نشستی به اتفاق آرا شریعتمداری را شایسته ی طراز مقام مرجعیت شیعه دانستند و به تبلیغ او پرداختند. از همان زمان، رابطه ی میان ملی گرایان و شریعتمداری آغاز شد و ادامه یافت. (2) اهانت های مریدان وی به آیت الله میرزا فتاح شهیدی و مراحل نایل آمدن به مرجعیت، برگهای دیگر حیات سیاسی آیت الله شریعتمداری هستند.
آغاز نهضت اسلامی در ابتدا آیت الله شریعتمداری را در جمع انقلابیون قرار داد، گرچه مواضع او همیشه محتاطانه بود. اما در دوره تبعید امام، روابط وی با حکومت پهلوی بهتر شد. از سوی دیگر، چون آیت الله شریعتمداری به نظام مشروطه سلطنتی اعتقاد داشت، کم کم به ابراز مخالفت با نهضت امام پرداخت. ساواک بارها احساس شریعتمداری نسبت به امام را گزارش کرده و در مقاطع حساس، از این مسأله، برای تضعیف موقعیت امام خمینی استفاده کرد. البته اظهارات و اقدام های شریعتمداری بر علیه امام خمینی در ابتدا شدید بود، اما رفته رفته با نزدیک شدن به سال های پایانی عمر حکومت پهلوی، این اظهارات به صورت مخفیانه تر بیان می شد. رجال حکومتی هم با استفاده از همین حربه، دیدارهای مکرری با وی انجام می دادند تا بتوانند با انقلاب مبارزه کنند. در روزهای اوج انقلاب، همین پیش زمینه ها باعث ایجاد تظاهرات هایی در قم و تبریز به نفع آیت الله شریعتمداری شد. حتی ادامه این اعتراضها در دوران بعد انقلاب با عنوان «حزب خلق مسلمان» نزدیک بود دلیل اصلی تجزیه ایران شود.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی بر پایه اهداف اصلی خود، در پنجاه و دومین شماره از مجموعه کتابهای «اسناد» خود، بر آن شد تا اسناد آیت الله شریعتمداری را – که از مراکز مختلفی همچون شهربانی، ساواک و اوقاف تهیه گردیده اند – در کتابی با نام آیت الله شریعتمداری به روایت اسناد منتشر نماید.
این کتاب، نگاه جامعی است به زندگی، فعالیت ها و مواضع آیت الله سید کاظم شریعتمداری، به ویژه از دوره شروع نهضت امام خمینی(ره) تا پیروزی انقلاب اسلامی است که بر اساس محتوای اسناد موجود صورت گرفته است.
همانطور که گفته شد، اسناد این کتاب بخشی از اسناد بسیار مهم سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، شهربانی کل کشور و نیز سازمان اوقاف رژیم پهلوی هستند که با توجه به عملکرد، فعالیت و مواضع آیت الله شریعتمداری از سال 1335 تا 1357 در پرونده هایی گرد آوردی شده بودند.
کتاب در دو بخش کلی تدوین شده است؛ بخش اول با عنوان «مدخل پژوهشی» دارای چهار فصل می باشد:
در فصل اول ، زندگی آیت الله شریعتمداری از تولد تا استقرار در حوزه علمیه قم به طور خلاصه بررسی شده است. البته به طور جانبی، قضایای فرقه دموکرات آذربایجان هم تحت کنکاش قرار می گیرند.
فصل دوم به تشریح عملکرد و مواضع وی در جریان نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) مربوط می شود.
واکنشهای متفاوت آیت الله شریعتمداری به قضایای انجمن های ایالتی و ولایتی و لوایح ششگانه، موضع او نسبت به قیام پانزدهم خرداد و سپس مهاجرت علما به تهران از جمله قسمتهای مورد بحث در این فصل هستند. جریانات مربوط به تاسیس دارالتبلغ اسلامی در قم و اوج گرفتن مخالفتهای ایشان با امام، بخشهای بعدی این فصل را تشکیل می دهند. این مخالفتها در دوره اعتراض امام به کاپیتولاسیون و آغاز تبعید ایشان هم ادامه داشت و آخرین مطالب بخش دوم به این مهم می پردازند.
در فصل سوم برخی از فعالیت های آیت الله شریعتمداری در بین سال های 1344 تا 1356 توضیح داده شده است. تداوم رابطه با بلند پایگان رژیم، تلاش در جهت مرجعیت تامه، انتشار رساله علمیه به زبان ترکی استانبولی و روابط متشنج با روحانیون همطراز از جمله این فعالیتها هستند.
فصل چهارم مسائل اساسی و حساس سال های 1356 و 1357 را که وی در وقوع آنها نقش داشته است، در برمی گیرد. در این فصل ابتدا نقش آیت الله شریعتمداری در قیام نوزدهم دی قم و 29 بهمن تبریز بررسی می شود و سپس دیدگاههای امریکایی ها در مورد آیت اله شریعتمداری پیش رو قرار می گیرند. قضیه هجوم به منزل او در قم و موضع گیری متفاوتش نسبت به دولت بختیار، پایان بخش این فصل هستند.
بخش دوم کتاب ارائه دهنده متن اسناد و برخی از تصاویر مربوط به آیت الله شریعتمداری است. اسناد ارائه شده 823 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده اند. کتابنامه آیت الله شریعتمداری و نمایه ها، پایان بخش این کتاب هستند.
کتاب آیت الله شریعتمداری به روایت اسناد به قلم اصغر حیدری در هزار و چهل و چهار صفحه برای نخستین بار در اسفند سال 1386 از سوی انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شد.

1- روحانی، سید حمید، شریعتمداری در دادگاه تاریخ، دفتر اسناد انقلاب اسلامی قم 1361 ، صفحه 37
2- همان ، صفحه 44

 
تعداد بازدید: 5812