زهرا رنجبر کرمانی
17 تير 1398
محمدرضا پهلوی که لغو کاپیتولاسیون ناشی از عهدنامه ترکمانچای در زمان پدرش را - بدون توجه به اعلام لغو آن در زمان رئیسالوزرایی صمصامالسلطنه- از افتخارات خود و خاندانش میشمرد، اینک در سایه تزویر و ریا به کاپیتولاسیون آمریکایی تن داده بود.[1] احیا و تصویب کاپیتولاسیون یکی از دستاوردهای «انقلاب سفید» بود که بر ملت ایران تحمیل شد. رژیم شاه که نسبت به واکنش ملت ایران به چنین قرارداد ظالمانه و ننگینی بیمناک بود، با سانسور شدید و کنترل همه جانبه اخبار کوشش کرد از آگاه شدن افکار عمومی از این حادثه ممانعت به عمل آورد و از اینرو مطبوعات از انعکاس این خبر منع شدند.[2] با این حال خبر به بیرون درز کرد. امام خمینی که در رأس مبارزان و معترضان به اقدامات ضد ملی و ضد دینی رژیم پهلوی قرار داشت در روز 4 آبان 1343 نطقی تاریخی در مخالفت با کاپیتولاسیون ایراد نمود. ایشان در نطقش به شاه حمله کرده، دولت و مجلس را فاسد و دستنشانده آمریکا و اسرائیل و دشمن مردم ایران و اسلام خواند.[3] ایشان همچنین اعلامیهای در این خصوص منتشر کرد که توسط هیئتهای مؤتلفه اسلامی در سراسر کشور توزیع گردید[4] و مردم را از این حادثه و پیامدهای آن مطلع گردانید.
واکنش مردم ایران به تصویب قرارداد کاپیتولاسیون وسیع و شدید بود. در داخل کشور طبقات مختلف مردم بهویژه روحانیون اعلامیههایی علیه این قرارداد منتشر کردند. در خارج از ایران نیز کارشناسان مسائل ایران قرارداد مذکور را به مصلحت نمیدیدند.[5] محققی آمریکایی در این خصوص مینویسد: «کاپیتولاسیون اشتباه مصیبتباری است که منافع آمریکا را دچار اشکال خواهد نمود. این عملِ ناشیانه و زشت، نشانهای از رفتار خشن و احمقانه امپریالیسم است.... مردم نسبت به این خبر واکنش تلخ و خشمآگین از خود نشان دادند.... موضوع مصونیت قضایی بیگانگان در داخل ایران همواره برای ایرانیان حساسیتبرانگیز بوده است.»[6]
با وجودیکه تمام رسانههای جمعی اعم از رادیو، تلویزیون و مطبوعات در کنترل حکومت و ساواک بود، ولی سخنان امام به سرعت در سراسر ایران منتشر شد و رسوایی بیسابقهای برای شاه، دولت و مجلس بهبار آورد. رژیم پهلوی با بهکارگیری تمام توان خود نتوانست اثرات کلمات امام را خنثی سازد و حسنعلی منصور، نخستوزیر وقت مجبور به ارائه توضیحاتی در مجلس سنا گردید. مخالفت سرسختانه امام با قانون کاپیتولاسیون که از حمایت پیروانش در سراسر کشور برخوردار بود، تبعید ایشان به خارج از کشور را در پی داشت. رژیم پهلوی با این عمل اعلام میکرد که به نظر مردم کوچکترین اهمیتی نداده و برای ایشان حق دخالتی قائل نیست.[7]
بررسی اسناد
1- تصمیم امام خمینی به سخنرانی در روز چهارم آبان علیه کاپیتولاسیون 3 /8 /1343[8]
متن سند
شماره: 16691 /20 الف
تاریخ: 3 /8 /43
موضوع: جلسه روحانیون
برابر اطلاع، جلسه هفتگى روحانیون ساعت 19:00 روز 2 /8 /43 در منزل سید حسین قاضى طباطبائى[9] تشکیل و آقایان خمینى، آملى[10]، نجفى[11]، حائرى[12] در جلسه شرکت داشتند. با اینکه از آقاى شریعتمدارى هم دعوت شده بود لکن او از شرکت در جلسه خوددارى نموده. آقاى خمینى قصد دارد روز دوشنبه که چهار آبان مصادف با تولد حضرت زهرا مىباشد، در منزل خود سخنرانى نماید و احتمال دارد در سخنرانى خود راجع به تدریس بانوان در مدارس مردانه و همچنین مصونیت اتباع خارجى از دولت انتقاد کند و مطالب دیگرى در این زمینه اظهار دارد. ضمنا گویا [آیتالله] خمینى اعلامیهاى در این مورد در تهران چاپ کرده که امکان دارد فردا در تهران پخش شود و نمونه آن هنوز به دست نیامده است.
3 /8 /43 ـ اطلاعیه شود
گیرندگان: اداره کل سوم بخش 321
2- حضور ماموران ساواک در جلسه سخنرانی امام خمینی علیه تصویب کاپیتولاسیون 5 /8 /1343[13]
متن سند
شماره: 2535
تاریخ: 5 /8 /43
موضوع: اظهارات آقاى خمینى
طبق اطلاع که در سه روز قبل حاصل گردید، قرار بود روحانیون طراز اول قم در روز چهارم آبان که مصادف با ولادت حضرت فاطمه علیهاسلام بود مجالس سخنرانى ترتیب دهند و چون پیشبینى مىشد که در ضمن صحبت، از قانون مصونیت اتباع کشور آمریکا نیز ذکرى به میان آمده، لذا به شهربانى قم در این مورد دستور و آموزش لازم داده شد و برابر گزارش شهربانى مذکور از ساعت 7 صبح عدهاى به منزل آیتاللّه خمینى وارد و در ساعت 9 این عده زیادتر شده و در ساعت 10:15 آقاى خمینى پشت میکروفون قرار گرفته و بیاناتى ایراد کردند که شرح خلاصه آن به پیوست ایفاد مىگردد.
گیرندگان: ساواک، وزارت کشور
959 ـ م ـ و مذهبى
عینا جهت اقدام به اداره 321 ارسال مىگردد شماره 6 /8
کمیته 1 روحانیون 7 /8 /43
3- پیگیری ساواک در مورد مشخصات وعاظی که علیه کاپیتولاسیون سخنرانی کردند 6 /8 /1343[14]
متن سند
گیرنده: ساواک استان مرکز
تاریخ: 6 /8 /43
فرستنده: اداره کل سوم
شماره: 6716 /321
طبق اطلاع حاصله پس از سخنرانى آیتاللّه خمینى و شریعتمدارى در قم تعدادى از روحانیون مخالف روى منابر شروع به سخنرانى علیه دولت و لایحه اخیر مصونیت مستشاران آمریکایى نموده و مشغول تحریک افکار عمومى مىباشند. خواهشمند است دستور فرمایید اطلاعات مکتسبه در این مورد را با ذکر مشخصات کامل وعاظ مخالف و حتىالمقدور تحصیل مدارک لازم، روزانه به این اداره کل منعکس نمایند.
از طرف مدیر کل اداره سوم. دکتر فروزین
به فرموده دستور فرمایید در این مورد اقدام لازم به عمل آورده و نتیجه را اعلام دارند.
رونوشت به کلیه ساواکهاى تابعه ایفاد مىگردد.
رئیس بخش امور اجتماعى افضلى
4- ارسال نامه از سوی طلاب و روحانیون به نخستوزیر در اعتراض به تصویب لایحه کاپیتولاسیون 10 /8 /1343[15]
متن سند
20 /17320 الف
تاریخ: 10 /8 /43
موضوع: اقدامات طلاب قم
برابر اطلاع، نامههاى خطاب به آقاى نخستوزیر از طرف طلاب طرفدار [آیتالله] خمینى در دست تهیه و امضا است. مفاد آن اعتراض به قانون مصونیت مستشاران آمریکایى و قرضه[16] از آمریکا مىباشد. این نامه را در حدود پنجاه نفر از طلاب امضا کردهاند. پس از تکمیل امضا ارسال شود.
گیرندگان: اداره کل سوم
بخش 321
5- گزارش ساواک از سخنرانی علیه کاپیتولاسیون 10 /8 /1343[17]
متن سند
شماره: 17405 /20 الف
تاریخ: 10 /8 /43
موضوع: روحانیون
برابر اطلاع آقایان آیتاللّه خمینى و شریعتمدارى و مرعشى نجفى در روز 4 /8 /43 در قم مطالبى به شرح زیر در منابر اظهار داشتند که اکنون بین روحانیون شهرستانها مورد بحث و مذاکره مىباشد.
1ـ لایحهاى اخیرا به مجلس داده شده مبنى بر اینکه هر یک از مستخدمین و مأمورین دولت ایالات متحده آمریکا در ایران چنانچه مرتکب جنحه و یا جنایت بشوند، ولو نسبت به یک فرد اعلاى کشور باشد، دستگاه قضایى ایران صلاحیت محاکمه آن را نخواهد داشت.
2ـ در مجلس شوراى ملى لایحهاى به عنوان ماده 32 تقدیم مجلس شده، با اینکه وکلا از متن آن به هیچ وجه اطلاع نداشتند، همگى امضا و تأیید نمودند.
3ـ در این منابر، شدیدا به دولت آمریکا حمله شده و آن را منفورترین دولت دنیا نامیدهاند و بعدا اظهار نموده که دستگاه دولتى نمىتواند بین روحانیون ایجاد اختلاف نماید.
4ـ در این منابر به کلیه مراجع تقلید و مذهبى نجف و مشهد و رؤساى جمهورى اسلامى خطاب شده که اساس مذهب در خطر است و بدین وسیله اعلام خطر مىشود.
گیرندگان: اداره کل سوم بخش 321
کمیته 1 روحانیون
پس از تأیید، گزارش فرعى تهیه شود. 10 /8 /43
959 ـ م ـ و
در این مورد گزارش تهیه شد در پرونده آیتاللّه خمینى بایگانى شود. صابرى 11 /8
6- سخنرانی حجتالاسلام خندقآبادی علیه کاپیتولاسیون 13 /08 /1343[18]
متن سند
شماره: 17638/ ب
تاریخ: 13 /8 /43
موضوع: سخنان آقاى خندقآبادى (واعظ)
در ساعت 08:00 صبح روز جمعه 8 /8 /43 در مسجد امام حسن مجتبى معروف به مسجد کمپانى، واقع در خیابان دروازه قزوین، خیابان عسگرى شمالى، در موقع نماز صبح جمعه واعظى به نام خندقآبادى[19]، در ضمن سخنان خود اظهار نمود: مردم مملکت از دست رفت. حضرت آیتاللّه خمینى فرمودهاند این مجلس قلابى به امر آمریکاییها مصونیت داده است و وى اضافه کرد شما چرا خوابید و اقدامى بر علیه این اعمال انجام نمىدهید.
عده حاضر در آن ساعت در حدود هزار نفر بوده است.
گیرندگان: اداره کل سوم بخش 311
نتایج
بررسی این اسناد بهجا مانده در خصوص کاپیتولاسیون موارد درخور توجه زیر را نشان میدهد:
1ـ اکثر طبقات و اقشار جامعه اعم از روحانیون، فرهنگیان و دانشگاهیان نسبت به قانون کاپیتولاسیون معترض و بدبین بودند، با اینحال به نظر میرسد این امر در میان روحانیون شدیدتر و گستردهتر بوده و ایشان بیش از سایرین در خصوص لغو آن همت گمارده بودند. نقش مساجد به عنوان پایگاههای مبارزه و اعتراض به رژیم پهلوی، در این میان بسیار پررنگ بود.
2ـ مفاد لایحه کاپیتولاسیون به قدری ننگآور و خلاف مصالح ملی بود که حتی مخالفت بسیاری از اعضای حکومت پهلوی منجمله نمایندگان مجلس را برانگیخته بود.
3ـ واکنش امام خمینی و سخنرانی تاریخی ایشان در روز 4 آبان نقطه عطف و اوج مخالفت با قانون کاپیتولاسیون بود که موجب تأثر شدیدی در میان مردم شد و حکومت را وادار به واکنش جدی نمود.
پینوشتها:
[1]. نیاکی، جعفر. 1389. «حقوق و سیاست: ماجرای کاپیتولاسیون آمریکایی». حافظ. مهر 1389. شماره 74. از صفحه 63 تا 70. ص 64
[2]. بینام. 1361. «مناسبتها: کاپیتولاسیون در تناقض با کرامت انسانها». جهاد. مهر 1361. شماره 40. از صفحه 14تا 15. ص 15
[3]. نجاتی، غلامرضا. 1371. تاریخ سیاسی بیستوپنج ساله ایران. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا. ص 305
[4]. شمسآبادی، حسن. 1389. «کاپیتولاسیون و زمینههای سیاسی و اجتماعی اعدام انقلابی حسنعلی منصور». پانزده خرداد. تابستان و پاییز 1389. شماره 24 و 25. از صفحه 395 تا 426. ص 401
[5]. نجاتی. همان. ص 304
[6]. نیاکی. همان. ص 69
[7]. مدنی، سید جلالالدین. 1361. تاریخ سیاسی ایران، جلد دوم. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. صص 91 و 92
[8]. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1382، قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد ششم تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ص 432
[9]. آیتالله حاج سیدحسین قاضی طباطبایی در سال 1317ق. در تبریز متولد شد. تحصیلات خود را در حوزه علمیه تبریز آغاز کرده و سپس به نجف اشرف رفت. پس از مراجعت به ایران، در سال 1354ق. به قم رفته و در حوزه علمیه قم به تحصیل و تدریس پرداخت. سرانجام در سال 1393ق. دارفانی را وداع گفت. از ایشان آثاری چون رساله در ربا بهجا مانده است. (هفتهنامه افق حوزه. 21 بهمن 1388. شماره 259. ص 4)
[10]. آیتالله حاجمیرزا هاشم آملی در سال 1322ق. در لاریجان آمل متولد گردید. تحصیلات خود را در آمل، تهران، قم و نجف اشرف گذراند. پس از سالها تحصیل و تدریس در نجف اشرف به قم مراجعت نموده و به تدریس علوم دینی پرداخت. وی در سال 1371ش. دارفانی را وداع گفت. (مرکز بررسی اسناد. همان. ص433)
[11]. آیتالله سید شهابالدین مرعشی نجفی در سال 1315ق. در نجف اشرف به دنیا آمد. تحصیلات خود را در نجف اشرف گذراند. پس از تکمیل مدارج عالی و کسب درجه اجتهاد به ایران آمد و سمت مدرسی حوزه علمیه قم را بر عهده گرفت. وی در سال 1369ش. دارفانی را وداع گفت. از ایشان تألیفات متعدد و خدمات علمی فراوان بهجا مانده است. (بی نام. 1369. «زندگینامه آیتالله العظمی مرعشی نجفی». پاسدار اسلام. مهر 1369. شماره 106. از صفحه 12تا 13. صص 12و 13)
[12]. آیتالله شیخ مرتضی حائری فرزند آیتالله شیخ عبدالکریم حائری یزدی- مؤسس حوزه علمیه قم- در سال 1334ق. در اراک به دنیا آمد. پس از طی مدارج علمی، بیش از 40 سال در حوزه علمیه قم به تدریس پرداخت. ایشان از حامیان نهضت امام خمینی بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یکی از اعضای مجلس خبرگان انتخاب شد. سرانجام در سال 1364ش. وفات یافت. (محیطی اردکانی، احمد. 1377. «حاج شیخ مرتضی حائری یزدی». فرهنگ کوثر. مهر 1377. شماره 19. از صفحه 46تا 51. صص 46تا 51)
[13]. مرکز بررسی اسناد. همان. ص 443
[14]. همان. ص 445
[15]. همان. ص 458
[16]. منظور، لایحه وام دویست میلیون دلاری از طرف آمریکا به منظور خرید تسلیحات است که دولت حسنعلی منصور به مجلس برده و به تصویب رساند. افکار عمومی ایران واگذاری این وام را نشانه پاداش آمریکا به ایران به خاطر تصویب قرارداد کاپیتولاسیون تلقی کردند. (نجاتی، غلامرضا. 1371. تاریخ سیاسی بیستوپنج ساله ایران. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا. ص 305)
[17]. مرکز بررسی اسناد. همان. ص 453
[18]. همان. ص 454
[19]. حجتالاسلام حسین خندقآبادی در سال 1296ش. در تهران متولد شد. پس از طی تحصیلات مقدماتی برای فراگیری علوم اسلامی راهی شهر قم شد. فعالیتهای سیاسی- فرهنگی خود را با سخنرانی در مساجد و هیئتهای مذهبی تهران آغاز نمود و از جمله دستگیرشدگان واقعه 15خرداد بود. سرانجام در سال 1345 دارفانی را وداع گفت. (شریفآبادی، مرتضی، تدوینگر. 1384. یادداشتهای زندان. تهران: موزه عبرت ایران. ص 107)
تعداد بازدید: 2390