دستگیری و تبعید امام خمینی از منظر اسناد

زهرا رنجبر کرمانی

24 تير 1398

نطق تاریخی امام خمینی در اعتراض به قانون کاپیتولاسیون در 4 آبان 1343 آثار و نتایج فراوانی به دنبال داشت. حکومت پهلوی با شگفتی، تبعات سخنان امام را که متن آن مخفیانه چاپ و در سراسر کشور پخش شده بود پیگیری می‌کرد.[1] حضور امام خمینی در کشور دیگر به صلاح رژیم نبود و نطق ایشان که خیلی ساده و قاطع همه سران حاکم را خائن خوانده بود با بقای رژیم تعارض داشت. مردم به این آگاهی رسیده بودند که وقتی سخن امام درست است، پس انقلاب سفید حکومت پهلوی چه می‌گوید و چرا باید نتیجه آن حفظ مطامع بیگانگان باشد. حکومت اما نمی‌توانست امام را با هیچ ترفندی ساکت نگه‌دارد. امام طی دو سال به موقعیت و محبوبیت کم نظیری در جامعه دست یافته و کلمات ساده ایشان هر یک ضربه‌ای بر پایه‌های رژیم بود. پرونده‌سازی، محاکمه یا طرح اعدام امام نیز نمی‌توانست باعث توقف ایشان یا پراکنده شدن مردم از اطراف ایشان شود، زیرا در این‌صورت مریدان امام خمینی با یکدیگر متحدتر می‌شدند. تعطیلی بازار، ابطال پروانه کسب، انفصال از دولت و نظائر آن، نتیجه معکوسی برای رژیم به همراه داشت. نفوذ کلام امام در میان روحانیون سراسر کشور نیز یک جبهه مخالف مقتدر در مقابل رژیم ایجاد کرده بود که فروپاشی آن دشوار بود.[2]

این‌ همه، رژیم شاه را بر آن داشت تا سرانجام در نیمه شب 13 آبان 1343 امام خمینی را در منزلش در قم دستگیر و به تهران و سپس به ترکیه تبعید کند. دستگیری و تبعید امام در مطبوعات بدین شرح منعکس شد: «طبق اطلاع موثق و شواهد و دلایل کافی چون رویه آقای خمینی و تحریکات مشارالیه بر علیه منافع ملت و امنیت و استقلال و تمامیت ارضی کشور تشخیص داده شده، لذا در تاریخ 13 آبان ماه 1343 از ایران تبعید گردید.»[3]

رژیم پهلوی که با در نظر داشتن وقایع 15 خرداد 1342 از واکنش مردم نسبت به این حادثه بیمناک بود، به دقت اوضاع را تحت کنترل داشت. کوچک‌ترین حرکتی را در نطفه خفه کرده، اطرافیان امام را محدود و فرزندش را بازداشت نمود. شهر قم به اشغال قوای نظامی درآمد و به هیچ کس اجازه خروج از خانه داده نشد. صحن حرم حضرت معصومه(س)، منازل علما و مقامات برجسته روحانی در محاصره قرار گرفت. با این همه در تهران و بسیاری از شهرستان‌ها، بازارها تعطیل و تظاهرات بسیاری صورت گرفت. درس حوزه‌های علمیه و نمازهای جماعت در قم، مشهد و تهران و سایر شهرها بین 15 روز تا یک ماه تعطیل گردید و سیل تلگراف و اعلامیه به سوی ترکیه و سفارتش در تهران، مقامات قضایی و دولت حکومت پهلوی سرازیر شد. به ناچار دولت پذیرفت که برای آرام کردن اوضاع نماینده‌ای از روحانیون را برای دیدار با امام و اطلاع از سلامتی‌شان به ترکیه فرستد.[4] با ادامه اعتراض‌های مردمی، رژیم شاه با هدف برقراری آرامش تصمیم گرفت به نحوی حالت تبعیدی امام را تغییر دهد. به علاوه ترکیه نیز که با اعتراضات گسترده مواجه شده بود، دیگر حاضر به پذیرش امام نبود. بنابراین رژیم پهلوی تصمیم گرفت با جلب موافقت عراق، امام را به این کشور بفرستد. دولت عراق، پذیرش امام خمینی را مشروط به عدم دخالت مقامات ایرانی در سرنوشت، آزادی و مدت اقامت امام نمود. بنابراین امام به همراه فرزندش مصطفی خمینی به نجف اشرف فرستاده شد. این خبر موجب مسرت پیروان امام در ایران شد، اما در عین حال ایشان به نیرنگ رژیم آگاه و خواهان مراجعت امام به کشور بودند.[5]

این ماجرا اما آغازگر دوره تازه‌ای از مبارزات سرسختانه با رژیم پهلوی بود که 14 سال بعد به ثمر نشست.

 

بررسی اسناد

1- گزارش ساواک از انتقال امام خمینی به ترکیه 13 /8 /1343[6]

 

متن سند

به: مشهد- تبریز- شیراز- کرمانشاه

از: مرکز

تاریخ: 13 /8 /43

شماره: 26853 /321

ساعت 7:30 صبح روز جاری آیت‌الله خمینی وسیله هواپیمای ارتشی به آنکارا طرد گردید. دستور فرمایید عکس‌العمل مخالفین را به موقع گزارش نمایند. دکتر فروزین[7]

با همین شماره تیمسار ریاست متن تلگرافی مرقوم داشته‌اند که از طریق اداره مرموزات مینوت آن به اداره کل سوم ارسال خواهد گردید. 13 /8 /43 ساعت 10:20

 

2- دستور ساواک تهران به ساواک‌ها در مورد کنترل واکنش مردمی پس از تبعید امام خمینی13 /8/ 1343[8]

 

متن سند

شماره : 26853 /321

تاریخ : 13 /8 /43

تلگراف رمز - کلیه ساواک‌ها

نظر به اینکه امروز آیت‌اللّه‌ خمینى از کشور تبعید شده است، براى جلوگیرى از عکس‌العمل‌هاى احتمالى، هشیارى و مراقبت تام مبذول داشته باشید و از هر تحریک و تشنج شدیداً و بلادرنگ جلوگیرى نمایید. وضع را گزارش دهید. سرلشگر پاکروان[9]

آقاى تهامى از تاریخ تبعید [آیت‌الله] خمینى یک پرونده تشکیل شود و این اولین برگ این پرونده باشد. 13 /8 /43 

 

3- گزارش مامور همراه امام خمینی از انتقال و استقرار امام در ترکیه - 16 /8/ 1343[10]

 

متن سند

از : آنکارا

به: تهران

تاریخ: 16 /8 /43

شماره : 900

شماره‌هاى عطفى : 1385 /130ـ 64 /11 /6

تیمسار ریاست ساواک

در اجراى امر، ساعت 8 صبح چهارشنبه 13 آبان، به اتفاق شخص مورد نظر وسیله هواپیما به طرف آنکارا پرواز نموده، اولین صحبت ایشان خطاب به اینجانب[11] در هواپیما این بود که: «من براى دفاع از وطنم تبعید شدم.» پس از سه ساعت و سى دقیقه پرواز در فرودگاه آنکارا پیاده شدیم. در سالن فرودگاه یکى از مأمورین امنیتى ترکیه جلو آمده، پس از بیان نام اینجانب و معرفى خود به نام مأمور، ابتدا به زبان ترکى سپس آلمانى صحبت نمود. در فاصله کوتاهى به اتفاق شخص مورد نظر و مأمور معرفى شده با اتومبیل پس از طى 35 کیلومتر به آنکارا رسیده، مستقیماً به هتل بلوار پالاس، طبقه چهارم، اتاق 514 که قبلاً آماده شده بود مستقر شدیم. پس از 24 ساعت توقف، چون محل استقرار مشکوک به نظر مى‌رسید، طبق طرح قبلى وسیله مأمورین ابتدا محل دیگرى انتخاب شد، سپس در ساعت 2 بعدازظهر پنجشنبه 14 آبان به وقت آنکارا با مراقبت کامل وسیله دو نفر مأمور ترک به محل جدید، طبقه 8 واقع در خیابانى که اسم آن‌ را نمى‌دانم منتقل گردیده، که وسایل استراحت کاملاً مهیا مى‌باشد و نسبت به مکان اول داراى حفاظت بیشترى است. روحیه شخص مورد نظر نسبت به روز اول بهتر است و در محل جدید برنامه روزانه‌اش بیشتر استراحت و تلاوت قرآن و اداى نماز و صرف غذا است و گاه‌گاهى هم کلمات ترکى را یادداشت مى‌نماید، ولى نباید وى را تنها گذاشت، به علت کنجکاوى مخبرین جراید ترکیه و خبر منتشره از رادیو ایران و انتشار خبر دیگرى در روزنامه مورخ 5 نوامبر به نام  YENI GAZETEترکیه. در نظر است تا چند روز دیگر به بورسا یکى از شهرهاى ترکیه که در سیصد و بیست کیلومترى غرب آنکارا مى‌باشد منتقل گردد. جریان کتباً تقدیم خواهد شد. 7 /11 /64 

         

4- تقدیر ساواک از مأمور دستگیری و انتقال امام خمینی به شهربانی قم 25 /8/ 1343[12]

متن سند

شماره : 2027/ق م

تاریخ : 25 /8 /43

گیرنده : تیمسار ریاست ساواک

موضوع : سرکار سروان سیف‌‌الدین عصار

نامبرده بالا در مورد دستگیرى [آیت‌الله] خمینى (روز 13 /8 /43) با سرعت و دقت کامل انجام وظیفه نموده و در مدت توقف در قم با روحیه‌‌اى قوى وظایف محوله را به نحو احسن انجام داده است. به‌طورى که از بدو شروع عملیات از شهربانى تا خاتمه دستگیرى با افراد خود در مدت 15 دقیقه متهم را دستگیر و به شهربانى تحویل نموده. علی‌هذا بدین ‌وسیله از فعالیت مشارالیه تقدیر می‌گردد. مستدعى است امر و مقرر فرمایند مراتب را در سوابق یا پرونده کارگزینى وى منعکس فرمایند.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم. ح ـ بدیعى

جهت استحضار به عرض مبارک می‌رسد

ملاحظه شده به موقع تقدیم شده است 3 /9

 

نتایج

بررسی برخی اسناد به جا مانده در خصوص دستگیری و تبعید امام خمینی نکات درخور توجه زیر را نشان می‌دهد:

1ـ رژیم شاه که نسبت به واکنش پیروان امام به تبعید ایشان نگران بود، همه وسایل و تدابیر خود را برای سرکوب یا ممانعت از هر نوع حرکت اعتراضی پیش‌بینی کرده بود. به نظر می‌رسد گستردگی و تأثیر وقایع 15 خرداد 1342 برای رژیم در نحوه مدیریت برنامه تبعید امام بسیار مؤثر بوده است.

2ـ مقامات امنیتی کشور نسبت به ارتباط میان امام و جراید و رسانه‌های ترکیه حساس بوده و برای جلوگیری از آن تدابیری اندیشیده بودند.

3ـ ساواک از این‌که عملیات دستگیری امام را به سرعت و بدون مزاحمت به انجام رسانده بود خشنود بود چرا که به خوبی از محبوبیت و نفوذ امام خمینی در میان مردم قم آگاهی داشت.

 

 

 

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 3334

آرشیو مقالات