مسجد، پایگاه مبارزه علیه حکومت پهلوی از منظر اسناد

زهرا رنجبر کرمانی

15 مهر 1398

مسجد، تجسم خارجی یا مهمترین پدیده جغرافیایی در اسلام است. مسجد ضمن اینکه محلی برای عبادت و تربیت معنوی است، کانونی برای مقاومت در برابر ظلم و استبداد نیز به شمار می‌رود. از این‌رو در طول تاریخ اسلام اغلب تحرکات اعتراضیِ جمعی علیه حکام ظالم از مساجد آغاز شده است. توده‌های مردم در برابر فریادهای روشنگرانه‌ای که از بالای منابر سر داده می‌شد به کوچه‌ها و معابر ریخته و صدای اعتراض خود را به گوش ظالمان می‌‌رساندند. با این وصف می‌توان گفت مسلمانان ابهت و عظمت سیاسی و معنوی خود را از مساجد به دست می‌آورند.[1]

با آغاز نهضت امام خمینی در اوایل دهه چهل، امام علاوه بر برگزاری جلسات درس و بحث و نماز، از مسجد به عنوان در دسترس‌ترین و مردمی‌ترین مکان و از منبر به عنوان رسانه‌ای مهم برای رساندن صدا و پیام خود به توده‌های مردم مسلمان استفاده کرد. مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را می‌توان اولین رویارویی آشکار و جدی امام خمینی و علمای پیرو ایشان با دولت وقت دانست. در این قضیه، روحانیت که پا به عرصه سیاست گذارده بود، نیروی تبلیغی خود را در مساجد به خدمت نهضت درآورد. در مجلسی که در آبان ماه 1341 در مسجد حاج عزیزالله تهران برگزار شد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی فلسفی با حمایت امام خمینی بیاناتی در مخالفت با رژیم پهلوی ایراد نمود[2] و نهضت نوپا را شعله‌ورتر ساخت.

تظاهرات روز عاشورای 1342 ش. مردم تهران که از مسجد حاج ابوالفتح آغاز و به مسجد شاه (اکنون: امام خمینی) خاتمه یافت نیز یکی از بهترین نمونه‌های کارکرد سیاسی مسجد در دوران معاصر و در جریان نهضت امام خمینی است. به دنبال وقایع 15 خرداد، امام خمینی پس از آزادی، از اجتماع مردم در مسجد اعظم قم نهایت استفاده تبلیغی را کرده و به تفصیل آنچه بر ایشان پس از بازداشت گذشته بود را شرح داد و شاه و دستگاه تبلیغاتی وی را به باد انتقاد گرفت. سایر علما و وعاظ نیز در سراسر کشور به تبعیت از امام به افشاگری و مخالفت آشکار با رژیم پهلوی پرداخته و تحول عظیمی در افکار و اندیشه‌های مردم به وجود آوردند که هراس رژیم را در پی داشت. امام خمینی در نجف اشرف نیز همین رویه را دنبال کرد. لیکن از آنجایی که از وطن دور بود نوارهای سخنرانی‌اش به گونه‌ای منظم و برنامه‌ریزی شده از طریق مساجد به مردم می‌رسید. رژیم طبعاً در پی تعطیلی این پایگاه‌های مبارزاتی برآمد، اما با مقاومت مردم مواجه شد. تنها کاری که عوامل امنیتی رژیم می‌توانستند در مقابل این محفل گسترده مذهبی- انقلابی انجام دهند، زندانی، تبعید یا ممنوع‌المنبر کردن سخنرانان متعهدی بود که بر فراز منابر مساجد دست به افشاگری می‌زدند. مواقعی نیز مأموران رژیم به مساجد هجوم آورده و مردم را مورد ضرب و شتم قرار می‌دادند. درها را می‌بستند و مساجد را تعطیل می‌کردند.[3]

کوتاه سخن آنکه رژیم پهلوی که شعارش «خدا، شاه، میهن» بود، از مساجد انتظار داشت که دعاگوی شاه به عنوان تنها حاکم سیاسی شیعه در جهان باشند، تنها به عباداتی مانند نماز بپردازند و دخالتی در سیاست و مسائل اجتماعی نداشته باشند. با این حال مساجد در دهه‌های 40 و 50 شمسی کارکردی خلاف انتظار حکومت داشتند. ارتباطات مبارزان انقلاب اسلامی را سازمان دهی می‌کردند و به یک شبکه اطلاع‌رسانی گسترده و مردمی در مقابل رسانه‌های رژیم تبدیل شدند.[4]

 

اسناد

1ـ گزارش ساواک از فعالیت‌های آیات دستغیب و محلاتی در شیراز 16 /3 /1342[5]

متن سند

از: شیراز

به: تهران

تاریخ: 16 /3 /42

شماره: 3180

پس از انتشار اخبار رادیو در مورد دستگیرى آیت‌اللّه‌ خمینى، تعدادى از علما من‌جمله سیدعبدالحسین دستغیب[6]، آیت‌اللّه‌ شیخ بهاءالدین محلاتى[7] شروع به تحریک بین مردم نموده با تجمع در مساجدین هم و مردم را تحریک نموده که روز 16 جارى بازار دکاکین را بسته و ضمن اجتماع در مسجد نو تا آزادى آیت‌اللّه‌ خمینى به اعتصاب ادامه دهند. در ساعت 23:00 این اجتماعات خاتمه و دو نفر علما فوق‌الذکر در معیت هیئتى به منازل خود رهسپار. مشاهده شد عده‌اى در داخل و تعدادى در خارج از منازل این افراد محافظت مى‌نمایند. طبق تصمیم متخذه در کمیسیونى مرکب از جناب آقاى استاندار، تیمسار فرماندهى نیروهاى جنوب فرماندهان لشکر و ژاندارمرى رئیس شهربانى که در ساواک تشکیل و تا ساعت 2:00 روز 16 ادامه داشت دستور دستگیرى آیت‌اللّه‌ محلاتى، شیخ مجدالدین محلاتى[8]، سیدعبدالحسین دستغیب، هاشم دستغیب[9]، سیدمجدالدین مصباحى[10]، جلال‌الدین آیت‌اللّه‌زاده[11] صادر. نتیجه متعاقبا گزارش خواهد شد. 811 ـ 16 /3 /42 حریرى

تلگرافى دیگرى در این مورد بود که [ناخوانا] دیگر دستگیر شده‌اند.

به سابقه ضمیمه گردد. 16 /3 /42

دفتر بولتن آقاى شهابى 16 /3

 

2- تصمیم مردم شیراز به تجمع در مسجدجامع این شهر در اعتراض به دستگیری امام خمینی 16 /3 /1342[12]

متن سند

از: شیراز

تاریخ: 16 /3 /42

شماره: 4344

تلگرام

ریاست ساواک سوم پیرو 4354 /16 /3 /42 روز جارى فرماندارى نظامى اعلام شد، فعلاً اوضاع عادى است. از طرف محرکین ساعت 16 جارى از مردم دعوت شده است که در مسجد جامع تجمع نمایند. مراتب به فرماندارى نظامى اعلام. قرار است از اجتماع آنان شدیداً جلوگیرى شود.

حریرى به سابقه ضمیمه مى‌شود.

 16 /3 /42

سوم ـ 332 ـ 17 /3

 

3- عدم حضور پیش‌نمازان در مساجد دزفول در اعتراض به دستگیری امام خمینی 18 /3 /1342[13]

متن سند

شماره: 1504

تاریخ: 18 /3 /42

اطلاعیه

موضوع: پیش‌نمازان مساجد

طبق اطلاع واصله از دزفول. از روز 16 /3 /42 پیشنمازان براى اداء نماز جماعت حاضر نشده‌اند.

در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى

گیرنده: ساواک

 

4- دعوت علمای اهواز از مردم این شهر به اجتماع در مساجد در اعتراض به حوادث 15خرداد 18 /3 /1342[14]

متن سند

شماره: 1520

تاریخ: 18 /3 /42

اطلاعیه

موضوع: دعوت اجتماع در مسجد

طبق اطلاع واصله از اهواز، مقارن ظهر روز 17 ماه جارى از طلاب و طبقات مختلف از طرف آخوندها و طلاب دعوت شده بوده که در مسجد جامع اجتماع نمایند که در اثر اقدامات رؤساى شهربانى و ساواک و آقاى استاندار در این اجتماع جلوگیرى شده است و چند نفر از اشخاص بى‌طرف به آیت‌اللّه‌ سیدعلى بهبهانى[15] که قرار بوده به منبر برود ابلاغ شده که از رفتن به منبر خوددارى نماید، گرچه فرزند نامبرده حاضر به تمکین نبوده، بالاخره او را قانع نموده و مسجد را قفل نموده‌اند و مدعوین موقع مراجعه به مسجد چون درب مسجد قفل بوده متفرق شده و رفته‌اند. گفته مى‌شود تحریکاتى به منظور بستن مغازه‌ها و بازار در پیش است.

گیرندگان: وزارت کشور. ساواک

در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى

 

5- اظهارات شیخ حسن لاهوتی در مسجد جامع گرمسار علیه حکومت پهلوی 29 /3 /1342[16]

متن سند

از: سمنان

به: تهران

تاریخ: 29 /3 /42

شماره: 3749

شماره پیروى: 158 ـ 15 /3 /43

شیخ حسن لاهوتى پیش‌نماز گرمسار پس از عدم موفقیت ضمن موعظه 23 جارى خود در مسجد جامع گرمسار به مستمعین اظهار نموده:

. 1ـ پول ما را گرفتند و تلگراف پشتیبانى از آقاى خمینى را مخابره نکردند.

. 2ـ پاسبان به درب منزل من گذاردند مردم کمکى نکردند.

. 3ـ آقاى خمینى را گرفتند، مردم دفاع ننمودند. خون ما از آنهایى که دفاع کردند رنگین نیست.

. 4ـ آقاى خمینى دستور داده‌اند نماز جماعت خوانده نشود. از این جهت نماز و روضه تعطیل است. مضافاً شیخ نامبرده از ابتدا در مسیر جریانات بوده و تظاهراتى بدون نتیجه دایر به مخالفت از برنامه دولت و پشتیبانى از آقاى خمینى داشته. حتى در مجلس دعاى پانزده بهمن به تهدید فرماندار حاضر شده چون آقاى فرهادى فرماندار سابق چند روزى است به خمین منتقل گردیده با اغتنام از این فرصت مبادرت به چنین اقدامى نموده و بلافاصله 24 جارى به صوب تهران عزیمت و تاکنون مراجعت نکرده.

. 187 ـ 29 /3 /42 لحسائى

به سابقه ضمیمه شود. 30 /3 /42

بخش مذهبى ملاحظه شد. شهابى

 

6- عدم حضور امامان جماعت مساجد کاشان، در اعتراض به  وقایع 15 خرداد 5 /4 /1342[17]

 

متن سند

گیرنده: تیمسار ریاست ساواک

فرستنده: مدیریت کل اداره سوم

تاریخ: 5 /4 /42

شماره: 6829/س ت

موضوع: وضع کاشان

به موجب گزارش ساواک قم مستند بر گزارش شهربانى کاشان، از روز 23 /3 /42 بازار و کلیه دکاکین باز و مردم به کسب و کار مشغول گردیدند. وضع شهر و کارخانجات عادى و از هر جهت آرامش برقرار است، ولى تا (25 /3 /42) امامان جماعت در مساجد حضور نیافته‌اند. مأمورین کماکان آماده به خدمت مى‌باشند.

 رئیس ساواک تهران. مولوى

در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى

 

7- دعوت از مردم قائم‌شهر به حضور در جشن آزادی امام خمینی در مسجد 3 /2 /1343[18]

متن سند

از: سارى

به: تهران

 تاریخ: 3 /2 /43

 

شماره: 158

شماره عطف: 155 ـ 2 /2 /43

گذشته اعلانى به نام صبورى اردبیلى در شهر منتشر شده که از ساعت 15:00 الى 18:00 پنجشنبه 3 /2 /43 به مناسبت آزادى آیت‌الله خمینى و آیت‌الله قمى[19] در مسجد حجتیه شاهى[20] جشنى منعقد و از علاقه‌مندان دعوت شده که در این جشن شرکت نمایند. بدیهى است در صورت انعقاد و مشاهده و شنیدن اعمال و سخنان بى‌رویه طبق امریه شماره 152ـ20 /1 /43 اقدام و مراتب به عرض خواهد رسید ـ

کنگرلو

بازگشت

اشخاصى که مردم را در مجامع عمومى بر ضد امنیت کشور تحریک مى‌نمایند و مخصوصا اطرافیان روحانیون که اخیرا دست به تحریکاتى مى‌زنند، با نظر استاندار بلافاصله دستگیر و به تهران اعزام دارید.

عینا جهت اقدام به اداره 321 ـ 2 ارسال مى‌گردد. شماره 214

 

8- برگزاری جشن آزادی امام خمینی در مسجد کمال‌آباد همدان 8 /2 /1343[21]

متن سند

گیرنده: اداره کل سوم

فرستنده: ساواک همدان

تاریخ: 8 /2 /43

شماره: 299 /13 / ه

موضوع: جشن براى [آیت‌الله] خمینى

تیمسار ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور

پیرو شماره 637 ـ 29 /1 /43 و 248 /13/ ه ـ 5 /2 /43 شهربانى همدان درباره برگزارى مجلس جشنى که در مورخ 28 /1 /43 در مسجد کمال‌آباد به مناسبت بازگشت ایادى آقاى خمینى از طرف سیداحمد حسینى[22] برپا بوده است، جهت اطلاع به پیوست ارسال مى‌گردد.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت فرماندارى کل همدان. هوشمند

در پرونده 959 ـ م ـ د بایگانى شود

ضمنا رونوشت به پرونده سیداحمد حسینى ضمیمه گردید.

صابرى 19 /2 /43

 

9- انتشار نوار سخنرانی امام خمینی در مسجد اعظم قم در شهرستان‌ها و خارج از کشور 20 /2 /1343[23]

متن سند

از: اداره دوم

تاریخ: 20 /2 /43

شماره: 3832 / د 2

برابر اطلاع واصله: از نطق هفته گذشته آقاى خمینى در مسجد اعظم قم نوارهایى توسط روحانیون تهیه و در تهران بین عده‌اى از تجار و طرفداران روحانیون پخش و مقدارى نیز به شهرستان‌ها فرستاده شده. ضمناً گفته می‌شود که مقدارى نیز به کشورهاى عربى ارسال گردیده است.

طرفداران روحانیون مى‌کوشند تا از اجتماعات مذهبى و مجالس سوگوارى که به مناسبت ایام محرم در پیش است، استفاده نموده و احساسات مذهبى مردم را در طرفدارى از روحانیون علیه دولت برانگیزند. گیرنده سازمان اطلاعات و امنیت کشور

بررسى شد بایگانى شود. صابرى

 27 /2 /43

 

10- تحرکات ضد حکومتی در مساجد مهم تهران 31 /2 /1343[24]

متن سند

تاریخ: 31 /2 /43

شماره: 10642 /321

موضوع: مجالس سوگوارى

طبق اطلاع واصله با اینکه مقامات انتظامى این روزها اغلب اجتماعاتى که به مناسبت سوگوارى منعقد می‌گردد تحت مراقبت قرار داده، مع‌الوصف تلاش و فعالیت براى استفاده از این اجتماعات به طرفدارى از روحانیت و تحریکات علیه دولت همچنان ادامه دارد. چون وعاظى که در مجالس مذکور به منبر مى‌روند قبلاً از طریق مقامات انتظامى تعیین شده‌اند، لذا محرکین از افراد خاص استفاده نموده و دست به تحریکات مى‌نمایند. بیشتر این تحریکات در مساجد سیدعزیزاللّه‌ و بازار کفاش‌ها و بازار بزازها و مسجد ترک‌ها صورت مى‌گیرند.

در هیئت عزاداران فاطمیه که محل آن در حدود چهارراه عباسى واقع است و نیات آنها ظاهراً عزادارى است، چند شب قبل در محل مزبور واعظى که مى‌خواسته به منبر برود مشاهده مى‌کند عکس اعلیحضرت همایونى به دیوار اتاق الصاق شده. دستور مى‌دهد عکس مزبور را پایین بیاورند.

محترماً در صورت تصویب، اطلاعیه شده به شهربانى کل کشور و ساواک تهران منعکس گردد.

 گیرندگان: تیمسار ریاست شهربانى کشور جهت استحضار

ریاست ساواک تهران

 

11ـ توزیع اعلامیه امام خمینی در مسجد جامع کرمان 18 /3 /1343[25]

متن سند

گیرنده:  مدیریت کل اداره سوم

 فرستنده: ساواک استان کرمان

تاریخ: 18 /3 /43

شماره: 1331 /8 الف

موضوع: گفتار آقاى خمینى

شب 12 /3 /43 در مسجد جامع پس از ختم نماز مغرب و عشاء هنگامى که مستمعین از مسجد خارج مى‌شدند، سه برگ از گفتار آقاى خمینى که روز جمعه 31 فروردین 43 در منزل خود ایراد نموده روى زیلوها دیده شده که جمع‌آورى و رونوشت آن به پیوست ایفاد مى‌گردد. براى پیدا کردن موزعین تلاش کافى مى‌شود. نتیجه متعاقباً به عرض خواهد رسید.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت استان 8/ کرمان. نوائى

ضمیمه پرونده و بایگانى شود. 23 /4

 

نتایج

بررسی چندین نمونه از اسنادی که با کارکرد مسجد در جریان نهضت امام خمینی مرتبطند موارد درخور توجه زیر را نشان می‌دهد:

1ـ در جریان تحرکات اعتراضی مردم علیه رژیم پهلوی، منابرِ مساجد به رسانه‌ای برای اعلام تصمیمات و برنامه‌های مبارزان تبدیل شده بود.

2ـ‌ تجمع مردم در مساجد بویژه مساجد جامع یکی از مهمترین برنامه‌های اعتراضی ایشان نسبت به رژیم پهلوی و حمایت از امام خمینی و روحانیت به شمار می‌رفت.

3ـ عدم حضور پیش‌نمازان در مساجد از دیگر اقداماتی بود که روحانیون به نشانه اعتراض به حکومت انجام می‌دادند. این اقدام، کنجکاوی و حساسیت مردم را برانگیخته و کسانی که از اوضاع جامعه بی‌اطلاع یا نسبت به رویدادها بی‌تفاوت بودند به کشف علت این اقدام ترغیب می‌کرد.

4ـ‌ با توجه به حضور جمع کثیری از مردم در مساجد جامع شهرها در سراسر کشور، این مکان‌ها محل مناسبی برای توزیع اعلامیه‌های صادره از طرف امام خمینی و علمای دیگر یا متن سخنرانی‌های ایشان به‌شمار می‌رفتند.

 

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 1713

آرشیو مقالات