نقش روحانیت در قیام 15 خرداد

در دوران نهضت اسلامی همواره در کنار امام خمینی که هدایت مبارزه علیه رژیم پهلوی را برعهده داشت روحانیون زیادی هم بودند که با ایشان از نهضت 15 خرداد تا پیروزی در 22 بهمن و سالها پس از آن همراه و هم‌قدم بودند. حضور فعال روحانیون تهران و شهرستانها بر گستردگی قیام و تأثیرگذاری آن افزوده و موفقیت رژیم را در سرکوبی کامل مخالفان و مخالفتها به تأخیر می‌‌انداخت. تلاش این قشر مذهبی جامعه که مورد حمایت عامه مردم بودند و تأکید بر مواضع دین مدارانه‌شان آنان را دچار مخاطرات زیادی می‌‌کرد و سازمان اطلاعات و امنیت کشور اقدامات گسترده‌ای را برای شناسایی و دستگیری مخالفان به ویژه روحانیون انجام می‌‌داد، هر یک از آنان پرونده‌های سنگینی در ادارات ساواک داشتند.

در سالهای پس از پیروزی انقلاب چندین مرکز فعال تاریخی برآن شدند برای روشن شدن زوایای پنهان و پیدای تاریخ مبارزات انقلاب اسلامی، سیر فعالیتها و مبارزات روحانیون همراه امام را برای ثبت در تاریخ مورد پژوهش قرار دهند. در این میان مرکز بررسی اسناد تاریخی به انتشار اسناد «یاران امام» به روایت اسناد ساواک اقدام کرد و به چاپ دهها عنوان کتاب در این زمینه توفیق یافت. مرکز اسناد انقلاب اسلامی مؤسسة دیگری است که در کنار انتشار اسناد (پرونده‌های برجای مانده از ساواک) روحانیون به صورت انفرادی خاطرات آنان را نیز در قالب کتاب با اسناد مربوطه تلفیق و آثاری به شکل تحلیلی منتشر کرد. مراکز پژوهشی دیگری هم هستند که در حد وسع و توان خود در این عرصه قدم و قلم می‌زنند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی در پژوهش اخیر خود نقش روحانیت در قیام 15 خرداد را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده است. در اثر حاضر نویسنده پیش از پرداختن به قیام 15 خرداد، به نقش روحانیت در تاریخ معاصر ایران پرداخته و نقش این قشر مذهبی را در دوران نهضت مشروطه و سپس رضاشاه پهلوی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. به نظر وی «فهم عمیق دگرگونیهای تاریخ معاصر ایران بدون بررسی نیروهای مذهبی امکان‌پذیر نیست و نقش روحانیت شیعه در جامعه ایران با تحولات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ارتباط مستقیم دارد. تعاملات دین و جامعه ایران یعنی روحانیون با نظام سیاسی بخش عمده‌ای از تحولات تاریخ ایران را به خود اختصاص داده است، در واقع آنان با احساس وظیفه درباره دفاع از حریم اسلام در صدد ایجاد جامعه و حکومت مطابق با اصول اسلام بوده‌اند. ویژگی برجسته روحانیت شیعه در تاریخ معاصر ایران موفقیت در پیشوایی معنوی و دینی جامعه اسلامی است که در حوادث سیاسی و اجتماعی دویست سال اخیر در ایران به خوبی خود را نشان داده است.

برای پی بردن به نقش روحانیت، تحلیل جایگاه، نقش و عملکرد روحانیون در چند رخداد نظیر جنبش تنباکو، نهضت مشروطیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت ضروری می‌نماید.» (ص 17 و 18)

نویسنده با این استدلال، سپس با بررسی اوضاع اجتماعی ـ سیاسی ایران در آستانه قیام 15 خرداد کوشیده است زمینه‌های قیام 15 خرداد 1342 را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. در این رابطه به موضع‌گیری علما در قبال اصلاحات مورد نظر شاه اشاره کرده و تلاش رژیم پهلوی در رویارویی و سرکوبی مستقیم روحانیت را کاویده و همین امر را یکی از عوامل مؤثر در ایجاد وقایع منجر به قیام 15 خرداد دانسته است: «یکی از عوامل مؤثر در ایجاد وقایع منجر به قیام پانزده خرداد حمله رژیم شاه به مدرسه فیضیه قم و مدرسة طالبیه تبریز و بی‌احترامی نسبت به روحانیت بود. این حمله به دنبال سلسله مخالفتهای روحانیون با اقدامات پیشنهادی شاه و تحریم رفراندوم و نتایج آن، توسط آنان صورت گرفت.» (ص 93) به دنبال اقدامات سرکوبگرانة رژیم در قبال مخالفان به ویژه روحانیون، آنها فعالیتها و مبارزات خود را در ماههای محرم و صفر سال 1342 گسترش دادند که به دستگیری عده‌ای از آنها منجر شد. با آنکه ساواک قبل از محرم از وعاظ خواسته بود بر منابر علیه شخص اول مملکت سخن نگویند. علیه اسرائیل سخنی به میان نیاورند و مرتب به گوش مردم نخوانند اسلام در خطر است، اما روحانیون بدون اعتنا به درخواست‌های ساواک در افشای حقایق پافشاری کردند و همین موضوع دستگیری آنان را سبب گردید.

نویسنده سپس به سخنرانی امام در مدرسه فیضیه و بازتاب آن اشاره کرده، فعالیت روحانیون را در روزهای پس از دستگیری امام مورد بررسی قرار داده است. او در تشریح فعالیت مبارزاتی روحانیون و نقش آن در ایجاد انگیزه قیام مردمی در اعتراض به دستگیری آیت‌اللّه خمینی به تقسیم‌بندی روحانوین شهرستانی اقدام کرده و وقایع 15 خرداد بسیاری از شهرستانها را با محوریت فعالیتهای روحانیون شهرستان مزبور باز نموده است.

نویسنده آخرین فصل از کتاب (فصل پنجم) را به بازتاب قیام 15 خرداد در محافل و مطبوعات اختصاص داده و آن را به مطبوعات داخلی و خارجی تقسیم‌بندی نموده است.

«دو روزنامه اطلاعات و کیهان ـ که پر تیراژترین و مهمترین روزنامه‌های آن زمان بودند ـ بعد از حادثه پانزده خرداد، تیترهای اصلی خود را به نظرات مقامات دولتی درباره واقعه و اوضاع شهرها اختصاص دادند. کیهان خبر از حکومت نظامی در تهران و شیراز و استقرار توپ و تانکی در میدان‌های شهر تهران داد. اتهامات شاه علیه شرکت‌کنندگان در قیام یکی از خبرهای اصلی روزنامه‌ها بود.» ص 104).

کتاب نقش روحانیت در قیام 15 خرداد در دو بخش و پنج فصل تنظیم شده که بخش دوم آن حاوی اسناد و تصاویر است.

باید اذعان کرد نقش روحانیون در دگرگونیهای تاریخ معاصر ایران به مراتب چیزی فراتر از آن است که در اثر حاضر به آن اشاره شده است. اما اثر حاضر نیز در جای خود شایسته توجه است که براساس اندک اسنادِ در دسترس نقش روحانیت ایران با نثر روایی تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است.

کتاب چهارصد صفحه است که از صدوبیست به بعد به اسناد و تصاویر اختصاص یافته است. نقش روحانیت در قیام 15 خرداد را فریبا جعفری نگارش کرده و مرکز اسناد انقلاب اسلامی در 1385 منتشر ساخته است.

 
تعداد بازدید: 6254