رضا فتحی
جمیل موحد خویی نویسنده سربداران کوچه و بازار از شاهدان عینی «پانزده خرداد» است. در سال 1310 ه.ش در شهرستان خوی متولد شد. او فرزند عالم جلیل القدر مرحوم حاج میرزا محمد علی موحد از بنیانگذاران آموزش و پرورش نوین خوی بود. مؤلف در شرح حال خود مینویسدکه در پانزدهم خرداد 1342 دررشته تازه تأسیس علوم اجتماعی دانشگاه تهران «ص113» تحصیل میکرده است. او صبح روز پانزدهم خرداد به سوی مزرعه شخصیاش میرفت که با صحنههایی نگرانکننده و دلخراش مواجه شد. نخست «چند اتومبیل سواری و وانت که عدهای مجروح را با خود حمل میکردند» را مشاهده کرد. درب بیمارستان «بازرگانان» را به روی مجروحان بسته یافت و لحظاتی بعد دید که مردم با شعار «مرگ بر شاه» درب بیمارستان را میشکنند و مجروحان را وارد بیمارستان میکنند؛ متوجه وقوع حادثهای استثنایی میشود. چونان قطرهای به دریای مردمی میپیوندد و مسیر خیابان بوذر جمهری (پانزده خرداد فعلی) را تا بازار میپیماید. طبیعی است که: فرزند آن عالم جلیل القدر با داشتن زمینه مذهبی به انقلابیون بپیوندد و خود عملاً به برگی از برگهای قیام و نهضت تاثیرگذار و تعیینکننده پانزده خرداد 1342 تبدیل شود.
مشاهدات آن روزنگارنده و آتشی که در وجودش شعلهور میشود، بالاخره در طول سالهای متمادی، این انگیزه را دروی به وجود آورد تا بالاخره کتابی با نام «سربداران کوچه و بازار» به قلم وی منتشر شود. در صفحات پایانی کتاب و در توضیح منابع مورد استفاده در این پژوهش آمده است که نگارش این اثر در 1367 شمسی آغاز شده است. کتاب سربداران کوچه و بازار در 1385 و در 390 صفحه توسط دو ناشر؛ میکائیل و اشجع در تهران به چاپ رسید. شمارگان چاپ اول نیز 3000 نسخه بود. جلد گالینگور و طرح روی آن، مخاطب را دعوت به تورق میکند. محتوای آن نیز همانطور که در ادامه گفته خواهد شد، با فصلبندی مناسب و شرح گام به گام مطالب، روایتگر سیری است از وقایع سالهای اولیه دهه 1340 شمسی.
کتاب با دو سئوال جالب توجه آغاز می شود 1ـ چرا بعد از رحلت مرحوم آیت ا... بروجردی ناگهان نام امام خمینی(ره) به عنوان مرجع مطرح در ایران بویژه قم و تهران به زبان میآید 2ـ پس از واقعه خونین پانزده خرداد چرا نظام شاهنشاهی بیش از همه طبقات جامعه به «بارفروشان میدانهای میوه و سبزی تهران» توجه نموده و سران آن جا را به دادگاه نظامی میکشاند و تا اعدام برخی از آنان پیش میرود؟ {ص یک }. به گفته مؤلف «پاسخ به این دو سؤال کل محتوای کتاب و به عبارتی تاریخ یکساله سرآغاز انقلاب اسلامی را در سالهای 1342 و 1341 تشکیل میدهد.»
نگارنده با طرح موضوع «تحول وجودی» یا به اصطلاح معروف «توبه» در برخی از افراد معروف مثل حر بن یزید ریاحی در کربلا کمکم به وقایع خرداد 42 و شهید طیب حاج رضایی میپردازد. او چندین شاهد مثال از این تغییر مشی و تحولات فکری در تاریخ معاصر ایران ارائه میدهد. از ستارخان در ماجرای مشروطه نام میبرد و خلیل طهماسبی در ماجرای نهضت ملی شدن صنعت نفت را یادآور میشود.
موحد خویی در ادامه طی جدولی، نام سیزده نفر از بار فروشان و کسبهای را ذکر میکند که در آن قیام حضور داشته و زندانی شدهاند. اینان مهمترین منبع گزارشهای شفاهی نویسندهاند.
کتاب در پانزده بخش (شاید به علت پانزده خرداد) تنظیم میشود که روند طبیعی گزارش مؤلف را به خواننده منتقل میکند:
1ـ روحانیت و مردم در راستای حرکتی جدید
2ـ محرم سال 1383 هجری
3ـ شش قیام مردم کوچه و بازار در تاریخ معاصر
4ـ قیام پانزده خرداد چگونه آغاز میشود؟
5ـ مقدمه بر حوادث 15 خرداد ـ تاریخچه بارفروشان
6ـ قیام سربداران کوچه و بازار در تهران
7ـ حماسه جاودانی کشاورزان در قیام
8ـ بازتاب قیام پانزده خرداد در رسانه های گروهی
9ـ اعتصاب، هجرت، تحصن
10ـ تلاش های ضد دولتی
11ـ سرگذشت امام خمینی(ره) بعد از پانزدهم خرداد
12ـ سرنوشت شهدا، مصدومان، و بازداشت شدگان
13ـ بازداشت و تعقیب بار فروشان
14ـ محاکمه بار فروشان
15ـ آخرین گفتار درباره بارفروشان حماسه ساز
بخش اول کتاب شرح مختصری است از زمینههای قیام 15 خرداد. از موضعگیری تند آیتالله خمینی علیه حکومت در ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی و نیز رفراندوم لوایح ششگانه انقلاب به اصطلاح سفید. این ذکر مختصر در واقع روایتی است از رویارویی روحانیون و حکومت، از درگذشت آیتالله بروجردی در فروردین 1340 تا افشاگری علما علیه اقدامات اسلام ستیزانه حکومت در خرداد 1342. بخش دوم کتاب گزارشی است از این روشنگریها. اوج این خطابهها نیز نطق آتشین امام خمینی است علیه شاه و دستگاه پهلوی.
از موارد قابل توجه در کتاب توجه به پیشینه قیامهای مشابه پانزده خرداد است. در بخش سوم کتاب شش قیام مردمی در تاریخ معاصر ایران مورد اشاره قرار گرفته است. مقاومت مردم در برابر سالدات (سرباز)های روسی که در 1244 قمری برابر با 1207 شمسی و با هدایت مرحوم آیتالله مسیح تهرانی به ثمر رسید، نهضت تنباکو، به توپ بستن مجلس در دوره استبداد صغیر، ماجرای مسجد گوهرشاد مشهد و مسأله کشف حجاب، واقعه سی تیر و برگرداندن دکتر مصدق به نخستوزیری. این مطالب هرچند به اختصار ذکر شده اما ذهن خواننده را برای فهم عمیق مردمی بودن قیام پانزده خرداد آماده میکند. (صفحات 55 تا 58) همچنین سیر مبارزات امام خمینی (ره) و نهضت اسلامی در برابر شاه و نظام سلطنتی نیز بصورت منظم روایت شده است.
چهار بخش بعدی کتاب تحقیقی است از رخدادهای روز پانزهم خرداد 1342. از دستگیری امام خمینی در نخستین ساعات بامداد سخن رفته و سپس تأثیر انتشار این خبر تلخ در میان مردم گزارش شده است. اینکه چگونه مردم در حمایت از امام خمینی به خیابانها ریخته و در شهرهای تهران، قم و ورامین تاریخساز شدند.
هشتمین بخش کتاب به انعکاس و بازتاب این قیام در مطبوعات داخلی و رسانههای خارجی اختصاص یافته و در بخشهای بعدی تداوم مبارزات علما برای آزادی امام خمینی شرح داده شده است.
مؤلف در بخش دوازدهم، سرنوشت شهدا و مصدومان قیام پانزده خرداد را مورد بررسی قرار داده و ضمن ارائه آمارهای منتشره از تعداد شهدا، از دستگیرشدگان و محاکمه آنها سخن گفته است.
سه بخش آخر کتاب تماماً به حضور بارفروشان میدان ترهبار تهران و نقش آنان در قیام پانزده خرداد پرداخته و سرنوشت آنها را به تفصیل بیان کرده است. دستگیری، محاکمه و اعدام طیب حاج رضایی از عمده مطالب این بخشهاست.
بیشتر مباحث تاریخی این پژوهش، به کتاب بررسی نهضت امام خمینی نوشته حجت الاسلام سید حمید روحانی ارجاع داده می شود. البته گهگاه کلیشه روزنامهها یا اسنادی از این دست نیز به کمک مولف میآید. پس از پایان هر بخش نیز «یادداشتها وتوضیحات»، به یاری استناد مطالب آمده و زوایای ناشناخته، ابهامات احتمالی برای خواننده و وقایع کمتر تشریح شده در متن اصلی را گویا میکند. در صفحات انتهایی کتاب نیز فهرست اعلام استخراج شده از متن درج شده است.
کتاب سربداران کوچه و بازار با لحنی کاملاً صمیمانه و روایی (گزارشی) تهیه و تنظیم شده است به گونهای که اندک رنگ و بویی از تلاش نویسنده در قلمفرسایی و نگارش هنری در آن قابل ملاحظه و استشمام نیست. آنچه بر قلم آمده است اکثرا با جملاتی ساده کوتاه و همه کس فهم منظم شده و کمتر به حاشیه میپردازد
تعداد بازدید: 6492