بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی

رضا سامانی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نگارش کتب تحلیلی انقلاب اسلامی امری بدیهی و قابل پیش‌بینی بود. اتفاقی که به سرعت و در وسعت چشمگیری به وقوع پیوست. اما تحلیل و بررسی نهضت امام خمینی، آن هم در اوج دوران حکومت شاه، که بیشترین محدودیت‌ها اعمال می‌شد و نهضت هنوز در نیمه راه پیروزی بود، کاری بود که نیاز به همت و جسارت توصیف‌ناپذیری داشت. کتاب بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، نوشته سیدحمید روحانی یکی از همین آثار جسورانه و بدیع است. این کتاب برای اولین‌بار در مرداد ماه 1356، به صورت مشترک توسط انتشارات دارالعلم و انتشارات دارالفکر در 958 صفحه به چاپ رسید و جالب اینجاست که چندین‌بار چاپ مجدد شد و چاپ دوم آن در آبانماه 1357 در روزهای اوج گیری نهضت انقلابی منتشر شد.
نویسنده برای نگاشتن چنین کتابی قطعاً مشکلات فراوانی را پیش‌رو داشته، از محدودیت منابع گرفته تا محدودیت قلم که این خود گواه دیگری است بر انگیزه نگارنده برای نوشتن این کتاب. خود نویسنده در مورد این مشکلات در پیش‌گفتار کتاب می‌گوید: آنچه مرا بر آن داشت که علیرغم محدودیتهای همه‌جانبه و در دست نداشتن مدارک و اسناد کافی، دست بکار نگارش «بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی» شوم، همانا برخورد به همین جو مسموم است که از طرف برخی عناصر به اصطلاح مبارز، به منظور جلوگیری از هرگونه قلم‌زدن در جهت شناساندن راه و اندیشه قائد بزرگ اسلام «امام خمینی» ایجاد گردیده است. البته اندیشه نگارش کتابی درباره نهضت امام را می‌توانم بگویم که همزمان با آغاز آن نهضت مقدس در سر داشتم و در همان اوان با کوششی پیگیر و دامنه‌داری به جمع‌آوری اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های ایشان، دیگر مقامات روحانی احزاب و گروههای سیاسی پرداختم.
نگارنده در ادامه توضیح می‌دهد که در یکدوره تمام اسناد و مدارکی که جمع‌آوری کرده بود را از دست می‌دهد و مجدداً تلاش خود را از سرمی‌گیرد تا اینکه کتاب پس از 15 سال در سال 1356 آماده چاپ می‌گردد.
کتاب بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در 9 فصل مشروح و مفصل نگاشته شده است فهرست عناوین این کتاب، که شامل سرفصل‌ها و ریزعنوانها است، خود شامل چهارده صفحه مطلب است که از صفحه 941 آغاز و تا صفحه 956 ادامه می‌یابد.
فصل اول کتاب، با عنوان «زندگینامه قائد بزرگ» به معرفی خاندان امام خمینی و شرح زندگینامه ایشان پرداخته. نویسنده در این فصل به طور مفصل تمام خاندان موسوی خمینی را به خواننده معرفی کرده و سپس با همین تفصیل زندگی امام را شرح داده است. این تفصیل در تمام فصول کتاب دیده می‌شود. البته اگر چند قدم به عقب بازگردیم و خود را در فضای دهه 1350 فرض کنیم - روزگاری که منابع اطلاعاتی بسیار محدود و دسترسی به آنها نیز دشوار بود - دلیل این تفصیل را درمی‌یابیم. وقتی چنین کتابی در اختیار مخاطب قرار می‌گرفت به تنهایی می‌توانست بسیاری از سؤالات و ابهامات خواننده در مورد نهضت و شخصیت امام خمینی را مرتفع نماید.
فصل دوم و سوم کتاب نیز تحت عناوین «امام خمینی در آسمان علم و فضیلت» و «امام خمینی در دوران پیش از آغاز نهضت» به همان تفصیل، ابعاد مختلف زندگی امام را بررسی می‌کنند. در فصل دوم مراحل تحصیل و سپس دوران تدریس امام بررسی می‌شود و می‌بینیم که حتی نام شاگردان و اساتید امام به وقت آورده شده است.
نویسنده در این کتاب تلاش کرده تا به طور دقیق خواننده را در جریان فعالیتهای غرب‌گرایانه شاه قرار دهد. روحانی، مفاهیمی همچون انقلاب سفید، غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی و همچنین لوایح ششگانه را همچون تار و پود یک تکه پارچه، از هم می‌شکافد و تشریح می‌کند و در نهایت به خواننده نشان می‌دهد که شاه چه مقاصدی را پشت‌سر این عناوین پنهان کرده بود. با تورق کتاب مشاهده می‌کنیم که حدود یکصد و ده صفحه آن به تشریح این سه موضوع پرداخته تا هیچ نقطه تاریکی در ذهن پرسش‌گر خواننده آن زمان باقی نگذارد و به سراغ فصل بعد برود که با عنوان نهضت ضدانقلاب سفید، به شرح دوره‌ای بپردازد که در آن نهضت امام خمینی و مردم آغاز شد.
تک‌تک حوادث تاریخی و تأثیرگذار قبل از 15 خرداد 1342 در این فصل توضیح داده شده‌اند. مطلع فصل با اعلامیه‌ای است که امام در دوم بهمن 1341 برضد «رفراندوم» شاه صادر کردند و سپس به تظاهرات و نارضایتی‌هایی می‌پردازد که پس از رفراندوم شکل گرفتند. روحانی سعی کرده به تمامی مراکز نارضایتی سری بزند و شرحی از درگیری‌های نقاط مختلف بنویسد. از تهران تا قم و بیرجند و از دانشگاه تا حوزه علمیه و سپس به سفر شاه در  بهمن 1341 به قم اشاره می‌کند که روحانیون و مردم به توصیه امام خمینی به استقبال شاه نمی‌روند. عدم استقبال مردم سراسر کشور از «انقلاب سفید شاه»، اعتراضات مردم و روحانیون پس از تصویب آن و خط و نشانها و مبارزات شاه با مردم، نطق تاریخی امام در شب عید فطر، اعلامیه 9 امضایی علمای قم برضد انقلاب سفید، اعلامیه تحریم عید نوروز سال 1342 توسط امام و اعلامیه عزای عمومی علمای تهران که در پی آن صادر شد، همه و همه عیناً در این فصل ذکر شده‌اند و نویسنده پس از چینش چنین مقدماتی به سراغ حادثه فیضیه می‌رود و شرح مبسوطی از تمامی لحظات آن پیش‌روی خواننده می‌گذارد. فتوای تاریخی امام پس از فاجعه فیضیه، اعلامیه‌های علما، حوادث و تبعات فیضیه، نطق تاریخی امام در چهلم شهدای فیضیه و سایر حوادث کاملاً شرح داده شده‌اند.
جامع‌ترین فصلهای کتاب، سه فصل آخر آن هستند که به جریان 15 خرداد تا تبعید امام پرداخته‌اند. سیدحمید روحانی در فصل هفتم که به جریان 15 خرداد پرداخته تلاش کرده تا مانند یک آینه و یا چشم عمل کند و تک‌تک حوادث رخ‌داده در شهرهای مختلف را به رخ خواننده بکشد. ما در روند بازگویی حوادث با عنوانهایی همچون: قم به پا می‌خیزد، قتل‌عام دهقانان ورامینی، حمامی از خون در شیراز، موج اعتصابات در شهرستانها، تهران تکان می‌خورد و... برخورد می‌کنیم که گویای همین نکته هستند و از سوی دیگر امام را لحظه به لحظه دنبال می‌کنیم: امام خمینی در باشگاه افسران، ملاقاتی با قائد در زندان، امام خمینی در سلول، قائد بزرگ در محاصره و قائد بزرگ در قیطریه.
از سوی دیگر، تلاشهای شاه برای سرکوبی نهضت امام خمینی هم به طور کامل شرح داده شده‌اند و با ورق زدن فصل هشتم کتاب، ‌خود را مانند یک قاضی در میان ستیز بین شاه و نهضت می‌یابیم. از یک سو انتخابات از جانب علما تحریم می‌شود و از سوی دیگر علمای تبریز دستگیر می‌شوند. از یک سو شاه جشن سالگرد ششم بهمن را با جلال و شکوه برگزار می‌کند و از سوی دیگر حوزه علمیه اعلامیه انزجار صادر می‌کند. شاه طیب را اعدام می‌کند و روحانیون در اعتراض درس را تعطیل می‌کنند و اعلامیه صادر می‌کنند. مراسم سالگرد فیضیه برپا می‌شود و شاه اقدام متقابل می‌کند. نقطه قوت این کتاب ریزعنوانهایی است که نویسنده به ترتیب فهرست کرده و اگر خواننده‌ای بخواهد به صورت موضوعی به کتاب مراجعه کند، به راحتی می‌تواند با تورق فهرست کتاب، به جواب سوال خود برسد.
آخرین فصل کتاب و به قولی مفصل‌ترین فصل، به دوران تبعید امام خمینی پرداخته است. عنوان آن «احیای کاپیتولاسیون و تبعید قله» است و با نطق انقلابی امام علیه کاپیتولاسیون آغاز می‌شود. تحریم عید، دستگیری امام و تبعید او به ترکیه، دستگیری حاج مصطفی خمینی، حمایتهای روحانیون از امام، تلاش برای بسته شدن مدرسه فیضیه، اعدام‌های انقلابی، مبارزات مسلحانه، تغییرات محل تبعید امام، دستگیری و اعدام اعضای فدائیان اسلام و حزب ملل اسلامی و سختی‌هایی که روحانیون و مبارزین در ادامه راه نهضت امام خمینی متحمل شدند، مواردی هستند که در فصل نهم به آنها پرداخته شده و در آخرین ریزعنوان فصل، روحانی بیان می‌کند که «راه خمینی جاودانه است»
سیدحمید روحانی برای هرچه بیشتر مستند کردن کتاب خود، تا جایی که امکان آن وجود داشته از عکس‌ها، اعلامیه‌ها، نامه‌های علما، تلگراف‌ها، استفتائات و حتی کارتهای تبریک استفاده کرده و فهرست آنها را در کنار فهرست مطالب، در انتهای کتاب قرار داده است.

 
تعداد بازدید: 7247