سیر تکوینی انقلاب اسلامی

رضا فتحی

سیر تکوینی انقلاب اسلامی عنوان کتابی است به قلم جواد منصوری که دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه در سال 1375 و در 380 صفحه منتشر کرده است.
آنطور که طبعاً انتظارمی رود، این کتاب- چنانچه از عنوانش برمی آید- به سیر تکوینی انقلاب اسلامی از دیدگاه وزارت امور خارجه می نگرد. دیدگاهی که قاعدتاً باید به منابع خارجی و بین المللی توجه خاصی داشته باشد. البته علاوه بر 23 کتاب فارسی که مورد استفاده مؤلف قرار گرفته، به سه منبع نیز بر می‌خوریم که دیگران نوشته و ایرانیان ترجمه کرده‌اند {رک . منابع کتاب صفحات 378و379}
آنچه مهم است اینکه « تاریخ را علم شناسایی امور مربوط به گذشته و گذشتگان در خدمت آیندگان بشناسیم. ملتی که گذشته خود و دلایل حوادث و پدیدهای گوناگون را نشناسد، قطعاً برای ساختن آینده نمی‌تواند سیاستگزاری و برنامه ریزی حساب شده، منطقی، واقع‌بینانه و مصون از خلأهای بزرگ داشته باشد» {ص2} بنابراین باید نگاهی عمیق و آگاهانه تر به حوادث داشت. اما آیا نهضتی را که از سال 1341 شروع شده و در سال 1357 به پایان رسیده، می توان فقط در 380 صفحه شناساند؟ قطعاً نه. پس برای چنین تلخیص راهی نیست جز اینکه بنویسیم :«این کتاب بیشتر به تجزیه و تحلیل جریانات پرداخته و کمتر در جزییات حوادث و وقایع وارد شده است» {ص3}. گفتنی است که هسته اصلی کتاب، قبلا با نام 25 سال حاکمیت آمریکا بر ایران منتشر شده بود {ص4} ولی نویسنده تصمیم می‌گیرد تا بطور دقیق تر به موضوع فوق بپردازد؛ نتیجه اش کتاب خاطرات جواد منصوری است که ترجیح می‌دهد تا بگونه‌ای با یک تحقیق عمیق تر، ریشه های نفوذ روحانیت در مردم ایران و توجه تدریجی علمای طراز اول به مسایل سیاسی را از دوران فتوای معروف میرزای شیرازی علیه انحصار تنباکو آغاز کند و تا پیروزی انقلاب اسلامی پی گیری نماید.
او، قبل از ورود به بحث «واقعه تنباکو» چنین دیدگاه و «تزی» را مطرح  می کند که: «بعد از جنگ جهانی اول و تحولات داخلی روسیه، سلطه استعمار به ایران، وارد مرحله جدیدی می شود. در این شکل جدید اولاً اروپاییان و در واقع انگلیس، زمام امور را در کشور به دست می‌گیرد و رژیم های داخلی، مجری سیاست ها و خط مشی کلی دیکته شده توسط این قدرت استعماری می شوند. اگرچه به دلایل گذشته، انگلیس نمی‌تواند سلطه مستقیم و علنی بر ایران داشته باشد ولی به شیوه جدیدی که بعدها در کلیه سرزمین ها به اصطلاح استقلال یافته و کشورهای مستقل رایج شده است، حاکمیت خود را برقرار نموده و تمامی منافع خود را در منطقه حفظ و توسعه می دهد. شیوه استعمار نو، در واقع برای اولین بار در ایران پیاده می شد. این سلطه استعماری از طریق یک فرد یا یک گروه انگلیسی انجام نمی‌گیرد، بلکه رژیم زیر سلطه، به صورت یک شبکه از نوکران می باشد که هر یک از افراد مستقیماً با مقامات استعماری در ارتباط بوده و مجری دستورات و اوامر  آنها می‌باشند. دو قرن اخیر یعنی 135 سال حکومت قاجار و 53 سال حکومت پهلوی، دوران انحطاط و از بین رفتن شخصیت، حیثیت، نفوذ و اعتبار ایران، فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی و تضعیف ارزشهای اسلامی ـ وحتی ملی ـ بوده است.» {ص9و10}
قطعاً با همین دیدگاه است که می بینیم، مؤلف در صفحه19، پس ازذکر حوادث منجر به پذیرش مشروطه توسط مظفرالدین شاه، می نویسد :« این تصمیم‌گیری در واقع مطابق اراده و فرمان انگلیس بود با افزایش و توسعه شبکه فراماسونری و لزوم جایگزینی آنان در مراکز قدرت، لازم بود تا از قدرت و نفوذ خاندان قاجار و شاهزادگان و فئودالهای بزرگ کاسته شود تا آنان بتوانند در پستوهای حساس و کلیدی کشور افراد مورد نظر خود را جایگزین کنند.»
وی موضوع را از «نهضت تنباکو» شروع می‌کند و فتوای میرزای شیرازی و نامه سید جمال الدین اسدآبادی به ایشان را می‌نگارد. سپس به «نهضت مشروطیت» می‌پردازد و بسیار گذرا به «استبداد صغیر» و قراردادهای استعماری بعدی اشاره کرده و نهضت های اسلامی این دوران را نیز در بر می‌گیرد؛ نهضت هایی مثل قیام شیخ محمد خیابانی، قیام تنگستان، قیام کلنل محمد تقی خان پسیان تا بالاخره به کودتای انگلیس و حکومت رضا خان می رسد(ص38). طی چند صفحه دوران رضاخان و اقدامات او مورد اشاره قرار می‌گیرد و از ص 59 جنگ جهانی دوم وپیآمدهای آن مطرح می‌گردد. ده صفحه بعد به طرح «مجلس مؤسسان» در سال 1328 می پردازد. مجلسی که به «گسترش نفوذ آمریکا» منجر شد. دوران حکومت دکتر محمد مصدق نیز از موضوعات دیگر این بخش است. این مبحث از ص 73 تا 100 صفحات کتاب را به خود اختصاص می‌دهد که ضمن آن « فراماسونری» نیز (ازص83تا90) مورد بحث قرار می‌گیرد.
بخش های کتاب که علنا با عنوان «سلطه آمریکا» نامگذاری شده از صفحه 91 شروع می شود تا صفحه 129؛ که بضرورت بحث، موضوع مهم  « تاریخ مختصر نفت» به میان کشیده می شود و تا صفحه 140 ادامه  می یابد.
سومین فصل از بخش‌های کتاب با عنوان «سیاست های جدید آمریکا و آغاز نهضت اسلامی» به چاپ رسیده که 30 صفحه از کتاب را در برگرفته است. با عناوینی مانند: تکوین نهضت اسلامی، گسترش نفوذ حاکمیت آمریکا، تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، شروع نهضت اسلامی، اعلام اصول انقلاب سفید و بررسی اهداف آنها و فاجعه هجوم به مدرسه فیضیه.
فصل چهارم با عنوان « دستگیری امام خمینی(ره) وگسترش قیام، ضمن اشاره به پانزده خرداد 1342 از صفحه 173 آغاز می شود تا تبعید امام.
سومین بخش کتاب با عنوان «دوران خفقان و سرکوب» صفحات 199 تا 275 کتاب رادربر می‌گیرد که به موضوعات کاپیتولاسیون «متن سخنرانی کوبنده امام خمینی (ره) » و تحولات منطقه و نقش جدید ایران به عنوان « ژاندارم منطقه»کشیده می‌شود. در این بخش  طبعاً به حرکت های نظامی مخفی همچون گروههای مارکسیستی و سازمان مجاهدین (منافقین) نیز اشاراتی می‌شود.
آخرین بخش کتاب عنوان «سقوط حاکمیت آمریکا» را بر پیشانی دارد. در فصل اول به عنوان «شاه در سراشیبی سقوط» بر می‌خوریم. فصل دوم که «ظهور انقلاب» نام گرفته‌است، تحولات سالهای 1356و57 (درگذشت دکتر شریعتی، حاج مصطفی خمینی، فاجعه سینما رکس آبادان، فاجعه 17 شهریور، حکومت نظامی و هجرت امام به پاریس)  را مورد اشاره قرار داده است.
ازصفحه 265 تا پایان کتاب «روزشمار وقایع مهم ـ ازداستان تنباکو تا سقوط رژیم شاهنشاهی به قلم کشیده شده است.»
نویسنده کوشیده است تا در جای جای کتاب از مدارک منتشر شده پیشین بهره ببرد وحتی الامکان مخاطب خود را دارای آگاهیهای لازم می‌داند لذا کوششی در بازنویسی و یادآوری تاریخی قضایا ندارد بلکه بیشتر نگاهی استنتاجی و تحلیلی را ارائه می دهد.
مطالعه این کتاب برای درک نگاه وزارت امور خارجه به انقلاب اسلامی، سندی ارزشمند است هر چند طبعاً می توان و ضروری است که دراین کتاب به منابع مهم دیگر بویژه اسناد وزارت خارجه انگلیس،  آمریکا وحتی شوروی نیزمراجعه شود.      

 
تعداد بازدید: 5457