نهضت روحانیون ایران

رضا فتحی

مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی دوانی، مؤلف مجموعه یازده جلدی نهضت روحانیون ایران معتقد بود «نهضت روحانیت از مشروطه تاکنون گسستگی نداشته است» (ص 12). چنین باوری او را ترغیب به ثبت این نهضت در تاریخ معاصر ایران کرد. او با جمع‌آوری اسناد، اعلامیه‌ها، نوارهای سخنرانی، عکس‌ها و دیگر مدارک ارزشمند، هدف خود را دنبال کرد و بعدها کتابش را با نام نهضت روحانیون ایران منتشر نمود.
در پژوهش و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی دو منبع مورد مراجعه محققان و پژوهشگران این عرصه است. نخست: خاطرات شاهدان عینی و دیگری اسناد. اسناد مورد استفاده در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، خود به دو دسته مهم قابل تقسیم است: الف: اسناد امنیتی و سیاسی نهادهای ذی‌ربط حکومت پهلوی، ب: اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها، تراکت‌ها و شب‌نامه‌هایی که توسط مراجع و انقلابیون طی دوران قبل از انقلاب انتشار یافته است.
علی دوانی، در مقدمه چاپ دوم کتاب، با قلمی ساده به اهمیت موضوع و سختی‌ها و مشکلاتی که بر سر راه تهیه این اسناد وجود داشته اشاره می‌کند تا خواننده کتاب اولاً از این اسناد براحتی و سادگی نگذرد ثانیاً مشکلات تهیه آن‌ها را دریابد. او در صفحات نخستین کتاب در شرح این دشواری‌ها چنین می‌نویسد: «بر سر همین کار بارها چاپخانه‌ها، یا دستگاه‌های پلی‌کپی، کشف و یا خود قاصدهای مرد و زن دستگیر و متصدیان چاپخانه‌ها و دستگاه‌ها و زنان و مردان مبارز به زندان افتاده و دچار شکنجه‌ها شده، تا جایی که گاهی به قیمت جان آن‌ها تمام می‌شد یا لااقل به چندین سال زندان محکوم می‌گردیدند. پس خوانندگان محترم وقتی به یکی از این اسناد می‌رسند بطور سطحی از آن نگذرند چه هر کدام با خاطراتی دردناک و سوابقی اسف‌بار توأم بوده است. به این آسانی‌ها صادر نشده و به دست شما نرسیده است که آن را سر سری گرفته و با یک دید از آن بگذریم.» (ص6).
در جریان نهضت اسلامی که از سال 1341 به رهبری مراجع عظام تقلید و در رأس آنها حضرت امام در اعتراض به مصوبات غیراسلامی حکومت پهلوی آغاز گردید و طی دوماه به لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی منجر شد، در مبارزات دو ماهه‌ای که در قم و سایر شهرستانها توسط علما و مراجع تقلید در جریان بود مرحوم حجت‌الاسلام دوانی در اقدامی کاملاً ابتکاری به جمع‌آوری اعلامیه‌ها و بیانیه‌های مراجع پرداخت و اولین کتاب پیرامون نهضت اسلامی را با نام نهضت دو ماهه روحانیون ایران تدوین و در همان سال انتشار داد. اهمیت انکارناپذیر این اثر ضمن تدوین و نگارش در نزدیک‌ترین زمان به وقوع حادثه در جمع‌آوری و ثبت و انتشار اسناد مهم تاریخ شروع نهضت اسلامی بود.
مرحوم دوانی پس از غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال 1341 تا سال 1350 در قم ساکن بود و به تهیه و گردآوری اسناد و مدارک مربوط به حوادث بعدی نهضت اسلامی ادامه داد. در نیمه دوم سال 1357 که جریان نهضت اسلامی به انقلاب خروشان تبدیل می‌گردید وی بر اساس نگرش و دغدغه تاریخی و با تکیه بر منابع و اسناد ارزشمندی که گردآوری کرده بود، نخستین جلد کتاب نهضت روحانیون ایران را به اتمام رساند و بقیه مجلدات را نیز به تدریج تا پایان نیمه اول سال 1360 نوشت. دوره 11 جلدی آن در همان سال منتشر شد. انتشار چنین اثری آن هم به فاصله اندک از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد استقبال و تحسین بسیاری از مردم واقع گردید.
پس از چاپ اول نهضت روحانیون ایران در سال 1360، چاپ دوم آن در سال 1377 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار یافت.
سومین جلد از مجلدات کتاب نهضت روحانیون ایران، مشتمل بر اسناد و مدارک و حوادث دور اول و دوم نهضت روحانیون ایران از آغاز غایله انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا وقایع چهلم فاجعه مدرسه فیضیه قم از مهر ماه 1341 تا اردیبهشت 1342 می‌باشد. بخشی از این کتاب که در 1358 توسط بنیاد فرهنگی امام رضا (ع) منتشر شد، عیناً مطالب کتاب نهضت دو ماهه روحانیون ایران است.
ظاهراً آن چه مؤلف را به نگارش این اثر واداشته، مستندسازی حرکت عظیم روحانیون بوده است. گرچه در این راه گرفتار شده و زندانی نیز می‌شود. همانگونه که ذکر شد او چاپ اول کتاب را در «شرایط بحرانی وضع روحانیت و کنترل شدید ساواک و اطلاعات شهربانی قم» چاپ و منتشر می‌کند. اندکی بعد ساواک نسخه‌های توزیع شده کتاب را جمع‌آوری و اقدام به دستگیری نویسنده و حتی برخی از دارندگان کتاب نمود. (پی‌نوشت صفحه 19).
14 مهر 1341 ماجرای تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت آقای علم آغاز می‌شود. این قانون قبلاً بصورت اصولی در اصل لازم متمم قانون اساسی آمده بود و جزو شرایط انتخاب‌شونده و انتخاب‌کنندگان پایبندی به دین مبین اسلام، سوگند به قرآن کریم و محرومیت طایفه نسوان قید گردیده بود.
اصولاً اصل اول متمم قانون اساسی می‌گفت: «مذهب رسمی ایران اسلام و طریقه حقه جعفریه اثنی‌عشریه است. باید پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد. مؤلف کتاب از صفحه 25 تا 28 می‌کوشد تا رئوس مطالب و قوانین موجود کشور را (در دوران شاهنشاهی) ذکر نماید تا روشن شود که چرا اقدام دولت علم، از سوی علمای اعلام خلاف قانون تشخیص داده شده اعتراض گسترده روحانیون و مردم را به همراه آورد.
خبر مندرج در روزنامه کیهان روز دوشنبه 16 مهر که با عنوان «به زنان حق رأی داده شد» به قم می‌رسد و اعتراضات آغاز می‌گردد.
نویسنده کتاب با درج عین تلگراف و مشخص کردن جلسات و مطالب مطرح شده توسط مراجع عظام تقلید، خواننده را گام به گام به قم برده و تا کاخ سلطنتی و پاسخهای مربوطه همراهی می‌کند.
اعتراضات علمای قم، تهران، اصناف و بازاریان (با قید متن بیانیه‌ها و تلگراف‌ها) از صفحه 28 شروع می‌شود و تا پایان کتاب ادامه دارد.
یکی از ویژگی‌های این کتاب این است که بلافاصله پس از آغاز این نهضت، به چاپ و تجدید چاپ رسیده است و تقریباً همه حوادث با همان سیر طبیعی خویش به قلم آمده و درج شده است بگونه‌ای که براستی کتاب را می‌توان جز و اسناد قطعی و منصفانه نهضت اخیر ایران تلقی کرد و آن را از جهت‌گیری‌های سیاسی خالی دید.
مؤلف تلاش نموده در کنار اسناد و منابع مستند از ارایه تحلیل و نظر خود و به عبارت دیگر از تحمیل عقیده شخصی بر خوانندگان خودداری نماید.
ویژگی دیگر کتاب را در شخصیت نویسنده آن می‌توان جستجو کرد. شهرت علمی و اعتبار وی نزد مراجع عظام وقت، شیوه علمی گردآوری، تدوین و نگارش کتاب، مهم‌تر از همه اعتدال و بی‌طرفی علمی در گزارش مبارزات علما و مراجع از دیگر وجوه قابل توجه کتاب در تاریخ انقلاب اسلامی می‌باشد.
مرحوم دوانی علاوه بر گردآوری اسناد و منابع مکتوب تاریخ انقلاب اسلامی برخی از منابع صوتی چون نوارهای سخنرانی حضرت امام (ره) و سایر مراجع را هم در تدوین کتاب نهضت روحانیون ایران مورد استفاده قرار داده است. علاوه بر این مؤلف خود از نزدیک هم با مراجع و علما ارتباط داشت و هم بسیاری از انقلابیون را می‌شناخت و هم خود شاهد و ناظر بسیاری از حوادث و جریانات تاریخ انقلاب اسلامی بود. تجلی انصاف، اشراف و آگاهی وی بر حوادث تاریخی و شناخت افراد سبب شده است وی در قضاوت‌های خود نهایت اعتدال را رعایت نماید.
جایگاه خاص این روحانی مؤلف باعث می‌شود که این کتاب جز و اسناد حقیقی قرار بگیرد و آنچه را در کمتر کتابی بتوان یافت دراین مجموعه ثبت گردد.
در این کتاب غیر از شهرهای قم، تهران و مشهد، به علمای اکثریت شهرهای بزرگ ایران و اقدامات آنان نیز اشاره شده و متن اعلامیه ها و سخنرانی ایشان درج گشته است .
یکی از نکات جالبی که با تألیف چنین کتابی بصورت مستند، به دست مورخان و پژوهشگران می‌آید این است که علمای اعلام و بخصوص امام خمینی «ره» از نخستین اعتراض خود بصورت کوبنده و توفانی موضوع را شروع نکرده و بلکه در تلگراف‌هایی به شاه، نخست جنبه امر به معروف و لحن ملایم را رعایت نموده و با توجه به مراحل مختلف بی‌توجهی‌های دربار در رژیم پهلوی به این تذکرات، کم کم لحن نصیحت‌گرانه به لحن منتقدانه  کشیده شده است تا حجت بر شاه و دولت‌های مربوط تمام شود و فرصت برای تنبه و توبه عملی برای آنان وجود داشته باشد.
صفحات 185 تا 193 کتاب نیز حاوی متن شعر آقایان حاج شیخ عباس مصباح‌زاده، حاج شیخ محمد حسین بهجتی اردلانی و صادق حشمت است که وجه ادبی را نیز به ثبت رسانده است .
از صفحه 195 با عنوان «دور دوم نهضت »، موضوع «انقلاب سپید شاه و مردم» مورد بررسی قرار می‌گیرد. اعلامیه امام خمینی «ره» در تحریم رفراندوم شاه، عیناً ذکر می‌شود. سپس اعلامیه سایر مراجع، جامعه روحانیت، اعلامیه دانشجویان مسلمان دانشگاه، حمله به دانشگاه، درگیری طلاب قم با مأموران شهربانی و اعلامیه شدیداللحن امام، نطق تاریخی شاه بر ضد روحانیت در قم، رفراندوم انقلاب سفید،اعلام عزای ملی به جای عید از سوی روحانیون، حمله مهم و مشهور عوامل شاه به مدرسه فیضیه قم مطرح شده و با چهلم فاجعه مدرسه فیضیه کتاب پایان می‌پذیرد.
از صفحه 260 کتاب تا پایان آن، فاجعه حمله به مدرسه فیضیه را روایت می‌کند. به دلیل حضور مولف در متن ماجرا، این واقعه بصورت مؤثرتر و مستندتر به رشته تحریر در آمده و برای پژوهشگران سندی غیر قابل تردید می‌باشد.

 
تعداد بازدید: 5927