اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران

اعظم حسینی

شناخت دقیق یک برهه تاریخی نیازمند بررسی همه جانبه در همه عرصه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و  اقتصادی آن دوره است. سالهای نخست دهه 1340 یکی از پر حادثه ترین دوره های تاریخ معاصر ایران است. از اینرو اسناد، خاطرات و تحلیل های تاریخی متفاوتی با دیدگاه های مختلف و حتی شاید متضاد، از این دوره بر جای مانده است. جنبش دانشجویی ایران یکی از عرصه هایی است که در شناخت همه دوره های تاریخی معاصر قابل تعمق و تحقیق است. همین ضرورت ایجاب می کند که رویکرد این جنبش فعال در برابر زمینه ها و پیامدهای قیام پانزده خرداد مورد برریس قرار گیرد.
«اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران» عنوان کتابی است که به کوشش معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور در سال 1380 به چاپ رسید.
این کتاب، نخست در سه جلد تدوین یافت و مجموعا 1273 سند را در بر می گرفت؛ جلد اول که 499 صفحه به خود اختصاص داده متن اسناد جنبش دانشجویی از تاریخ  11 /2 /1329 تا 30 /9 /1349 را منعکس نموده است. جلد دوم متن اسناد از تاریخ 1 /10 /1349 تا 1 /11 /1352 و جلد سوم اسناد 13 /11 /52 تا 25 /10 /57 را همراه با تصاویر و نمایه سه جلد در خود جای داده است.
در جلد اول این مجموعه علاوه بر فهرست مطالب، پیش‌گفتار، مقدمه و متن اسناد، فهرست اسناد سه جلد نیز گنجانده شده است.
مراحل گردآوری، تنظیم، بازنویسی، تصحیح و مقابله اسناد این مجموعه براساس شیوه نامه‌ی بازنویسی و تصحیح اسناد مرکز اسناد ریاست جمهوری صورت گرفته و از هر گونه دخل و تصرف در متن اسناد خودداری شده است. در مواردی هم که به ضرورت نیاز به اصلاحاتی در متن اسناد بوده اصلاحات لازم به عمل آمده و در پاورقی به آن اشاره شده است. جنبش دانشجویی که در واقع یکی از فعال‌ترین  جنبش‌های اجتماعی در تاریخ ایران در دوره پهلوی به شمار می‌آید، به تناسب حوادث و رویدادهای داخلی و خارجی کشور دارای فراز و فرود‌های زیادی بوده است، به دوره‌های مختلف قابل تقسیم است:
1- از تأسیس دانشگاه تهران تا شهریور 1320
2- از شهریور 1320 تا 16 آذر 1332
3- از 16 آذر 1332 تا هجوم نظامی به دانشگاه تهران در اول بهمن 1340
4- از حادثه اول بهمن 1340 تا اوج‌گیری جنبش دانشجویی در سال 1350
5- از سال 1350 تا آستانه پیروزی انقلاب اسلامی.
اسناد منتشر شده در این مجموعه را  می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: دسته اول مربوط به گزارش‌ها و مکاتبات دانشگاه‌ها،‌ سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها،‌ استانداری‌ها و سایر مراکز دولتی با نخست‌وزیری با دفتر مخصوص شاهنشاهی در خصوص وقایع دانشگاه‌ها است. دسته دوم گزارش‌های تحلیلی که از طرف اشخاص، سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها در مورد زمینه‌ها و علل بروز جنبش دانشجویی و راه‌حل‌های پیشنهادی جهت رفع این بحران‌ها ارائه شده است.
نخستین حرکت دانشجویی که در این اسناد به آن اشاره شده تشکیل سازمان دانشجویی در سال 1329 و متعاقب آن اعتصاب دانشجویان دانشگاه تهران است. و آخرین مسأله نیز استعفای دکتر عبد‌الله شیبانی، رئیس دانشگاه تهران، در 25 /10 /1357 به دلیل شدت گرفتن جنبش دانشجویی است.
اسناد شماره 25 تا 51 از این کتاب به رویدادهای جنبش دانشجویی در سال‌های 1340 تا 1343 اختصاص دارد. آن چه قصد پرداختن آن را داریم رویدادهای مهم جنبش دانشجویی در این برهه از زمان است؛
در تاریخ 12 /2 /1340 اکثریت مدارس تعطیل و معلمان و دانش‌آموزان و تعدادی از دانشجویان دانشسرای عالی و دانشگاه تهران به منظور اعتراض به وضعیت حقوقی فرهنگیان در میدان بهارستان تجمع نمودند. بر اثر درگیری با نیروی انتظامی دکتر ابوالحسن خانعلی (دبیر دبیرستان شرف) کشته شد. پس از حادثه فوق نخست‌وزیر وقت (جعفر شریف امامی) با ارسال پیامی به همسر دکتر خانعلی تسلیت گفت. پس از مراسم تشیع پیکر مرحوم خانعلی، حاضرین با تنظیم قطعنامه‌ای خواستار رسیدگی به حادثه اخیر شدند.
مهمترین حادثه ای که در طول این چهار سال برای دانشجویان دانشگاه تهران رخ داد ماجرای روز اول بهمن 1340 بود. دانشجویان در اعتراض به دولت امینی و به خصوص مخالفت با لایحه اصلالحات ارضی در محوطه دانشگاه تجمع کرده بودند. ساعت 11:15 صبح ، نظامیان به محوطه دانشگاه تهران داخل شده و عده‌ای از دانشجویان را به شدت مضروب و برخی از وسایل دانشگاه را مورد تخریب کردند. در پی این حادثه، دکتر فرهاد رئیس دانشگاه تهران از طریق مکاتبه اعتراض خود را به دفتر نخست‌وزیری اعلام نمود. دو روز بعد جمعی از دانشجویان در شهرهای تبریز و شیراز به عنوان همدردی با دانشجویان دانشگاه تهران، دست به اعتصاب زده و ضمن تعطیل نمودن دانشگاه تظاهراتی به راه انداختند.
در 26  بهمن 1340 دکتر فرهاد در مکاتبه با دفتر نخست‌وزیر (علی امینی) ضمن اعلام ترمیم خرابی‌ها و تجدید نظر در آیین نامه انضباطی دانشگاه خواستار بازگشایی کلاس‌ها در تاریخ پانزدهم فروردین شد. سه ماه بعد، هیأت بازرسی که برای رسیدگی به حادثه اول بهمن در دانشگاه تهران مأمور شده بود، گزارش تحلیلی از دست آوردهای خود را اعلام نمود. در این گزارش علل حادثه و شرح کامل واقعه بیان شده است.
این وقایع، خلاصه ای بود از آنچه که پیش از واقعه پانزده خرداد در جنبش دانشجویی ایران رقم خورد. با تکیه بر اسناد این مجموعه، به نظر می رسد که مبارزات دانشجویی علیه اقدامات دولت های وقت، چندان جدی نبوده است. اگر چه در روز عاشورای سال 1342 دسته های عزاداری حرکت خود را دانشگاه تهران ادامه داده و در آنجا برخی دانشجویان را نیز با خود همراه کرده بودند اما گزارشی از این حرکت در اسناد این کتاب به چشم نمی خورد. فعالیت دانشجویان در نهضت آزادی و حضور آنان در مسجد هدایت در محرم سال 1342 نیز مورد اشاره قرار نگرفته است. پس از قیام پانزده خرداد جنبش دانشجویی بار دیگر رونق گرفت. دانشجویان خود را آماده  مبارزه با انتخاباتی می کردند که قرار بود در شهریور 1342 برگزار شود. زمزمه هایی از برپایی تجمعات در اعتراض به این انتخابات به گوش می رسید. اگر چه نمایندگان مجلسین شورای ملی و سنا در شهریور ماه 1342 تعیین شدند اما دامنه اعتراضات دانشجویی همچنان ادامه داشت. با ایجاد فضای ملتهب سیاسی و اعتراضی در دانشگاه تهران انتظامات دانشگاه در دهم مهر 1342،  با ابراز نگرانی از تشکیل اجتماعات و میتینگ‌ها و شعار دادن دانشجویان در اعتراض به لوایح شش‌گانه و انتخابات از دفتر نخست‌وزیر (علی امینی) درخواست نمود تا با تأسیس واحد انتظامی در دانشگاه تهران به منظور جلو‌گیری از پخش اعلامیه‌های مضر در مواقع لزوم موافقت نماید.
هماطور که ذکر شد سه جلد نخست مجموعه اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران در 1380 منتشر شد. یک سال بعد، در پی دست یافتن به اسناد جدیدی راجع به فعالیت‌های سیاسی دانشجویان در بین اسناد موجود در مرکز اسناد ریاست جمهوری، جلد چهارم و پنجم از کتاب حاضر که مکمل مجموعه سه جلدی قبل است منتشر شد. دو جلد اخیر در 900 صفحه شامل 743 سند می‌باشد که به فعالیت‌های سیاسی دانشجویان از سال 1322 تا 1357 پرداخته است. پایان جلد پنجم نیز مجموعه‌ای از عکس و نمایه آورده شده است. 

 
تعداد بازدید: 5087