مشهد در بامداد نهضت امام خمینی

اعظم حسینی

«مشهد در بامداد نهضت امام خمینی» عنوان کتابی است به قلم غلامرضا جلالی که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال 1378 ش به چاپ رسید.
این کتاب 349 صفحه ای  پس از مقدمه دارای دو بخش است. بخش اول در 9 فصل و بخش دوم در 10 فصل، حضور مشهد در تاریخ معاصر را به بحث کشیده است.
نویسنده منابع مورد استفاده خود را که شامل مصاحبه‌ها، اسناد، روزنامه‌ها، مجلات، نشریه‌ها و کتاب‌هاست ذکر نموده و تعداد 54 برگ سند را ضمیمه نموده است. همچنین در بخش فهرست اعلام اسامی اشخاص، اماکن ، احزاب ، سازمان‌ها و گروه‌ها نیز استخراج گردیده است.
نویسنده در بخش مقدمه از تعلق ایران به آمریکا در تقسیم جهانی پس از جنگ جهانی دوم و اصلاحات آمریکایی در جهت تحکیم قدرت آمریکا در ایران سخن رانده و و به نقش مراجع و علما به ویژه امام خمینی در مبارزه با این اصلاحات تأکید نموده و نقش شهر مشهد در این مبارزه از دو جهت حایز اهمیت شمرده شده یکی این که مدفن امام رضا(ع)-  قبله‌گاه عاشقان شیعی -  است و دیگر این که دارای حوزه علمیه‌ای  کهن می‌باشد  که مواضع آن برای رژیم و مبارزین مهم ارزیابی می‌شد.
بخش اول سیری در آفاق فرهنگی و سیاسی مشهد در زمان اصلاحات ارضی و نهضت 15 خرداد است؛ 
فصل اول نگاهی کلی به اقتصاد شهر مشهد در آغاز دهه چهل شمسی دارد و حرفه اقتصادی این شهر را در عرصه‌های بازار، کسب درآمدهای زیارتی فعالیت چندین کارخانه کوچک در زمینه مواد غذایی و کارگاه‌هایی در زمینه صنعت فرش مورد بررسی قرار می‌دهد.
فصل دوم به اوضاع فرهنگی سیاسی مشهد اشاره می‌نماید پس از خروج ارتش سرخ از خراسان، آمریکا به تدریج جای شوروی را گرفت و از فرصت‌ها برای آشنایی مردم با مبانی فرهنگ غرب بهره برد و با استفاده از اصل 4 ترومن مردم ایران را از حرکت به سوی خودکفایی دور نگه داشت و با تأسیس انجمن فرهنگی ایران و آمریکا در مشهد نفوذ فرهنگی خود را گسترش داد.
فصل سوم نیز نگاهی به فعالیت‌های سیاسی فرهنگی انگلیس در مشهد دارد از مهم‌ترین مراکز این فعالیت‌ها در مشهد، از کنسولگری و شورای فرهنگی بریتانیا نام می‌برد و گزارشی از دامنه‌ فعالیت‌های این شورا را بیان می‌کند.
فصل چهارم به فعالیت سازمان‌های بین‌المللی مختلف با پوشش‌های، خیرخواهانه و بشردوستانه در ایران می‌پردازد و به تأسیس تشکیلات نیمه مخفی لاینز و روتاری در مشهد و نقش هدایت‌گرانه آنها در میان نهادهای اجتماعی، ادارات و مراکز علمی و سیاسی خراسان اشاره می‌نماید.
فصل پنجم از اوضاع مراکز آموزش عالی به ویژه دانشگاه مشهد در آستانه نهضت سخن گفته و کوشش آمریکایی‌ها در جدایی دانشگاهیان از هویت ملی و مذهبی و سوق دادن آنها به گرایش‌های غربی را تحلیل کرده است و همچنین از فعالیت‌های دانشجویی از جمله اقدامات انجمن اسلامی دانشجویان و همکاری ایشان با سایر نهادهای اسلامی مشهد سخن به میان آورده است.  
فصل ششم به تشکیل احزاب و جمعیت‌های سیاسی می‌پردازد؛ در سال 1339 ش بحران اقتصادی و فساد مالی رژیم به اوج رسیده بود و خشونت سیاسی و اجتماعی بیداد می‌کرد. دولتمردان آمریکا اجرای تاکتیک لیبرالیزه کردن رژیم را راه حل بیرون آمدن از بحران یافتند و این سیاست منجر به شکل‌گیری احزاب ملی و دولتی و جمعیت‌های زنان خراسان شد.
فصل هفتم به اوضاع دینی مشهد پیش از نهضت 15 خرداد می‌پردازد.  اوضاع حوزه علمیه مشهد، جناح‌های موجود در آن و مرجعیت در مشهد پس از ارتحال آیت‌الله بروجردی موضوع بحث این فصل است
موضوع فصل هشتم جمعیت‌های دینی مشهد در نهضت 15 خرداد است که از آن جمله از تشکل‌های کانون نشر حقایق اسلامی، انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی دانش‌آموزان، انجمن اسلامی بانوان، جامعه تعلیمات اسلامی، کانون بحث انتقاد دینی، مبارزین اسلام، آموزش و عمل به مبانی و هیأت‌های مذهبی مشهد نام برده شده است.
فصل نهم به نظام ارباب و رعیتی و مسأله اصلاحات ارضی می‌پردازد.  تاریخچه‌ای از اصلاحات ارضی در ایران و مراحل اجرای این قانون را بیان شده و در ادامه تشکیل شرکت‌های تعاونی روستایی، سهامی زراعی و تعاونی تولید را مطرح می‌شود. از دیگر موضوعات این فصل اصلاحات ارضی در خراسان و تقسیم املاک موقوفه این سرزمین است دلایل مخالفت روحانیت  مشهد با اصلاحات ارضی و پی‌آمدهای این قانون نیز شرح داده شده است.

بخش دوم: مروری بر تاریخچه، پیش‌زمینه و پی‌آمدهای قیام 15 خرداد در مشهد است.
فصل اولاین بخش تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و بازتاب این لایحه در مشهد و سپس رفراندوم انقلاب سفید را به بحث می‌کشد. از موضوعات فصل دوم تحریم جشن نوروز 1342 و اعلان عزای ملی از سوی امام خمینی، اجتماع مردم مشهد در سالروز شهادت امام صادق (ع) در محضر آیات عظام میلانی و قمی و اعلامیه مشترک آنها در مشهد می‌باشد.
فصل سوم به بازتاب یورش ساواک و شهربانی به مدرسه فیضیه و اعتصاب جامعه روحانیت مشهد می‌پردازد و در قسمتی دیگر از این فصل به پیام امام خمینی به علما و مراجع مشهد مبنی بر خواندن روضه فیضیه در منابر و سفر تبلیغی آیت‌الله خامنه‌ای به بیرجند و سخنرانی‌های افشاگرانه ایشان اشاره دارد.
فصل چهارم به رویدادهای روزهای نخست خرداد اختصاص دارد. اعلامیه امام خمینی به مناسبت فرا رسیدن محرم و دعوت از مردم به حضور فعالانه در صحنه‌های مبارزه و نهراسیدن از رژیم در این فصل بررسی شده است این اعلامیه در مشهد منجر به شرکت پرشور مردم در جلسات دینی، و در محضر علمایی چون آیت‌الله قمی گشت. در قسمتی دیگر از این فصل به بازداشت شدن آیت‌الله خامنه‌ای در بیرجند پرداخته شده است.
فصل پنجم به وقایع روز 15 خرداد در مشهد می‌پردازد؛ مجلس سوگواری در منزل آیت‌الله قمی، حضور ایشان در مسجد گوهرشاد برای نماز ظهر به همراه سه – چهار هزار نفر و دستگیری ایشان پس از خروج از مسجد، جلب توجه مردم به‌ آیت‌الله میلانی پس از خبر بازداشت امام خمینی و آیت‌الله قمی، تصمیم آیت‌الله میلانی برای هجرت به تهران برای حمایت از امام خمینی و مخابره تلگرافی از آیت‌الله میلانی به امام در زندان،  موضوعات اصلی این فصل اند.
فصل ششم به نقش آیت‌الله میلانی در حمایت از امام و نهضت می‌پردازد. از آن جمله می‌توان به هجرت آیت‌الله میلانی از مشهد به تهران و بیانیه ایشان در حمایت از امام خمینی، سخنرانی ایشان در جلسات گردهمایی علمای برجسته در تهران، سفر ایشان به قم و دیدار با رجال و شخصیت‌های سیاسی و حاج آقا مصطفی، و تحریم شرکت در انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی اشاره نمود.
فصل هفتم گویای اوضاع سیاسی مشهد در زمان مهاجرت آیت‌الله میلانی به تهران است؛ رهبری مردم مبارز مشهد توسط آیت‌الله قزوینی و دیگر علما، سخنرانی‌های آیت‌الله شیخ عباس واعظ طبسی و دیدار آیت‌الله مرعشی با علمای مشهد و صدور بیانیه‌ای از سوی ایشان از اهم موضوعات این فصل است.
از موضوعات فصل هشتم بازگشت آیت‌الله العظمی میلانی به مشهد در تاریخ 18 مهر 1342 و به دست گرفتن زمام تحولات دینی و سیاسی خراسان است. اوج استقبال مردم مشهد از سخنرانی عبدالکریم هاشمی‌نژاد در مسجد فیل، دستگیری ایشان و تلاش‌های آیت‌الله میلانی و علما برای آزادی‌ هاشمی‌نژاد از دیگر مباحث این فصل است.
فصل نهم به آزادی امام خمینی و آیت‌الله قمی در فروردین 1343 پرداخته و بازتاب مندرجات روزنامه‌ اطلاعات مبنی بر آزادی روحانیون به دلیل موافقت ایشان با دولت در خراسان را مطرح نموده است. جشن مردم مشهد به خاطر آزادی امام و سفر کاروانی از علما و شخصیت‌های برجسته دینی و سیاسی و توده‌های مردم مشهد به قم برای دیدار با ایشان، دستگیری آیت‌الله طبسی پس از سخنرانی در این جلسه و انتشار اولین اعلامیه آیت‌الله قمی پس از آزادی نیز شرح داده شده است
فصل دهم که فصل پایانی کتاب است دوام خرداد نام دارد و به اولین سالگرد نهضت نیمه خرداد و انتشار اعلامیه‌ای به امضا آیات امام خمینی(ره)، نجفی، میلانی و قمی و در پی آن اعلام عزای ملی می‌پردازد و در جای دیگری به اطلاع امام خمینی از احیای کاپیتولاسیون و انتشار اعلامیه معروف ایشان در رد کاپیتولاسیون در تاریخ 4 آبان 1343، و سپس دستگیری و تبعید ایشان و اعتراض علمای مشهد و ترور حسنعلی منصور مباحث دیگر این فصل‌اند.. 
 

 
تعداد بازدید: 5929