اسناد نهضت آزادی ایران

فاطمه محمدی

اسناد نهضت آزادی ایران، مجموعه ای در یازده جلد است که به کوشش نهضت آزادی ایران در سال 1363 به چاپ رسیده است. این مجموعه شامل اسناد، اعلامیه ها، نشریات وبیانیه های نهضت طی سال های 1340 تا 1359 است که دارای فهرست مطالب، فهرست اعلام و تصاویر نیز هست.
     در شهریور 1332، یک ماه پس از کودتای 28 مرداد، فعالان سیاسی باقی مانده از گروه هایی همچون «جنبش نوین اسلامی» و«نهضت ملی ایران»، «نهضت مقاومت ملی»را تشکیل دادند. کارکرد نهضت در سال های خفقان، بیشتر معطوف به ادغام این دو گروه و به تبع آن همگرایی دو گرایش ملی و مذهبی با یکدیگر بود. تا سال 1339 اقدامات این گروه بیشتر در خفا انجام می گرفت؛ اما با تشکیل نهضت آزادی ایران در سال 1340 از دل این گروه، فعالیت های آن جنبه آشکار تری یافت. نهضت آزادی ایران پس از تشکیل، تبدیل به منتقد جدی دولت شد وبا انتقاد های اصولی در بیانیه ها ونشریات خود علاوه بر آگاه کردن مردم، مانعی بر سر راه دولت در انجام برنامه هایش بود. درتاریخ 3 بهمن 1341 شورای مرکزی نهضت اعلامیه ای با عنوان «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ و برگرداندن تاریخ خود» منتشر ساخت و اهداف پشت پرده «انقلاب سفید» را افشا نمود. فردای آن روز، 4 بهمن 1341 نخست سران نهضت چون آیت اله طالقانی، مهندس بازرگان ودکتر سحابی وسپس دیگر اعضای نهضت و حتی وکلای ایشان دستگیر و تا سال 1344 به مرور محاکمه و زندانی شدند. اما فعالیت های نهضت و افراد برجسته آن در جهت حمایت و هدایت جنبش مردم همچنان ادامه یافت.
      اسناد منتشر شده در این مجموعه توسط اعضای نهضت در داخل وخارج کشور تا بعد از انقلاب اسلامی گردآوری شدند. اما برخی از اسناد در آتش سوزی دفتر نهضت از بین رفته اند؛ وتعدادی نیز مفقود گشته اند. از این مجموعه، جلد اول شامل اسناد، اعلامیه ها و بیانیه های مربوط به تشکیل نهضت از سال1340تا سال 1344است، که نخستین سند آن، نامه ای از سوی دکتر مصدق به مهندس بازرگان است که به مناسبت تاسیس نهضت آزادی، در تاریخ 25 اردیبشهت 1340 منتشر شده است. سپس چند سند مربوط به متن سخنرانی های رهبران نهضت، همچون مهندس بازرگان، آورده شده که درباره اهداف، اصول و اساسنامه نهضت است. باقی اسناد، اعلامیه ها و بیانیه های نهضت آزادی است که در جریان رخدادهای مهم صادر شدند.
     در یکی از اسناد متعلق به31 تیر سال 40 به شدت از دولت امینی انتقاد می شود: «دشمنان آزادی کوشیده اند و می کوشند خفقان موجود را آزادی جلوه دهند و این پتک را بر سر آزادی بکوبند. اما خوشبختانه نفرین دشمن: امینی کسی را نفریفت و او مجبور شد ماهیت واقعی خود را که چیزی جز ماهیت اقبال ها و شریف امامی ها نبود آشکار، و ملت را به زندان و کشتار تهدید کند.» این بیانیه زمانی صادر شد که دکتر امینی، نخست وزیر وقت، از شرکت مردم در سالگرد 31 تیر جلوگیری کرده و همچنین برنامه اصلاحات را ارائه داده بود. در بیانیه دیگری نیز با بیان این پرسش که « آیا برای شش لایحه و آن همه مواد، با یک کلمه آری یا نه می توان نظر ملت را فهمید؟ » به شدت از رفراندوم توسط نهضت انتقاد می شود. ( 4/ بهمن/ 1341 )
     با وجود اینکه در بهمن ماه 1341 نهضت با دستگیری سران خود به شدت از سوی مراجع امنیتی کشور تحت فشار بود؛ اما همچنان به انتقادات خود بر علیه اقدامات حکومت ادامه می داد. نهضت در جریان حمله به فیضیه و قیام 15 خرداد در کنار مردم و روحانیان قرار گرفت. بیانیه ی « دیکتاتور خون می ریزد » در تاریخ 22 /4 /42 با این مضمون صادر شد: « افراد نهضت آزادی ایران، یاران وفادار قرآن و شاگرد مکتب آزادی بخش حسین بن علی (ع) با ایمان راسخ و قاطعیت و بدون تزلزل با قیام عمومی مردم ایران همگامی نموده و به یاری خدا ملت ستمدیده ایران را به پیروزی معاونت خواهند کرد »
       جلد دوم این مجموعه به نشریات داخلی نهضت بین سال های 1340 تا 1344 یعنی سال هایی که اجازه فعالیت داشت اختصاص دارد. این نشریات علاوه بر چاپ اعلامیه ها و بیانیه ها، بخش اخبار نیز داشت که به وقایع مهمی می پرداخت که عموم مردم در باره آن نیاز به آگاهی بیشتر داشتند. نشریه داخلی نهضت آزادی، شماره ی 7 (18 /1 /1342) تحت عنوان «عیدی که عزا شد» واقعه حمله به فیضیه را به مراجع و علما تسلیت می گوید؛ و در شماره ی بعدی (29 /1 /1342) اخبار حمله به فیضیه را منتشر و تلگراف آیت اله حکیم وآیت اله خمینی را نیز می آورد. یکی از اخبار این شماره با عنوان «نمایندگان سازمان ملل در قم» اشاره دارد به آمدن دو نفر کشیش از سوی سازمان ملل به قم برای تحقیق در باره حادثه ی فیضیه، که عمال رژیم به جای مدرسه  فیضیه، مکان دیگری را به آنها نشان می دهند و دو نفر خبرنگار جای آنها به حضور مراجع می فرستند تا سخنان ایشان را با نظارت خود به خارج ارسال کنند.
     در این نشریات اخبار رسانه های خارجی درباره وقایع ایران نیز به چشم می خورد. از جمله خبری است مربوط به 15 خرداد 42 که توسط مجله تایم آمریکا که در نشریه شماره ی 11 /8 /42 آمده است: «... مامورین پلیس دست به کار شدند و آیت اله روح اله خمینی و پانزده نفر دیگر که هسته مرکزی مخالفین هیات حاکمه را تشکیل می دهند توقیف نمودند. از اینجا طرفین جنگ را آغاز نمودند و صحنه آن را به خیابان ها وسعت دادند... برای اولین بار در چند سال اخیر حکومت نظامی اعلام شد و رفت آمد از شب تا صبح ممنوع گردید.»
     پس از واقعه ی پانزدهم خرداد و سرکوب مردم حکومت فرصت پیدا کرد تا سران نهضت را محاکمه کند. گزارش این محاکمات و دفاعیات متهمان، همچنین گزارش دادگاه تجدید نظر در جلد سوم و چهارم آمده است. این وقایع مربوط به سال های 1342 تا 1344 می شود. جلد سوم شامل اسناد محاکمه نه نفر متهم اصلی از جمله مهندس بازرگان و آیت اله طالقانی است؛ وجلد چهارم شامل اسناد محاکمه دیگر اعضای نهضت و وکلای ایشان است. باقی مجلدات اسناد سال های 1344 تا 1359 را به خود اختصاص می دهد.

 
تعداد بازدید: 6641