مسجد ارک به روایت اسناد ساواک

رضا امیری

تمامی مورخین و متخصصین تاریخ انقلاب اسلامی، بر تاثیر مستقیم مساجد، به عنوان پایگاه های مردمی، در ایجاد شور انقلابی و هدایت نهضت اسلامی متفق القول هستند. مساجد در زمانی که انقلاب با توجه به شرایط و امکانات زمان خود، هیچ گونه تریبون و رسانه ای در اختیار نداشت، بهترین، امن ترین و تسخیرناپذیر ترین رسانه های نهضت اسلامی بودند. مساجد تنها پایگاه هایی بودند  که خاندان پهلوی، عملا هیچ گونه تسلط و نفوذی بر آنها نداشتند.

این نوشتار با این مقدمه سعی در معرفی کتابی دارد که به یکی از مساجد مهم و مرکزی شهر تهران پرداخته است. مسجدی که جدا از قدمت و عمر کهن خود در دل شهر تهران و مردم آن، سابقه مبارزاتی زیادی در نهضت های مهم اسلامی از جمله نهضت انقلاب اسلامی دارد. مسجد ارک را تمامی اهالی تهران می شناسند. این مسجد در اقصی نقاط ایران نیز شناخته شده است. اما مروری بر تاریخچه آن شاید تمرکز نگاه ما بر کتاب «مسجد ارک به روایت اسناد ساواک» را بیشتر کند.

مسجد ارک در ابتدا، قسمتی از مجموعه کاخ سلطنتی بود که در دوره صفویه بنیان آن پایه گذاری شد. این مجموعه در دوره زندیه، به دستور کریم خان زند، با کمک معماری به نام عبدالله خان در سال 1267 قمری تجدید بنا شد. پس از به قدرت رسیدن آقا محمد خان قاجار و انتخاب تهران به عنوان پایتخت، ارک سلطنتی محل اقامت شاهان قاجار گردید. در دوره ناصر الدین شاه بیشترین بازسازی ها و نوسازی ها در ابنیه و میادین تهران انجام شد و مسجد ارک نیز با همان مختصات، که داخل ارک سلطنتی بود و مخصوص اهالی کاخ، مورد نوسازی قرار گرفت.

در سال 1300 شمسی، اولین شهرداری تهران با نام بلدیه تهران، در میدان توپخانه راه اندازی گردید و اولین شهردار با نام کریم آقا بوذرجمهری، با متابعت از دستورات رضا خان، اقدام به تخریب چهره سنتی تهران و برخی از آثار تاریخی دوران قاجار نمود که مسجد ارک نیز از این تغییر در امان نماند و برای گشایش خیابان های اطراف، قسمتی از آن تخریب گردید و قسمتی جزء وزارت پیشه و هنر شد.

ساختمان نیمه مخروبه مسجد ارک تا سال 1327 پابرجا بود و در این سال تصمیم قطعی برای ویرانی کامل این مسجد نیمه مخروب اتخاذ گردید. اما آیت الله بروجردی و مرحوم حجه الاسلام فلسفی، که از طریق یکی از کارمندان متدین وزارت اقتصاد ملی از این تصمیم آگاه شده بودند، به مقابله با این تخریب برخواستند که تلاشهایشان به نتیجه رسید و امور مربوط به مسجد ارک به شخص آیت الله بروجردی محول گردید. سرانجام این مسجد پس از سالها تلاش در روز سوم خرداد 1331 شمسی افتتاح شد که مصادف بود با شب اول رمضان سال 1371 قمری.

اما مسجد ارک خیلی زود چهره مبارزاتی خود را در فضای سیاسی آن زمان نشان داد. در جریانات مربوط به قیام سی ام تیر، مردم زیادی در حمایت از دکتر مصدق، گرد این مسجد تجمع کرده و شعارهای خود را علیه حکومت پهلوی سر دادند. کمی بعد، با وقوع کودتای 28 مرداد، مسجد ارک به عنوان یکی از مراکز فعالیتهای سیاسی علیه رژیم شاه شناخته شد.

مسجد ارک، پس از درگذشت آیت الله بروجردی، وارد صحنه مبارزات نهضت اسلامی علیه حکومت پهلوی شد. این ورود با مجالس ترحیم آیت الله بروجردی و سخنرانی های شیخ عباسعلی اسلامی و حجت الاسلام فلسفی که با انتقاد از مسئولین و صحبت درباره تاثیر روحانیت در استقلال کشور همراه بود، رسمیت پیدا کرد.

دومین حرکت، سخنرانی کوبنده حجت الاسلام فلسفی علیه وزیر فرهنگ وقت (جهانشاه صالح) بود که در پی اعتصاب معلمین در تاریخ 42 /2 /1340 اتفاق افتاد. در مجلس ختم شوشتری که علی امینی نخست وزیر نیز شرکت داشت، حجت الاسلام فلسفی مجددا اظهار نمود که :" آقای نخست وزیر، وزیر فرهنگ شما سواد ندارد..."

سید عبدالرضا حجازی نیز در این مسجد، علیه انفعال دولت امینی در مقابل فعالیتهای اسرائیل سخنرانی نمود و مردم را از دریافت وام خارجی توسط دولت مطلع کرد.

با تصویب لایحه انجمن های ایلتی و ولایتی در مهرماه 1341، مسجد ارک مملو از جمعیت خشمگینی شد که سخنرانی های حجت الاسلام فلسفی علیه این لایحه را استماع می کردند و روز به روز خشمشان را علیه دولت های پهلوی  بیشتر و بیشتر می کردند. دهه اول ماه آذر یال 1341، شاهد آتشین ترین سخنرانی های حجت الاسلام فلسفی علیه این لایحه در مسجد ارک بود.

همانطور که می دانیم، شاه در پی لغو لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، در ششم بهمن 1341، اصول شش گانه انقلاب سفید را اعلام نمود و در یک رفراندوم نمایشی، آن را به تصویب رساند. مخالفت مراجع و روحانیون، با این اصول، موج جدیدی از مبارزات علیه رژیم بود و جلسات شبهای جمعه مسجد ارک، کانونی بود برای بحث و تبادل نظر روحانیون در این رابطه. در پی همین مخالفتها بود که روحانیون عید نوروز سال 1342 را تحریم کردند و در مدرسه فیضیه، مجلس عزاداری شهادت امام جعفر صادق را برگزار نمودند که به فاجعه فیضیه ختم شد.

پس از واقعه فیضیه، کنترل ساواک بر مجالس بیشتر و بیشتر شد. اما با وجود این کنترل شدید، در تاریخ 15 فروردین 1342، به بهانه مجلس ترحیم سید ضیاءالدین سد جوادی، مجلسی در مسجد ارک برگزار گردید که در آن، ابتدا نامه تسلیت آمیز آیت الله میلانی قرائت شد و سپس مطالب شدید اللحنی علیه فاجعه فیضیه توسط یکی از دانشجویان و حجت الاسلام شجونی بیان شدند. در انتها نیز اعلامیه های امام خمینی(ره) در مسجد پخش شدند. این فعالیتها ادامه داشت و در نهایت در روز 21 اردیبهشت تظاهراتی پراکنده در اطراف مسجد ارک برگزار می شود و چون ساواک از قبل از این جریان مطلع شده بود، درهای مسجد را در این روز قفل نمود.

در سیزدهم خرداد 1342، مسجد ارک نیز شاهد سخنرانی آتشین علیه حکومت پهلوی بود. سید عبدالرضا حجازی، سخنران مسجد ارک در این روز،  از نفوذ اسرائیل در ایران سخن گفت و به جنایات ساواک در فیضیه حمله کرد. در روز پانزدهم خرداد 1342 نیز، میدان و مسجد ارک شاهد درگیری نیروهای پهلوی با ظیب حاج رضایی و یارانش بودند (صفحه سی و ششم مقدمه کتاب) . مسجد ارک یکی از کانونهای قیام پانزدهم خرداد بود و حتی مراسم ختم شهدای پانزدهم خرداد در این مسجد برگزار شد. حتی قرار بود مجلس ترحیم طیب حاج رضایی و حاج اسماعیل رضایی هم در این مسجد برگزار شود که ساواک جلوی این امر را گرفت.

مسجد ارک، از زمان تبعید امام خمینی(ره) تا پیروزی انقلاب اسلامیشاهد سخنرانی های کوبنده شخصیتهای مهمی همچون حجت الاسلام فلسفی، سید عبدالرضا حجازی، شیخ حسین نوری همدانی، شیخ علی اصغر مروارید، محمد مهدی ربانی املشی، شیخ عباسعلی اسلامی، شیخ مرتضی انصاری قمی، نجم الدین اعتماد زاده، علی اکبر ناطق نوری، علی گلزاده غفوری، سید عبدالرسول حجازی، آیت الله مکارم شیرازی، شیخ احمد کافی ، محمود امامی کاشانی، موسوی واعظ، محمدرضا فاکر، عبدالغفار سجادی، حسن روحانی، حسین اعتمادی، سحن کافی، سید احمد حسینی همدانی، سید جواد شاهرخی و سید حسن اختری بودند

 فعالیتها و کارکردهای مسجد ارک کماکان ادامه دارند. نمازهای یومیه 58 سال است که در آن قطع نشده اند و در ماههای پر فیض رمضان و محرم و صفر، مراسم های مختلف و پر شوری در آن برگزار می شوند. این مسجد محلی است برای برگزاری مجالس ترحیم رجال مملکتی و یادبود شهدای انقلاب و جنگ تحمیلی.

کتاب مسجد ارک به روایت اسناد ساواک، راوی تمامی حوادث انقلابی است که به طور مختصر شرح داده شدند. علاوه بر اینکه در مقدمه آن، تاریخچه مسجد به تفصیل شرح داده شده است. این کتاب، سومین مجلد از سری کتابهای (پایگاههای انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک - مساجد) است  که چاپ اول آن در پاییز 1390 توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات راهی بازار نشر گردید

اسناد این کتاب از پرونده های مختلف ساواک گردآوری شده اند و لازم به ذکر است که این مجموعه اسناد تنها بیانگر بخشی از فعالیتهای مسجد ارک در دوره طاغوت است که ساواک از آنها مطلع شده است. اسناد کتاب به ترتیب تاریخ وقوع آورده شده اند و اکثرا مربوط به حوادث دهه 1340 به بعد هستند. گرچه از حوادث قبل از دهه چهل هم چند سند به چشم می خورند. این اسناد بدون هیچ دخل و تصرفی در متن به چاپ رسیده اند.

مطالب کتاب نیز حاوی پاورقی هایی هستند که شامل اشارات به اسناد تکراری، زندگینامه ها و شرح وقایع داخل اسناد می شوند

ضمائم کتاب در بر گیرنده فهرست اعلام، تصاویر اعلامیه ها و ترحیم نامه ها و تصاویر تاریخی مربوط به مسجد ارک و تصاویر درگذشتگان این مسجد – بویژه درگذشتگان محرم سال 1383 شمسی-  می شوند. این مجلد با احتساب ضمائم، 807 صفحه دارد و چاپ اول ان در 1500 نسخه منتشر گردید.

 
تعداد بازدید: 5619