مقالات
پانزده خرداد - تهران بر اساس گزارشهای ساواک
یحیی آریا بخشایش
روز چهارشنبه 15 خرداد 1342، برابر با 12 محرم 1383، حوادثي در تهران و چند شهر ديگر كشور پديد آمد كه از يك سو نقطه تلاقي جريانها و حركتهاي چند ساله اخير به شمار مي‌آيد و از سوي ديگر نقطه عطفي براي انقلاب اسلامي كه در بهمن 1357 به پيروزي رسيد. درباره اين روز و قيام 15 خرداد مقاله‌ها و كتابهاي متعددي به چاپ رسيده، پيش زمينه‌ها، چگونگي شكل‌گيري و علل و عوامل آن به بحث و بررسي گذاشته شده است. برخي از پژوهندگان نيز به پيامدهاي قيام 15 خرداد پرداخته‌اند كه هر كدام از آنها نتيجه مطالعات پژوهشي، و گاه ميداني است. در اين ميان آنچه كمتر مورد توجه قرار گرفته و يا نسبت به موضوعات ديگر از دايرة تحقيق و بحث، تا حدي، به دور مانده، رخدادهاي خياباني است كه در طول اين روز در شهرهاي مختلف، بويژه در تهران، اتفاق افتاد. البته در لابه‌لاي خاطرات و نوشته‌هاي چاپ شده، نمونه‌هايي را مي‌توان يافت كه در محدوده يكي از مناطق و يا خيابانها و يا در نقاطي از شهر واقعه‌اي را به تصوير مي‌كشد، اما چنين تصاويري به علت پراكندگي در آثار و منابع، و تنوع زواياي نگاه نويسندگان، تصويري جامع را از حوادث روز پانزده خرداد به دست نمي‌دهد.
بازسازي آن وقايع تنها از اسنادي برمي‌آيد كه شامل گزارشهاي مأموران ساواك از وقايع روز 15 خرداد است؛ اين گزارشها، وقايع را از دقايق اوليه صبح تا ساعات پاياني آن در بر مي‌گيرد، كه مأموران درباره وقايع سطح شهر تهران و چند منطقه از حومه آن گزارشهايي تهيه و به مركز ساواك ارسال كرده‌اند. بخشي از اين اسناد كه تنها به حوادث آن روز پرداخته، در جلد دوم مجموعه شش جلدي قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك چاپ و منتشر شده است.1 بخش عمده آن اسناد هنوز منتشر نشده است كه اميد مي‌رود با انتشار آنها، تصويري جامع و عيني از وقايع آن روز به دست آيد. بسياري از اين اسناد، علاوه بر اينكه تاريخ معيني دارند و نشان مي‌دهند اخبار در همان روز گزارش شده است، لحظه دقيق وقوع حادثه، اعم از ساعت و دقيقه، را نيز معلوم مي‌كنند. به عبارتي گزارشگران ساواك، كه مأموريت داشتند به محض رو به رو شدن با رخدادي ـ اگرچه كم اهميت و جزيي ـ و يا برخورد با تجمع و تظاهراتي ـ حتي متشكل از چند نفر ـ از سطح شهر گزارش تهيه كنند و در همان لحظه آن را از طريق تلفن (شهري و بيسيم) به مركز سازمان امنيت ارسال نمايند. پيش از آنكه به گزارش اسناد موجود بپردازيم يادآوري چند نكته لازم و درخور ذكر است:
الف) برخي از گزارشها به رغم متعدد و متفاوت بودن، به حادثه واحدي پرداخته‌اند كه به دليل تكراري بودنشان، گزارشي در اين مقاله مورد توجه قرار گرفته كه نسبت به گزارشهاي ديگر كامل‌تر، دقيق‌تر و تا حدودي جامع‌تر است. در مواقعي نيز از ميان چند گزارش نسبتاً شبيه به هم، متني برگرفته و خلاصه شده را برگزيده‌ايم كه از يك سو از بازخواني و سودمندي يك سند تاريخي بازنمانيم و از سوي ديگر يك واقعه تاريخي را از جهات و ديدگاههاي متعدد و گاه مختلف، برنمايانيم.
ب) به جز چند سند، بقيه اسناد مربوط به روز 15 خرداد داراي چند موضوع گوناگون در چند نقطه از شهر، با زمانهاي متفاوت‌اند. به سخني ديگر، چند گزارش متفاوت را در برگرفته است كه هر كدام از آنها، علاوه بر اينكه درباره يك واقعه جدا از ديگري آگاهي مي‌دهد، معين مي‌نمايد كه چه واقعه‌اي و در چه ساعتي از روز اتفاق افتاده است، و گاه چند گزارش پي در پي موجود است كه هر يك از آنها درباره يك واقعه معين ارسال شده است. در اين مواقع، گزارشها را با توجه به زمان حدوث آنها تفكيك كرده در زمان مربوطه، به ذكر آنها پرداخته‌ايم.
ج) گزارشهايي كه در تاريخ 15 خرداد 1342 تهيه شده در دو دسته قابل طبقه‌بندي است: 1ـ اسنادي كه داراي زمان معيني بوده، از وقوع حادثه‌اي در ساعت مشخصي از روز (با ذكر لحظه وقوع آن) سخن گفته است. 2ـ اسنادي كه بر زمان و ساعت معيني دلالت نمي‌كند. از اين رو در اين نوشته ابتدا گزارشهايي مورد توجه قرار گرفته كه زمان حادثه را مشخص كرده‌اند. كه برخي از آنها با پنج يا ده دقيقه فاصله، به صورت پي در پي گزارش شده‌اند. در نقل اين گونه از گزارشها سعي شده زمان آن لحاظ شود و به ترتيب زمان قيد شده بر بالاي اسناد، حوادث پشت سرِ هم ذكر گردد. اسناد ديگري هم كه فاقد زمان معيني بوده و در دسته دوم قرار گرفته‌اند، در ادامه گزارش پيشين گنجانده شده است.
د) در گزارش وقايع روز 15 خرداد، حتي‌المقدور، تلاش بر اين است كه متن اصلي حك شده بر اسناد نقل شود. در اين موارد، متن سند داخل دو گيومه قرار داده شده، ليكن در مواقعي كه متن گزارش طولاني يا تكراري است، خلاصه شده آن را به جاي متن اصلي گنجانده‌ايم. با وجود اين، اضطراب گزارشگران ساواك چنانكه از اسناد پيداست، متن به هم ريخته‌اي را به دست داده، كه گاه از انسجام لازمي برخوردار نيست. بنابراين سعي شده در مواجهه با اين گونه اسناد پس از تغييراتي، گزارشي زنده نقل گردد.
هـ) به دليل تعدد گزارشها، و به منظور رواني آنها و ارائه تصويري ذهني از حوادث روز 15 خرداد و نيز براي گريز از اطناب مقاله، از آوردن نام گزارشگران ساواك (فرستنده و گيرنده)، تاريخ حادثه، تاريخ صدور آن و يا ديگر مشخصات صرف‌نظر و تنها به نقل متن اصلي آنها، كه گاه يك جمله و گاه از دو ـ سه بند هم تجاوز مي‌كند، بسنده شود
9:15 ـ در چهارسوق بزرگ (بازار) عده زيادي اجتماع كرده و شعارهايي بر له خميني داده و يك نفر به جمعيت اظهار داشته گويا آيت‌الله خميني و علمأ شما را گرفته‌اند
.9:20 ـ در حدود 300 نفر در مسجد شاه (امام خميني فعلي) اجتماع كرده‌اند
9:25 . «بعضي از افراد دوچرخه‌سوار در بازار به اشخاص مي‌گويند روحانيون را گرفته‌اند. جمع شويد.»
ـ «از قم اطلاع رسيده روحانيون طراز اول در منزل حاجي سيداحمد زنجاني مجتهد، جلسه مشورتي دارند.»
9:30 «شخصي به نام حاجي مشهدي باقر كه در چهارراه عباسي خاكي مغازه دارد هم‌اكنون در محل مزبور عده‌اي را دور خود جمع‌آوري نموده و اظهار مي‌دارد آقاي خميني را گرفته‌اند. شما بايد مغازه‌هاي خود را بسته و تعطيل عمومي اعلام كنيد.»
ـ در بازار عده‌اي از طرفداران آيت‌الله خميني مي‌كوشند كه تمام مغازه‌ها را ببندند. ـ جمعي از مسجد شاه بيرون آمده، به سمت بازار در حال حركت‌اند. عده‌اي هم به جمع آنان پيوستند. آنها از بازار كفاشها خارج شده و با دادن شعار «يا مرگ يا خميني» از جلوي مسجد شاه گذشتند. گويا خيال دارند به منزل آقاي بهبهاني بروند. آنها كه هم‌اكنون تعدادشان در حدود 600 نفر است شعار «يا حسين ديشب كجا بودي ـ از خميني ياري كني» را سر مي‌دهند. ـ عده‌اي در حدود 150 نفر در مسجد شاه اجتماع كرده بودند كه قصد داشتند تظاهرات كنند. اما زمينه را براي اين كار در داخل مسجد مساعد نديده، از مسجد بيرون آمدند. آنها به دسته‌هاي عزاداري كه در داخل بازار و حسينيه‌هاي آن مشغول عزاداري بودند، پيوسته در خيابان به راه افتادند. ـ عده‌اي در حدود دو هزار نفر در بازار عباس‌آباد اجتماع كرده و در حال دادن شعار «يا مرگ يا خميني» به طرف بازار كفاشها حركت نموده‌اند.
ـ عده‌اي در حدود پنج هزار نفر در مقابل مسجد سيدعزيزالله اجتماع كرده شعار «يا مرگ يا خميني» داده‌اند.
ـ متظاهرين با چوب و آجر و سنگ بعضي از دكاكين را مورد حمله قرار داده و درب و شيشه آنها را شكسته‌اند.
9:35ـ عده‌اي در حدود هزار نفر در سبزه ميدان اجتماع كرده و ضمن دادن شعار «يا مرگ يا خميني» مردم را تحريك به بستن مغازه‌ها نموده‌اند.
9:40 - روضه‌خواني‌ِ منزل آيت‌الله بهبهاني تعطيل شده و از ورود اشخاص به منزل مزبور وسيله مأمورين جلوگيري به عمل آمده است.
ـ چند نفر در ميدان خراسان مردم را تحريك مي‌نموده‌اند كه مغازه‌هاي خود را تعطيل كنند. ـ عده زيادي با چوب و چماق در ميدان ارك و مقابل ادارة انتشارات و راديو اجتماع كرده و شعارهايي بر له خميني داده‌اند.
ـ مأمورين پليس در ميدان ارك به متظاهران حمله كرده و آنها را متفرق نموده‌اند. 9:42ـ نيروي كماندوي پليس با گاز اشك‌آور، متظاهرين در مقابل اداره انتشارات و راديو را متفرق كرده و متظاهرين به طرف بازار و خيابان ناصرخسرو متواري شده‌اند. 9:45ـ حدود 50 نفر تظاهركننده از ميدان شاه (قيام 15 خرداد فعلي) به طرف ميدان مولوي در راه‌اند. شعارشان همان «يا مرگ يا خميني» است. در طول اين خيابان 50 مغازه بسته شده و صاحبانشان به سمت چهارراه عباسي مي‌روند.
9:46ـ در ميدان ارك جمعيتي به طور پراكنده شعارهايي به نفع خميني داده و مأمورين پليس در تعقيب آنها بوده‌اند. در اين جريان يك نفر پاسبان مضروب شده كه احتمال دارد فوت نمايد. ـ در حدود ده هزار نفر از خيابان ناصرخسرو به طرف شمال حركت كرده و در جلوي وزارت دارايي چند نفر پاسبان را مضروب نموده‌اند.
ـ در بازار عباس‌آباد يك نفر افسر شهرباني به وسيله متظاهرين مضروب شده است. 9:50ـ در ميدان خراسان عده‌اي مغازه‌داران را تحريك و تشويق مي‌كنند كه مغازه‌هاي خود را نبندند.
ـ در مقابل اداره انتشارات و راديو، متظاهرين اتومبيلها را خرد كرده و دو نفر پاسبان و يك نفر افسر شهرباني را مضروب نموده‌اند.
9:55 در حدود سه هزار نفر به طور پراكنده از طرف چهار راه گلوبندك به طرف وزارت كشور حمله‌ور شده‌اند.
10:00 ـ از خيابان ناصرخسرو تا سبزه ميدان، مردم دست به تظاهرات زده‌اند. پليس در خيابان ناصرخسرو به سوي آنان حمله كرد. همچنين در ميان مردم شايع شده كه در انتهاي بازار كفاشها افسري كه مضروب شده در حال مردن است.
ـ «به طرف مسجد شاه تيراندازي شد (معلوم نيست كه اين تيراندازي از سوي تظاهركنندگان بوده يا از طرف پليس»). پليس مشغول متفرق كردن مردم است. مغازه‌ها بسته است. ـ در جلوي كاخ دادگستري جمعيت يك صد نفري تظاهرات مي‌كنند. آنان به رغم اينكه توسط پليس يك بار متفرق شدند، اما بار ديگر اجتماع كرده به طرف ميدان توپخانه (امام خميني فعلي) مي‌روند. ـ مقابل بازار وضع غيرعادي است. مردمي كه تعدادشان در حدود 600 نفر است به حمله پليس و تيرهاي هوايي آنان توجه نكرده همچنان به تظاهرات خود ادامه مي‌دهند. ـ فاضل نامي با تلفن به «اكثر محافل و مجالس روحاني» در تهران خبر داد كه تعدادي از روحانيون، از جمله آيات خميني و فلسفي را دستگير كرده‌اند.
ـ از بالاي ساختمانهاي بازار به مأمورين و پليس سنگ پرتاب كرده‌اند و سروان مصطفوي رئيس كلانتري بخش 8 و معاونش مجروح شده‌اند و از طرف رئيس پليس تهران دستور تيراندازي هوايي داده شده است.
ـ در ميدان ارك يك نفر افسر شهرباني جمعي گردان امدادي مجروح شده و او را به وزارت كشور منتقل كرده‌اند و حالش وخيم بوده است و جمعيت در جلوي وزارت كشور همچنان مشغول تظاهرات بوده‌اند.
ـ در چهارراه گلوبندك جمعيتي شعار «يا مرگ يا خميني» مي‌داده‌اند و دو نفر پاسبان را با سنگ مجروح نموده‌اند كه به وسيله آمبولانس منتقل شده‌اند و شيشه اتومبيلها اعم از پليس و شخصي را شكسته و شيشه‌هاي اداره انتشارات و راديو را نيز شكسته‌اند.
10:05 عده‌اي از ميدان شوش به سمت شهر ري حركت كرده و در بين راه اتوبوسهاي شركت واحد را خرد كرده‌اند.
10:10ـ «عده‌اي در حدود 300 نفر، كه هستة مركزي عمليات تظاهركنندگان را تشكيل مي‌دهند موفق شده‌اند يك دستگاه موتورسيكلت پليس را آتش بزنند.» آنها با حمله قواي انتظامي به طرف خيابان سيروس (شهيد مصطفي خميني فعلي) فرار كردند. عدة زيادي تماشاچي، كه هر لحظه آماده فرصت براي ملحق شدن به اين تظاهركنندگان هستند در سبزه ميدان و اطراف آن اجتماع نموده و «عدة زيادي از طلاب و حتي اعضاي جبهه ملي بين آنها وجود دارد كه دست بر سر خود كوبيده و مي‌گويند رهبر آنها دستگير شده و بايد آزاد شود. تظاهركنندگان اكثراً چوب در دست دارند، ولي قواي انتظامي رو به افزايش است و تا حدي بر اوضاع مسلط شده است.» ـ «وضع بازار خيلي آشفته است.» تمام خيابانهاي بوذرجمهري (15 خرداد فعلي)، سيروس، خراسان و سبزه ميدان بسته است و مردم با دادن شعار «يا مرگ يا خميني» تظاهرات موضعي كرده، شيشه‌هاي چند اتومبيل سواري پليس را هم شكستند.
ـ در پاچنار عده‌اي در حدود سه هزار نفر در كوچه‌هاي مختلف اجتماع نموده و به چند نفر پاسبان حمله كرده و شايع بوده كه رئيس كلانتري نيز مجروح شده. اين عده قصد دارند در صورت فرصت مناسب به طور دسته‌جمعي به دادگستري حمله كنند.
ـ در ميدان ارك مأمورين پليس مشغول متفرق كردن متظاهرين بوده و متظاهرين در مقابل وزارت كشور اجتماع داشته‌اند.
ـ اتومبيلهاي شركت واحد در ميدان شوش مورد حمله متظاهرين واقع شده و شيشه‌ها شكسته و در نتيجه عبور و مرور شهرري و ميدان شوش قطع شده و يك نفر پاسبان به وسيله متظاهرين شديداً مجروح شده است.
15:ا10- ز سه راه سيروس تا جلوي وزارت كشور مردم اجتماع كرده‌اند كه تعدادشان فوق‌العاده زياد است. در حدود 100 نفر پليس زخمي شده و به چند ماشين پليس نيز آسيب رسيده است. تعداد پليس خيلي كم است و قادر به برقراري نظم و آرامش نيستند.
ـ در فاصله بين چهارراه مسجد شاه و چهارراه گلوبندك بين متظاهرين و مأمورين پليس زد و خورد درگرفته و در اين جريان يك نفر افسر شهرباني مجروح گرديده است. ـ در سه راه سيروس عده‌اي به مأمورين پليس حمله كرده و دو نفر از مأمورين مجروح شده و اتومبيلهاي پليس توسط متظاهرين خرد شده و از طرف رئيس پليس دستور پرتاب گاز اشك‌آور و تيراندازي هوائي داده شده است.
ـ اداره روزنامه اطلاعات به وسيله متظاهرين آتش زده شده است.
10:20ـ تظاهركنندگان در بازار در حال شكستن تمامي كيوسكهاي تلفن عمومي و قطع كردن تلفنهاي مغازه‌ها هستند و مي‌خواهند كه مأمورين انتظامي نتوانند با مركز خود تماس گرفته تقاضاي اعزام نيروي كمكي كنند.
ـ در حدود سه هزار نفر در خيابان ناصرخسرو از طرف شمال به طرف بازار حمله كرده‌اند. ـ عده‌اي در حدود چهارهزار نفر در خيابانهاي حدود كلانتري بخش 6 به مغازه‌ها و دكانها حمله نموده و به كلانتري 6 نيز حمله كرده‌اند كه مأمورين ناچار مبادرت به تيراندازي كرده و جمعيت به طرف خيابان سيروس حركت نموده‌اند.
ـ عده‌اي از مسجد سپهسالار (مسجد و مدرسه عالي شهيد مطهري فعلي) به طرف ميدان بهارستان حركت كرده و از طرف رئيس پليس دستور تيراندازي هوايي به كلانتري 2 و دژبان بخش داده شده است.
10:25 - بازار يك مغازه آتش زده شده و موتورسيكلت يك نفر از افسران شهرباني نيز آتش زده شده است.
ـ كليه دكه‌هاي مقابل بازار به وسيله متظاهرين آتش زده شده است. ـ در مقابل وزارت كشور و سبزه‌ميدان وضع عادي بوده و در اطراف بازار كفاشها عده‌اي تجمع كرده‌اند.
10:30- در خيابان بوذرجمهري دو ـ سه محل آتش زده شده و در حال سوختن است. جمعيت از سه راه سيروس تا جلوي وزارت كشور پراكنده با مأمورين انتظامي درگير شده‌اند. ـ جمعيتي در حدود 600 نفر، مركب از جوانان و دانش‌آموزان، بازاريان و چند نفر روحاني، جلوي بانك بازرگاني (تجارت فعلي) نزديك بازار، با چرخهاي دستي ميوه‌فروشان، سنگر براي خود درست كرده‌اند. در اين سنگربندي آجر و سنگ نيز همراه خود دارند. از مأمورين پليس كسي در اينجا ديده نمي‌شود.
ـ در داخل بازار وضع كاملاً غيرعادي است؛ به ادارة پست حمله و شيشه‌هاي جلوي بازار و نقاط اطراف آن كاملاً خرد شده است.
ـ جمعيتي كه بيش از 200 نفر است و هر لحظه به تعدادشان افزوده مي‌شود با چوب‌دستي كه اكثراً در دست دارند به مغازه‌هاي باز خسارت وارد مي‌كنند. عده محدودي از نيروهاي پليس افراد و دستجات را از بازار خارج مي‌كنند. پليس با مشاهده حمله جمعيت به بعضي از مغازه‌ها و شدت تظاهرات، 15 تير هوايي را خالي كرد كه در دقايق نخست موجب پراكندن و ترساندن جمعيت شد، اما پس از چند دقيقه مردم باز جمع شده در سبزه ميدان و خيابان بوذرجمهري با نيروهاي پليس به زد و خورد پرداختند.
ـ «مأمور ويژه گزارش مي‌دهد تظاهركنندگان مدعي هستند كه آيت‌الله خميني و فلسفي واعظ و حاج اشرف كاشاني و نهاوندي بازداشت شده‌اند و بايد براي استخلاص آنها اقدام نمايند. به همين جهت فعلاً از بازار بزرگ به طرف خيابان سرازير شده و يا تظاهراً در حركت هستند.» ـ شخصي به نام «رضا گچ كار» جلوي در باسكول ايستاده بود كه با مشاهده تظاهركنندگان مقدار زيادي از شاخه‌هاي درختان را شكسته و براي استفاده در اقدامات بعدي در اختيار مردم قرار داد. او بساط يك فروشنده را به هم ريخت و جلوي يك دستگاه اتوبوس شركت واحد (مربوط به خط 36 تهران) را گرفته، اقدام به شكستن شيشه و درهاي آن كرد. سپس مسافرين داخل اتوبوس را تحريك كرد كه پياده شده، به تظاهركنندگان بپيوندند. او به مردم اصرار مي‌نمود كه به طرف كلانتري 6 حركت كنند و خطاب به مردم فرياد مي‌زد كه مردم دين از دست رفت. آقاي خميني را گرفتند. مردم قيام كنيد.»
ـ در ميدان ارك چهار نفر از مأمورين پليس زخمي و به بيمارستان اعزام شده‌اند. متظاهرين با چوب و چماق به مأمورين حمله كرده‌اند.
ـ در سبزه ميدان و ميدان ارك ماشينهاي آتش‌نشاني وارد عمل گرديده‌اند. ـ عده‌اي با چوب به مأمورين پليس حمله كرده و متظاهرين هم به طرف وزارت كشور حركت مي‌كنند.
10:35ـ در سبزه ميدان و ميدان ارك متظاهرين، ماشينهاي آتش‌نشاني را خرد كرده‌اند. مأمورين نيروي نظامي آن طور كه بايد عمل نمي‌كنند.
ـ سربازها در ميدان ارك و سبزه‌ميدان عقب نشيني كرده و مردم به ماشينهاي آتش‌نشاني حمله نموده، مأمورين پليس تقاضاي كمك مي‌نمايند.
10:40- در خيابان ناصرخسرو، رو به روي شمس‌العماره، جمعيت تيرآهن آورده و به خيابان ريخته‌اند كه ماشينهاي پليس قادر به عبور نيست و مردم مأمورين پليس را به شدت مضروب كرده‌اند. ـ در بازار نوروزخان، مردم مغازه‌ها مخصوصاً باجه‌هاي تلفن و وسائل دولتي را خراب كرده، يا آتش مي‌زنند.
ـ در دانشگاه تهران، دو دانشجو به نامهاي حسين موسويان و سياكدار برليان، از اعضاي جبهه ملي، در دانشكده پزشكي براي دانشجويان درباره دستگيري روحانيون صحبت كرده و آنان را براي انجام تظاهرات تحريك نموده‌اند.
ـ در سبزه ميدان و ميدان ارك حمله متظاهرين به مأمورين پليس خيلي شديد بوده و سربازها عقب‌نشيني كرده و پاسبانها نيز با مشاهده عقب‌نشيني سربازها روحيه خود را باخته و به تبعيت از آنان شروع به عقب‌نشيني كرده‌اند.
10:45ـ «در جلوي بازار در اثر تيراندازي چند نفر كشته شده‌اند.» ـ در ميدان ارك جمعيت انبوهي در جلوي اداره راديو مشغول تظاهرات بوده و شديداً به مأموران حمله كرده، مأموران نيز عقب‌نشيني نموده و دستور تيراندازي داده شده است. ـ عده‌اي در حدود 500 نفر از ميدان شاه به طرف سه راه سيروس حركت كرده و در راه كليه اتوبوسها را قصد داشته‌اند كه خرد كنند. آنان يك تاكسي را خرد كرده‌اند.
ـ وضع شهرري شلوغ است. بازار آنجا تعطيل شده و در بازار زد و خوردي نيز صورت گرفته است. 10:50ـ در ميدان ارك دو دستگاه اتومبيل آتش‌نشاني به وسيله متظاهرين آتش زده شده است. 10:55- عده زيادي از ميدان خراسان به سمت بازار در حركت‌اند و شعار «يا مرگ يا خميني» سر مي‌دهند.
11:00 ـ «بانك [ملي]بازار بسته شده و مغازه‌هاي رو به روي بازار مورد حمله و چپاول قرار گرفته» است. عده زيادي به طرف ميدان بهارستان حركت كردند.
ـ در ضلع شمالي ساختمان كاخ دادگستري «عده‌اي چوب به دست شعار مي‌دهند: خميني پيروز است. خميني پيروز است. او را آزاد كنيد. مأمور انتظامي وجود ندارد.» ـ گروهي در خيابان ناصرخسرو و جلوي بازار، مردم را تحريك مي‌كنند كه به ايستگاه راديو رفته، آنجا را اشغال كنند. عده‌اي هم در جلوي بازار به خيابان ريخته تجمع كرده‌اند تا ماشينهاي پليس نتواند عبور و مرور نمايد.
ـ در جلوي شمس‌العماره يك دستگاه اتوبوس متعلق به شركت واحد به آتش كشيده شد. ـ در جلوي در ورودي بانك ملي (شعبه بازار) مأمورين پليس و سرباز اجتماع كرده‌اند. در بانك را بسته‌اند.
ـ در جلوي بازار عده‌اي در اطراف يك جسد اجتماع كرده و شعار «يا مرگ يا خميني» مي‌دهند. ـ در جلوي بازار يك كاميون ارتشي به وسيله متظاهرين آتش زده شده و در داخل بازار كفاشها مردم با مأمورين پليس ]در حال[ زد و خورد هستند. همچنين در جلوي بازار بزرگ بين تظاهركنندگان و پليس زد و خورد واقع شده است.
11:05 - اكثر مغازه داران‌ِ چهارراه مخبرالدوله و استامبول مغازه‌هاي خود را مي‌بندند. تاكسيها و ساير اتومبيلها به سرعت از خيابانها دور شده، محل را ترك مي‌كنند. وضع غيرعادي است. ـ «در خيابان سعدي تظاهرات شروع شد (به نفع مصدق). مغازه‌هاي خيابان سعدي، لاله‌زار و كوچه مهران بسته شد. جمعيت در تزايد است [و] شعار مصدق پيروز است را سر مي‌دهند.» ـ بازار به حالت تعطيل درآمده، تظاهركنندگان مردم را به علت بازداشت آيت‌الله خميني تشويق به همراهي و تظاهرات مي‌كنند. به دنبال آن بار ديگر تيراندازي شد.11:10ـ در جلوي بازار تيراندازي ادامه دارد. در قسمت شمال كاخ دادگستري يك نفر پيراهني را به خون آغشته و چند نفر را دور خود جمع كرده است. جمعيت كه پرچم سياه در دست دارند تدريجاً زياد مي‌شوند.
ـ به وزارت صنايع و معادن حمله شده و وزير صنايع و معادن تقاضاي كمك كرده است. 11:15ـ متظاهرين جلوي ادارة روزنامه اطلاعات (در خيابان خيام) تجمع كرده، پنجره و شيشه‌هاي آن را شكستند. آنان مشغول زد و خورد هستند.
ـ شايع شده كه تظاهركنندگان ايستگاه راديو را به تصرف خود درآورده‌اند.2 متظاهرين در خيابان ري، اتوبوسهاي شركت واحد و تاكسيها را خرد مي‌كنند. ـ در دانشگاه تهران دانشجو موسوي عده‌اي از دانشجويان پزشكي و حدود 100 نفر از دانشجويان علوم را جمع‌آوري كرده و به آنها گفته چون عده‌اي از دوستان ما را در مقابل بازار مقتول كرده‌اند ما هم بايد تظاهرات كنيم و مشغول جمع‌آوري دانشجويان شده است.
ـ عده‌اي در حدود 100 نفر با چوب و چماق از مقابل روزنامه اطلاعات گذشته به طرف ميدان سپه (امام خميني فعلي) حركت كرده‌اند.
ـ در شهر ري دو نفر از مأموران پليس مجروح شده‌اند.
ـ در جلوي اداره روزنامه اطلاعات دو نفر پاسبان مصدوم شده و متظاهرين شيشه‌هاي اداره را شكسته‌اند.
11:20ـ «شايع شده كه ادارة راديو آتش زده شده است. جلوي [امام‌زاده سيدنصرالدين (در خيابان خيام)] يك نفر تيرخورده، [مردم] در تلاطم هستند.»
ـ مردم در حالي كه جنازه‌اي را با خود حمل مي‌كنند از خيابان ناصرخسرو بيرون آمده به سمت وزارت پست و تلگراف مي‌روند. عده‌اي در ميدان سپه يك ماشين شخصي را متوقف كرده‌اند. 11:25- در خيابان شهباز (هفده شهريور فعلي) جلوي ايستگاه دوقلو، جمعيت اجتماع و يك اتوبوس شركت واحد را خرد كردند.
ـ عده‌اي در اطراف كلانتري 21 اجتماع كرده و وضع كلانتري مساعد نبود. رئيس كلانتري تقاضاي كمك نموده است.
11:30- «منطقه بازار تقريباً به صحنه جنگ تبديل شده» است. ارتباطات تلفني به كلي قطع و از دروازه دولت به طرف پايين (جنوب) مسير اتوبوسها مسدود است.
ـ مقابل بازار شيشه پنج ماشين پليس و شخصي را شكسته‌اند.
ـ جمعيت در ميدان شوش و خيابانهاي خراسان و مولوي با چوب و چماق حمله مي‌كنند. شايع شده است كه مي‌خواهند به ادارة راديو حمله كنند.3
ـ شايع شده 5 يا 6 نفر كشته شده‌اند.
ـ در خيابان خيام (از جلوي اداره روزنامة اطلاعات تا چهارراه گلوبندك) تظاهركنندگان سه اتومبيل شخصي و دولتي را خرد كردند. در اينجا پليس نيست و عده‌اي كه چوب در دست دارند مردم را تحريك مي‌كنند كه پيوسته شعار دهند.
ـ در چهارراه مخبرالدوله يك اجتماع 200 نفري به محل پليس راهنمايي حمله‌ور شده آنجا را به هم ريختند. آنان در حالي كه عكس حضرت علي را در دست دارند به طرف دروازه شميران (مدخل شمالي خيابان پامنار) در حركت‌اند. به مغازه‌هايي كه باز است حمله مي‌كنند. از پليس خبري نيست.
ـ در چهارراه اسلامبول تعداد تظاهركنندگان زياد است كه عده‌اي از آنها به چوب و چماق مجهز و ويترين سينماها را مي‌شكنند.
ـ «در ميدان حسن آباد و خيابان شاهپور [وحدت اسلامي فعلي] اوضاع غيرعادي است. مردم در حال اجتماع و اضطراب هستند.»
ـ در جلوي پارك شهر يك اتومبيل سواري آتش زده شده و در حال سوختن است. تظاهركنندگان علائم راهنمايي و رانندگي و تابلوهاي شركت واحد را به زير مي‌كشند. پليسي وجود ندارد. ـ در داخل دانشگاه تهران جلوي درِ جنوبي يك صد نفر از دانشجويان اجتماع كرده، در نظر دارند كه در دسته‌هاي 5-4 نفري به صورت متناوب به بازار رفته، جمعيتي را كه در آنجا با پليس مبارزه مي‌كنند كمك كنند.
ـ «در دانشكده حقوق و دانشكده فني زمزمة تظاهرات شنيده مي‌شود و به نظر مي‌رسد منتظر دستوراتي هستند.»
ـ در بازار از شدت عمل كاسته و شايع شده كه سه نفر پاسبان مجروح، در صحن مسجد شاه افتاده‌اند. يك نفر غيرنظامي نيز مجروح و در بازار زرگرها افتاده و مغازه‌فرش فروشي مقابل بازار هم آتش گرفته است.
ـ متظاهرين پاسگاه راهنمايي ميدان شوش را خراب كرده و تلفنهاي آن را برده‌اند. 11:35ـ در انتهاي خيابان شاهپور عده‌اي مغازه داران را تشويق و تحريك مي‌كنند كه دكانهايشان را بسته و به جمع تظاهركنندگان بپيوندند.
11:40- در خيابان ناصرخسرو يك نفر تير خورده بود كه مردم او را به بيمارستان بردند. ـ ديوارهاي كاخ دادگستري آتش زده شده و شعله از آن بلند است.4 عده‌اي تابلوهاي شركت واحد و اداره راهنمايي را شكسته، بر سر ديگران مي‌كوبند. آنان به مردم هم حمله مي‌كنند. اوضاع خيلي وخيم است. جلوي كاخ دادگستري پليسي وجود ندارد.
ـ حدود 300 نفر جلوي كلانتري تجريش تجمع نموده قصد دارند به كلانتري حمله كنند. «عده‌اي هم به طرف خيابان خليلي در حركت هستند.»
11:45- در چهارراه مخبرالدوله و خيابان اسلامبول عده‌اي فرياد مي‌زنند: «مردم [مغازه‌ها را] ببنديد. دانشگاه زير رگبار مسلسل است. راديو در دست ما است.5 بازار در دست ما است. شاه خائن را واژگون كنيد.6
ـ «عده‌اي در حدود 400 نفر از كارگران معادن اطراف كارخانه سيمان دست از كار كشيده و آماده حركت و تظاهر هستند. اين عده آماده حمله به طرف كارخانه و اطراف آن مي‌باشند و تقويت اين محل ضروري است.»
ـ يك گروه 500 نفري از بازار به طرف ميدان اعدام (محمديه فعلي) و ميدان شاهپور (وحدت اسلامي فعلي)، در حالي كه شعار «مرده باد شاه» مي‌دهند تظاهرات مي‌كنند. «در اين حين رئيس كلانتري 8 با مسلسل دستي به طرف آنها تيراندازي كرد.»
ـ «عده زيادي براي اشغال ادارة راديو در ميدان ارك به ساختمان راديو حمله نمودند [كه] از طرف ژاندارمها به آنها تيراندازي مي‌شود.»
ـ «آمبولانسها از چهارراه گلوبندك مرتّباً به بازار مي‌روند و پس از پر شدن از مجروحين به بيمارستانها مي‌روند. در گلوبندك قسمتي از دكانها باز و بقيه بسته است.» ـ يك ماشين پليس با يك موتورسيكلت آتش زده شد. تيرآهني را جلوي اتومبيلها انداخته، شيشه‌هاي يك اتوبوس دو طبقه هم خرد شده است. پليس علي‌رغم آنكه از گاز اشك‌آور استفاده مي‌كند، قادر به حفظ انتظامات نبوده، متظاهرين متفرق نمي‌شوند. اوضاع وخيم است. تمام مغازه‌ها بسته است.
ـ اوضاع گلوبندك و سبزه‌ميدان و بازار آرام شده، در مقابل شمس‌العماره عده‌اي اجتماع كرده و چند اتومبيل را نيز آتش زده‌اند.
ـ در انتهاي بازار كفاشها بين مردم شايع شده كه يك نفر افسر طوري مجروح شده كه در حال فوت است. ضمناً عده‌اي از دانشجويان علوم پزشكي در حدود 100 نفر از مردم را جمع كرده، مي‌گويند چون چند نفر از دوستان ما كشته شد[ند] بايد ما هم همكاري كنيم. در تجريش نيز تظاهرات شديدتر شده است.
11:50ـ «عده‌اي از دانشجويان دانشگاه [تهران] در جلوي دانشگاه اجتماع نمودند و قصد دارند به چهارراه پهلوي [وليعصر(عج) فعلي] بروند و در آنجا تظاهراتي نمايند.» همچنين يك دسته 150 نفري از دانشجويان در داخل خيابانهاي دانشگاه دور زده، سعي دارند دانشجويان بيشتري با خود همراه ساخته به بازار بروند. اما به علت شروع شدن امتحانات شفاهي، تعدادي از دانشجويان رغبتي به پيوستن به جمع آنان ندارند. آنها در گروههاي چند نفري از دانشگاه خارج مي‌شوند. ـ شايع است كه دانشگاه تعطيل و عده زيادي از دانشجويان هم كشته شده‌اند. همچنين مي‌گويند ادارة بيسيم و راديو به تصرف تظاهركنندگان درآمده است.
ـ سربازان خيابان سعدي شمالي و جنوبي را اشغال كرده و مغازه‌ها همه بسته است. مأمورين انتظامي در خيابان سعدي جنوبي و اسلامبول بدون توجه به نوع اجتماع مردم و يا رهگذران، جلوي آنها را گرفته، زن و بچه و كاسب محل را كه در حال رفتن به خانه‌هاي خود بودند، كتك زدند. در نتيجه چند زن و بچه مصدوم شده‌اند. جمعيت در حال افزايش است.
ـ درِ زندان طرف دادگستري به آتش كشيده شده كه مأمورين انتظامي مشغول خاموش كردن آن هستند. باجه‌هاي بليت‌فروشي شركت واحد را منهدم ساخته‌اند. درِ ورودي روزنامة اطلاعات و شيشه‌هاي آن را شكسته‌اند.
ـ «پنج كاميون چترباز به ميدان ارك آمد. سمت جنوب ميدان ارك [را] آتش زده‌اند و دود بلند است. تيراندازي قطع شد.»
ـ در حدود سه هزار نفر از دزاشيب به تجريش آمده و به كلانتري حمله كرده و عده‌اي پاسبان و غيرنظامي مجروح شده و شايع گرديده كه دو نفر به قتل رسيده‌اند. در نتيجه بازار تجريش بسته شده و عده‌اي هم كه در خيابان خليلي بوده‌اند قصد حمله به ساواك تجريش را داشته‌اند كه منصرف شدند.7
11:55ـ حدود 100 نفر دانشجو جلوي دانشكده هنرهاي زيبا و 50 نفرشان هم جلوي درِ جنوبي دانشگاه تهران اجتماع كرده‌اند. يك تابلوي بزرگ در جلوي درِ دانشگاه نصب شده است كه بر روي آن نوشته‌اند. «خميني را ديشب گرفته‌اند.»
ـ عبور و مرور در اين ساعت در خيابان سعدي به حالت عادي برگشت. ـ «سرتاسر [خيابان] لاله‌زار پايين [جنوبي] كليه درب و پنجره‌هاي سينماها خورد [خرد] شده است.»
ـ «در چهارراه اسلامبول زد و خورد شديدي بين قواي انتظامي و متظاهرين درگرفته و متظاهرين فرار كردند پليس در آنجا نسبت به مردم عادي شدت عمل بي‌جهت به خرج مي‌دهد.» 12:00ـ «عده‌اي تحت رهبري غلامحسين سبحاني، غلامعلي سبحاني، شيخ فتح‌الله و آقاي مرندي در تكيه دزاشيب [ناخوانا] مردم را تحريك نموده و الساعه جمعيت زيادي در بين تجريش و دزاشوب [دزاشيب] زياد مي‌باشد. و درب مغازه‌ها را بسته‌اند. فعلاً شيخ فتح‌الله و مرندي را كلانتري گرفته، اوضاع مشوش است.»
ـ جمعيت متظاهرين در ميدان تجريش قريب 2000 نفر است. تيراندازي از طرف پليس شروع شد. ـ در خيابان مولوي رانندة يك فولكس واگن به شماره ط 3048741 مردم را به اغتشاش و آشوب تحريك نموده، مي‌گويند: «صندلي اتومبيل من خوني است و پاسبانان يك نفر را در اتومبيل من كشته‌اند. مردم مقاومت كنيد.»
ـ در خيابان سعدي شمالي يك مغازه آتش زده شده است.
ـ عده‌اي از دانشجويان دانشكده پزشكي اعلام كرده‌اند چون عده‌اي از دوستان ما در بازار، در اثر تيراندازي از بين رفته‌اند ما نيز دست به تظاهرات مي‌زنيم و مشغول جمع‌آوري دانشجويان هستيم. ـ عده‌اي از مجتمعين در مقابل فرهنگ استان در خيابان شمالي پارك شهر اجتماع نموده و قصد حمله به فرهنگ استان را دارند.
12:05ـ «ميدان بهارستان به كلي بسته شد. پليس نيز به مردم دستور مي‌دهد در خيابانها كسي توقف نكند و به خانه‌هاي خود بروند.»
ـ جلوي بازار وضع به حال عادي برگشته، اما بيرون از دادگستري شيشه‌هاي درِ ورودي و پنجره‌ها را شكستند. تلفنهاي عمومي منطقه بازار قطع شده است.
ـ «چند ماشين آتش‌نشاني براي خاموش كردن اتومبيلهاي آتش گرفته، به جلوي شمس‌العماره آمده بودند [كه] مورد حمله مردم چوب به دست قرار گرفته و مجبور به بازگشت گرديدند. مردم نيز مانع نزديك شدن اشخاص به اتومبيلهاي آتش گرفته مي‌شوند.»
ـ عده زيادي از طرف ميدان سرچشمه به طرف ميدان بهارستان در حركت‌اند. :12:10- مغازه‌هاي خيابان سعدي بسته شده، سربازان گروهان 83، خيابان را بسته‌اند و از رفتن مردم به خانه‌هايشان جلوگيري مي‌كنند.
ـ از سمت تهران‌نو هيچ اتومبيلي را اجازه نمي‌دهند كه وارد ميدان فوزيه (امام حسين(ع) فعلي) شود. شيشه‌هاي دو اتوبوس شركت واحد را شكسته اند.
ـ در ميدان سپه متظاهرين اداره تسليحات ارتش، واقع در جنب اداره راهنمايي، را به آتش كشيده‌اند كه دود محوطه ميدان را گرفته است.
ـ چند نفر از تظاهركنندگان جلوي اتومبيل جيپ استيشني را در مقابل بانك بازرگاني ـ شعبه بازار ـ گرفته، سرنشينان آن را پياده و خود سوار آن شده، فرار كردند. ـ «عده‌اي از مخالفين به دانشسراي عالي [دانشگاه تربيت معلم فعلي] حمله برده و قصد دخول دارند. استادان و كاركنان دانشسرا معجلاً تقاضاي كمك براي نجات خود دارند.» ـ در اثر تيراندازي مأمورين پليس، متظاهرين از اطراف كلانتري تجريش متفرق شده و در نقاط مختلف به حال تجمع ايستاده‌اند.
12:15 - سالن محمدرضا شاه پهلوي به وسيله متظاهرين آتش زده شده است. ـ براي دادگستري كه طعمه حريق واقع شد، تقاضاي آتش‌نشاني شده است. 12:20ـ سرتاسر مغازه‌هاي خيابانهاي شهباز و شهناز (هفده شهريور فعلي) بسته شده. «مردم وسط خيابانها اجتماع كرده و جلوي اتومبيلها را مي‌گيرند. پاسبان و سرباز به هيچ وجه وجود ندارد.» ـ «باشگاه ورزشي پارك شهر آتش زده شد. مأمور[ان] آتش براي خاموش كردن آن وارد شدند. يك مغازه چوب، ضلع جنوبي پارك شهر، آتش زده شده است.»
ـ كلانتري 21 به وسيله متظاهرين محاصره شده و تعداد 20 نفر مأمور از كلانتري دفاع كرده و عده‌اي در حدود پنج هزار نفر با چوب و سنگ حمله نموده، احتمال خلع سلاح مأموران كلانتري مي‌رود.
ـ در تجريش شخصي به نام جواد تقوي با عده‌اي از بازاريان با گفتن «نصر من‌الله و فتح قريب» مردم را تحريك نموده است.
ـ وزارت فرهنگ به وسيله تظاهركنندگان آتش زده شده است.
ـ ارتباط تلفني كلانتري 21 قطع شده است.
ـ در خيابان ري عده‌اي از مردم با چوب و چماق از ميدان شوش در حركت بوده و شيشه مغازه‌ها را شكسته و شعارهايي بر له خميني داده‌اند.
ـ عده‌اي به كلانتري 6 حمله كرده‌اند. دستور تيراندازي هوايي داده شده ولي كسي زخمي نشده است. اتومبيلي كه در مقابل كلانتري بوده، به وسيله متظاهرين خرد شد و مسافرين آن مجروح گرديده‌اند.
ـ عده‌اي از مقابل كلانتري 5 به طرف راه آهن حركت و مردم را وادار به بستن به مغازه‌ها كرده‌اند.12:30 ـ «در خيابان شاهرضا [انقلاب اسلامي فعلي] تظاهرات زياد است و [تظاهركنندگان] قصد دارند به سفارت امريكا بروند. چند كاميون ژاندارم براي جلوگيري آنها رسيد، ولي هنوز زد و خوردي نشده است.»
ـ «اتومبيل شماره قم 17549141 روبه‌روي درب دانشگاه [تهران] ايستاده و دو نفر از آنان پياده و داخل دانشگاه گرديد[ند]. تعدادي از دانشجويان در جلوي دانشگاه شعار مصدق پيروز بت‌شكن را سر مي‌دهند.»
12:35ـ جلوي بيمارستان سينا يك كاميون آتش زده شده است. ضمناً در حدود 90 نفر در ضلع شمال شرقي پارك‌شهر مشغول دادن شعار هستند و در ضمن به مغازه‌ها حمله مي‌كنند. ـ در ميدان توپخانه ميان عده‌اي از تظاهركنندگان و سربازان درگيري به وجود آمد. ضمناً حدود 500 نفر از خيابان قوام‌السلطنه (سي تير فعلي) و چهارراه يوسف‌آباد به سمت خيابان اسلامبول در حركت‌اند.
12:40- اوضاع در چهارراه حسن‌آباد وخيم است. به اداره آتش‌نشاني حمله شده ولي جلوگيري به عمل آمد. تظاهركنندگان جلوي اتومبيلها را مي‌گيرند و قصد بلوا و آشوب دارند. 12:45ـ «قريب 10000 نفر در خيابان شاهرضا به طرف [خيابان] تخت جمشيد [آيت‌الله طالقاني فعلي] مي‌خواهند بروند و شعار مي‌دهند: خميني پيروز است. ماشينهاي ژاندارم هنوز نگذاشته‌اند كه متظاهرين به طرف سفارت آمريكا بروند.»
ـ در ميدان شاه مردم به پمپ بنزين حمله كرده قصد داشته‌اند آن را آتش بزنند. نعشي را نيز با خود حمل مي‌كنند.
ـ عده‌اي در حدود هزار نفر از طرف ميدان ژاله (ميدان شهداي فعلي) به طرف سه راه ژاله در حركت بوده و هر چيزي را كه در مسير خود مي‌ديدند شكسته‌اند. احتمال دارد كه به مجلس شوراي ملي هم حمله كنند.
12:50- «در [ميدان] توپخانه سربازها سنگر بستند. جلوي [اداره] روزنامه اطلاعات، اول خيابان [احتمالاً ورزش] نيز سنگر بستند. درب روزنامه اطلاعات آتش زده شد. يك جيپ ارتش در جلوي روزنامه اطلاعات واژگون شده است.»
ـ «در شهر ري تظاهرات شديدي به وجود آمده اتومبيلهاي شركت واحد از شهر ري حركت نمي‌كنند و مردم را به شهر نمي‌آورند.»8
13:00ـ «در خيابان شاهپور اتومبيلهاي آرتش را كه توقف كرده بودند، آتش زده‌اند.» ـ «دكه‌هاي بليت فروشي شركت واحد، كه روي آن مقوا [كشيده] شده بود در نزديكي ميدان [؟] آتش زده شده است.»
ـ «بر سه راه بوذرجمهري پليس تسلط دارد. جمعيت هم در ميان كوچه‌هاي اطراف هستند، به طور پراكنده.»
ـ «چند دستگاه اتوبوس شركت واحد در حدود [ناخوانا ـ احتمالاً ميدان توپخانه] آتش زده شده است.»
ـ «تمام خيابانهاي سلسبيل [بخشي از خيابان رودكي]، فردوسي، شهباز و ميدان فوزيه بسته است.» ـ «تلفنهاي [ناخوانا] جنوبي قطع شده است.»
ـ با واحدهاي 15 الي 20 نفري خرابكاري مي‌كنند.
13:05ـ «در چند نقطة شهر كه از آب‌ِ لوله‌كشي استفاده شده، آبها به رنگ زرد و بعضاً قرمز رنگ مي‌باشد و احتمال مي‌رود كه در آب‌ِ لوله‌كشي دست برده باشند9.» 13:15 ـ از چند ايستگاه اتومبيل آتش‌نشاني به سمت ميدان توپخانه حركت كردند. ـ تظاهرات در خيابان نادري (جمهوري اسلامي فعلي) و اسلامبول ادامه دارد. ـ فشنگ مأمورين كلانتري 21 تمام شده. وضع كلانتري مزبور و كلانتري 6 خوب نيست. 13:20ـ آرامش در پايتخت كاملاً برقرار شده است.
ـ در حدود 500 نفر در دروازه دولاب اجتماع كرده و با چوب و چماق به مغازه‌ها حمله نموده‌اند. ـ ارتباط تلفني كلانتري 3 قطع شده و عده‌اي در مقابل كلانتري اجتماع كرده‌اند كه بر اثر تيراندازي متفرق شده‌اند.
ـ نيروي كمكي ژاندارمري وارد كلانتري 21 شده و وضع آن نسبتاً آرام گرديده است. 13:35ـ «عده‌اي از متظاهرين به كلانتري 16 حمله كرده‌اند و مي‌گفتند: پيشواي ديني ما را گرفته‌اند. بياييد با ما همكاري كنيد. ولي از كلانتري به آنها تيراندازي گرديد.» 13:40ـ عده قليلي در خيابان استخر (رامين مرادي فعلي) اجتماع كرده‌اند كه با رسيدن مأمورين پليس متواري شدند.
ـ در بيسيم نجف‌آباد (خيابان طيب) عده‌اي قصد حمله به بيسيم را داشته‌اند. در چهارراه شاه نيز به وسيله مردم آتش‌سوزي ايجاد شده است.
13:45- در خيابان لاله‌زار صداي چند تير شنيده شد. ضمناً در خيابان شاه‌آباد ]جمهوري اسلامي فعلي[ و چهارراه مخبرالدوله نيز چند تير شليك شد. مثل اينكه تظاهرات ادامه دارد.» ـ در جاده بين تهران و قم تعداد دو دستگاه اتوبوس شركت واحد در مسير جاده گذاشته شده و بدين وسيله مانع عبور و مرور شده‌اند.
13:50ـ «عده‌اي در حدود 100 الي 150 نفر در ميدان ژاله به طرف آب سردار در حركت و تظاهر بودند. پليس آنها را متفرق نمود. نامبردگان مجدداً اجتماع نموده و مشغول شعار دادن هستند (شعار: مصدق پيروز است ـ خميني پيروز است.»
14:10 - «به كارگران و رانندگان شركت واحد اتوبوسراني دستور داده شد كه در توقف‌گاههاي خود حاضر باشند (صبح كارها و بعد از ظهر كارها) و چنانچه متظاهرين به آنها و محل كار آنها حمله كردند، متقابلاً دفاع نمايند.»
ـ به طوري كه از كميته جبهه ملي اطلاع داده مي‌شود نارنجك در اختيار متظاهرين گذاشته شده و مي‌خواهند در بازار شروع به نارنجك‌اندازي و كشت و كشتار نمايند. ـ منيرالدين مدني، سردبير روزنامة پست تهران، از مصاحبه مطبوعاتي علم (نخست‌وزير) و استعفاي او خبر داد. اما معلوم نيست كه استعفايش قبول شده يا نه؟ ـ همچنين مدني اطلاع داد كه تعداد 40 نفر صبح امروز در حالي كه از منزل بهبهاني بيرون مي‌آمدند بهبهاني اظهار داشته خميني را گرفته‌اند، براي آزادي او قيام كنيد. شعار «يا مرگ يا خميني» داده شده. ضمناً به گزارش او جاهاي آتش زده شده سينما آرگون و ماشينهاي جلوي [ناخوانا] است. 14:15ـ در ميدان قزوين اتومبيلي توسط متظاهرين آتش زده شده و تظاهراتي صورت گرفته است.14:40ـ در ميدان ژاله عده‌اي از متظاهرين (مجسمه) عقاب وسط ميدان را كنده و شيشه‌هاي بانك صادرات و معادن (صادرات فعلي) را شكسته‌اند.
14:45ـ «در قنات‌آباد نزديك ميدان اعدام و بازارچه عده‌اي پليس شروع به تيراندازي نموده و چند نفر بچه را زخمي كرده‌اند. مردم شروع به تظاهر و [دادن شعار] واي حسين ـ واي حسين، نموده‌اند. همچنين خبر رسيد كه شيخ محمدآقا تهراني، رهبر فداييان اسلام، شب گذشته وارد تهران شده و مخفي است.
ـ «جلوي وزارت دارايي يك نفر كشته شده است و نعش را عده‌اي حمل مي‌كردند، كه پليس نعش را از متظاهرين گرفت.»
ـ سازمان آب مورد تهديد متظاهرين قرار گرفته است.
14:50ـ در جلوي بازار حريق دامنه‌داري به وجود آمده و تقاضاي اتومبيل آتش‌نشاني شده است. ـ عده‌اي از طرف ميدان امين‌السلطان با چوب و چماق به سمت اداره تبليغات در حركت بوده‌اند. ـ در خيابان شمشيري نظامي نزديك پمپ بنزين يك دستگاه اتومبيل به وسيله متظاهرين آتش زده شده است.
ـ در جلوي دانشگاه عده‌اي در حدود 500 نفر اجتماع كرده و دو دستگاه جيپ ارتشي را آتش زده‌اند. 15:00ـ در سرچشمه به چند نفر از مغازه‌داران ابلاغ نمودند كه فيوزهاي برق را خارج و برق را قطع كنند. در نظر است دستگاه برق را از كار بيندازند.
ـ در ميدان شوش كنار پمپ بنزين متظاهرين اجتماع نموده، تعداد نيروي انتظامي هم كم است و ممكن است تظاهركنندگان تصميم به آتش زدن پمپ بنزين بگيرند.10 ـ چهار دستگاه اتوبوس نيروي هوايي افسران و درجه‌داران در شرق خيابان شاه به سمت مهرآباد در حركت است.
ـ به رغم اينكه در خيابانهاي اسلامبول، فردوسي، شاه و چهارراه مخبرالدوله جمعيت هر لحظه رو به تزايد است از مأمورين انتظامي خبري نيست، فقط يك ماشين پليس است كه مردم را به متفرق شدن دعوت مي‌كند، اما مردم به حرف آنها گوش نمي‌دهند.
15:05 - «به طوري كه مخبر پست تهران ـ آقاي منيرالدين مدني) به مأمور ويژه شهروز، خبر داد با آقاي علم، نخست‌وزير11، مصاحبه مطبوعاتي به عمل آمده كه نخست‌وزير دستگير[ي] آقاي خميني را تأييد كرده‌اند و اضافه نمودند ايشان و يارانش مخالف اصلاحات ارضي هستند و دولت با شديدترين وجهي با مخالفين مبارزه خواهد كرد و استعفأ دولت هم صحيح نيست. 15:10 -عده‌اي در حدود دويست نفر در خيابان اقبال در جلوي چاپخانه دولتي (واقع در شمال پارك خيام) اجتماع كرده، اما تظاهرات نمي‌كنند. پليس وجود ندارد.
15:15ـ «عده‌اي در حدود 60 نفر در خيابان اميريه بين منيريه و انتظام جلوي اتومبيلهاي دولتي را گرفته و شيشه‌هاي آنها را شكسته و اتومبيلها را از كار مي‌اندازند.» 15:20 - مردمي كه در انتهاي خيابان سعدي و لاله‌زار اجتماع كرده بودند با حمله پليس، به كوچه‌هاي اتابك، بهار و انتهاي لاله‌زار جنوبي پناهنده شدند. آنها در آنجا هم اجتماع كرده، قصد حمله به مركز پليس در ميدان توپخانه را دارند.
15:25ـ در ميدان سرچشمه به چند نفر از مغازه‌داران ابلاغ شده كه فيوزهاي برق را بردارند چون در نظر است كارخانه برق را خراب نمايند. ضمناً در ميدان شوش كنار پمپ بنزين عده زيادي اجتماع كرده و نيروهاي پليس هم به مراقبتهاي خود ادامه مي‌دهند. متظاهرين تصميم دارند كه پمپ بنزين را آتش بزنند.
15:30- در خيابان شاپور (وحدت اسلامي فعلي)، اول خيابان ارامنه، عده‌اي تظاهرات كردند كه قواي انتظامي نيز به سوي آنان تيراندازي كرد. در اين تيراندازي دو كودك 9 و 11 ساله كشته شدند. به دنبال آن يكي از متظاهرين با خون كشته شدگان در كنار مغازة خرازي فروشي طاهري ـ كه در محل حادثه است ـ نوشت: «اين خون دو كودك است.» از ظهر تاكنون سه نفر در اين ناحيه از شهر كشته شده‌اند.
ـ «پنج دستگاه اتومبيل آرتش به جلوي دانشگاه [تهران] آمد و از آنجا به طرف ميدان 24 اسفند [انقلاب اسلامي فعلي] رفتند. پليس كشف كرده در خانة شماره 268 جلوي دانشگاه (جلوي چاپخانه دانشگاه) قريب 200 نفر دانشجو در طبقة سوم آن ساختمان اجتماع داشته‌اند [كه] اقدام به دستگيري سركردگان آنها نموده و يك نفر آنها را به وسيله جيپ شماره 538 به كلانتري بردند. مأمورين نظامي براي اشغال آنجا رفتند. دانشجويان دانشگاه نيز در خيابانهاي فرعي اجتماع دارند.»
ـ «عده‌اي از دانشجويان دانشسراي عالي به يكديگر ضمن صحبت مي‌گفتند كه ساعت چهار بعد از نيمه شب امشب در نظر است كه [اداره] بيسيم را اشغال و تكليف را يكسره مي‌كنيم و اضافه نمودند كه دانشجويان دانشگاه تهران و عده كثيري از نقاط مختلف به كمك ما خواهند آمد.12 ـ در حدود 700 نفر در حوالي كلانتري 15 اجتماع كرده و مأمورين پليس مشغول متفرق كردن آنها مي‌باشند.
ـ در سبزه ميدان و بازار مأمور وجود ندارد. مغازة جواهري لؤلؤ را مخالفين تصاحب نموده‌اند. عده‌اي در حدود 60 نفر در خيابان اميريه جلوي اتومبيلهاي دولتي را گرفته شيشه‌ها را شكسته و از كار انداخته‌اند.
15:35ـ در بين افراد جبهه ملي در جريان تظاهرات گفته شده ساعت 1700 دانشجويان دانشگاه تهران برنامه‌اي اجرا نموده و به اداره انتشارات و راديو حمله خواهند كرد. 15:45ـ دو شعار به مضمون «مرگ بر اين ديكتاتور خون آشام‌ـ ديكتاتور خون مي‌ريزد» در جلوي درِ جنوبي دانشگاه تهران نصب شده است.13
ـ عده‌اي در حدود 100 نفر در مقابل باشگاه تاج (استقلال) اجتماع كرده كه هر آن رو به ازدياد است. متظاهرين منزلي را كه در خيابان ايران قمارخانه بوده با اثاثيه‌اش آتش زده‌اند.15:50ـ عده‌اي در حدود 600 نفر از سمت سلسبيل به سمت شمال خيابان و عده‌اي در حدود 500 نفر از سمت خيابان كرج به سمت بخش 18 حركت كرده، قصد رفتن به قسمت شمالي كارخانه پپسي‌كولا (زمزم فعلي) را دارند.
16:00ـ مقابل دانشگاه تهران وضع آرام است و تعداد كمي دانشجو در داخل دانشگاه تردد دارند. پنج كاميون مأمورين انتظامي در مقابل دانشگاه مستقر است. جيپ نيم سوخته هنوز هست. ـ در خيابانهاي اسلامبول، نادري، لاله‌زار، ناصرخسرو، بوذرجمهري (جلوي بازار) و ميدان سپه نيروهاي انتظامي مستقرند و آمد و رفت اشخاص كم است. فعلاً تظاهراتي مشاهده نمي‌شود. ـ «در چهارراه يوسف‌آباد تظاهركنندگان باجة پست مقابل باشگاه ارامنه را آتش زدند كه در حال اشتعال است و در بعضي از چهارراهها چراغهاي راهنمايي را شكسته‌اند.» ـ نيروهاي انتظامي در اطراف كاخهاي سلطنتي آمد و شد وسائط نقليه را كنترل و از عبور آنها جلوگيري مي‌كنند. چند دستگاه تانك آرتش در اطراف كاخها، كه از ساعت 12 آمده‌اند، هنوز مستقرند.
ـ «عده‌اي قريب يك هزار نفر از كسبه‌هاي خيابان آذربايجان، كارون و قصرالدشت، پس از خراب كردن كارخانه پپسي‌كولا، چوب به دست به طرف قصرالدشت جنوبي حركت [كرده] و شعار مي‌دهند: مرگ بر شاه ـ زنده باد خميني. حمله‌كنندگان به كارخانه پپسي كولا و ضمايم آن در قسمت مونتاژ و تلويزيونهاي آر ـ سي آ [كارخانجات پارس فعلي] خسارتي وارد [ساخته] و چند دستگاه تلويزيون [را] به غارت برده‌اند. در اينجا از مأمورين انتظامي خبري نيست و قواي انتظامي كلانتري 18 كافي نيست. عناصر مخرب در بخش 18 و حوزه كارخانه پپسي كولا و مغازه‌هايي كه باز باشد، غارت مي‌كنند.»
ـ «شش نفر غيرنظامي مبدل [ملبس] به لباس مشكي ساختمان اداره كل سوم را به يكديگر نشان مي‌دادند و مي‌گفتند اينجا سازمان امنيت [ساواك] است. بايد به حساب اينجا هم برسيم.» 16:05- عده‌اي در خيابان سلسبيل مردم را تحريك به بستن مغازه‌ها مي‌كردند. آنان قصد داشتند كه پمپ بنزين قسمت جنوبي سلسبيل را آتش بزنند.
16:15ـ عده‌اي در خيابان ايرانشهر تجمع كرده‌اند كه مأموران خواستار جلب توجه سازمان امنيت شدند.
ـ در حدود 600 نفر كفن پوشيده و شعار «يا مرگ يا خميني» با پرچم سياه از ورامين به طرف تهران حركت نموده‌اند.
16:20 - «اول خيابان ارامنه بين مأمورين انتظامي و متظاهرين تصادم و دو نفر پسربچه مورد اصابت گلوله واقع [شدند] كه با تاكسي آنها را بردند.»
16:30- جلوي دانشگاه هم‌اكنون تيراندازي شد كه پاي يك نفر يخ‌فروش، نبش خيابان آناتول فرانس و شاهرضا، تيرخورده و او را به منزل دكتر منوچهر نصيرپور (جراح) روبه روي دكه يخ‌فروشي بردند.
ـ «در جلوي باغشاه به سمت متظاهرين تيراندازي شد و در سلسبيل دكه‌هاي شركت واحد را خورد [خرد] كردند.»
ـ «در خيابان سيروس دكانها را غارت مي‌كنند. اين عده حدود 500 نفر تخمين زده شده است.»16:40 ـ جمعيت زيادي در خيابان شمشيري، از دروازه قزوين (ميدان قزوين فعلي) تا ميدان گمرك (رازي فعلي) تجمع كرده، شعار مي‌دهند، مأمورين انتظامي حضور ندارند. 16:45ـ در دزاشيب، حدود 200 نفر جلوي منزل نخست‌وزير جمع شده، ولي تظاهراتي نكرده‌اند. 16:50- در دهنة سه راه سيروس تا ميدان مولوي بين تظاهركنندگان و مأمورين زد و خورد شروع شده است. پليس كه تعدادشان نسبت به جمعيت كم است، قادر به حفظ انتظامات و برقراري آرامش نيست.
ـ در دانشگاه تهران شعارهايي كه نصب شده بود به وسيله مأمورين پايين آورده شد14.17:00ـ «در خيابان سيروس [شيشه‌هاي] مغازه‌هايي شكسته شد و بعضيها آتش زده شد و وسائل آنها را به خيابانها ريخته‌اند. البته دكانهاي يهوديان را.»
ـ در طول خيابان بوذرجمهري و ناصرخسرو 15 دستگاه سواري، كاميون و اتوبوس و 2 دستگاه موتور شهرباني را آتش زده‌اند.
ـ «در ميدان شاهپور عده‌اي از متظاهرين كه عوامل اصلي اغتشاش مي‌باشند اجتماع نموده‌اند. پليس به اندازة كافي وجود ندارد.»
ـ حدود 500 نفر در خيابانهاي سلسبيل و رودكي در حركت‌اند و شعار مي‌دهند: «مصدق پيروز است ـ خميني پيروز است». تعدادي از آنها به باجه‌هاي بليت فروشي شركت واحد هجوم بردند، ولي با دخالت پليس ـ كه تعدادشان كافي هم نيست ـ متفرق شدند.15
17:10- عده‌اي در خيابان سلسبيل مشغول تظاهرات شديد مي‌باشند. پليس وجود ندارد. 17:15ـ جمعي در حدود 30ـ40 نفر از دانشجويان دانشگاه تهران ضمن تظاهراتي و دادن شعار «تا عزل شاه خائن، نهضت ادامه دارد» تلفنهاي دانشگاه را قطع كردند.
ـ «تعدادي از مهاجمين به اداره مجله تهران مصور حمله نموده و تعدادي از در و پنجره آن را شكسته ولي كارگران چاپخانة اين مجله و كاركنان آن به مقابله مهاجمين آمده و با نصايح آنها را از ادامه خرابكاري بازداشتند. در همين وقت چند تانك در خيابان ژاله [شهداي فعلي] به آمد و رفت پرداخته و متظاهرين متواري شدند. فعلاً وضع اين خيابان آرام است16.» ـ در حين مانور در خيابان شاهرضا، جلوي دانشگاه تهران چند نفر مقتول و مصدوم شده‌اند. 17:20ـ «تأسيسات پپسي‌كولا، تأسيسات تعميرگاه ثابت پاسال و كلية مؤسساتي كه مربوط به ثابت پاسال بوده و در غرب تهران واقع است نابود شده و از بين برده‌اند. ضمناً به طوري كه از روزنامة اطلاعات كسب خبر شد هم‌اكنون حكومت نظامي اعلام گرديد.»17
ـ «يك دسته از سربازان در حدود قنات‌آباد تا ميدان خيام اقدام به تفرقة جمعيتي كه در اين حدود آماده تظاهرات و خرابكاري بودند نموده و در نتيجة تيراندازي، يك بچة 4 ساله و يك بچة 8 ساله كشته شده و مردم براي اطلاع از وضع كشته شدگان هر لحظه از منازل خارج [مي‌شوند]، ولي سربازان به شدت دفاع و حمله مي‌كنند. همچنين در اين نقطه يك جوان ديگر كشته شده است.» ـ «جلوي دانشگاه هم‌اكنون تيراندازي ادامه دارد. عده‌اي به طرف جنوب خيابان فروردين [12 فروردين فعلي] در فرار هستند.»
17:25- دو نفر در جلوي دانشگاه تهران مورد اصابت گلوله قرار گرفته، زخمي شده‌اند كه يكي از آنها از ناحيه كتف تير خورده و ديگري را با تاكسي بردند.
17:30- در حدود 800 نفر از تظاهركنندگان به طرف ميدان ژاله در حركت‌اند. ـ در حدود 1000 نفر قصد حمله به كلانتري 11 را داشته‌اند كه دستور جلوگيري داده شد. ـ در حدود 2000 نفر در خيابان آذربايجان و سلسبيل اجتماع كرده، چند مغازه و باجه بليت‌فروشي را آتش زده‌اند.
17:35ـ در خيابان رشديه تظاهرات ادامه دارد. تظاهركنندگان جلوي دانشگاه دامپزشكي مشغول خراب كردن باجه‌هاي بليت‌فروشي و سينما اسكار هستند. پليس به اندازه كافي نيست. ـ «در سر پل جنوبي يك ارابه جنگي با فولكس واگني تصادف كرده و فولكس را به پياده‌رو پرت نموده است.
17:40- مردم به سينما اسكار حمله نموده و شيشه‌هاي آن را شكسته، اتاق چوبي كنار سينما را آتش زده‌اند.
ـ در سه راه ژاله سركوچه ميرافضلي، يك نفر عابر پياده از ناحيه مغز هدف گلوله قرار گرفت و آناً مرد. اين واقعه به وسيله سرلشكر ميرافضلي به كلانتري اطلاع داده شد.18 تير ديگري هم كمانه كرد و به پاي يك دختر بچة 9 ساله، در صحن حياط خانة خود، خورد كه پايش مجروح و به بيمارستان منتقل شد. تيراندازي كه هنوز هم ادامه دارد، بيشتر از طرف كلانتري 2 و به منظور حفاظت از پمپ بنزين و جلوگيري از حمله بدان انجام مي‌گيرد.
17:45- «بين مردم شايع شده كه تيمسار سپهبد بختيار امشب كودتا خواهد كرد (منظور از ]اين شايعه[ ايجاد ناراحتي و تهييج مردم براي ريختن به خيابانها و [انجام تظاهرات] است).» 17:55- در خيابان ناصرخسرو، مقابل عمارت پست و تلگراف تهران دو نفر از تظاهركنندگان در نتيجه تيراندازي مأمورين نظامي كشته شدند.
18:00- به طوري كه مأمور ويژه وابسته به جبهه ملي اطلاع مي‌دهد تظاهركنندگان تصميم دارند از تاريكي شب استفاده نموده و در خيابانها و چهارراهها تظاهرات نموده و مراكز مخالف را همچنان آتش بزنند. «منظور از مراكز مخالف، مراكزي است كه تظاهركنندگان با آنها مخالف مي‌باشند19.» ـ «مراكز بهايي نشين در خيابان سلسبيل از طرف تظاهركنندگان مورد تهديد واقع شده است.» ـ عده‌اي در حدود 500 نفر در چهارراه سيروس لوله‌هاي آب و تلفن را خراب مي‌كردند كه به وسيله مأمورين جلوگيري گرديده است.
18:05- «الساعه به حزب ملت ايران اطلاع داده شده و گفته شده است [كه] دستور تظاهر[ات] مربوط به نهضت آزادي است و افراد حزب ملت ايران به هيچ وجه نبايد در تظاهرات شركت كنند و حزب ملت ايران برنامه‌اي در اين مورد ندارد. اين خبر را فرزين‌فجر به مسئولين زيردستي گفته است.» 18:15ـ به علت اينكه آرامش ايجاد شده است اعلام فرمانداري نظامي در تهران تأييد نگرديد 20. ـ جمعيت زيادي در سه راه بوذرجمهري به طرف ميدان حسن‌آباد در حركت‌اند. 18:20ـ پمپ بنزين خيابان اناري از طرف عده‌اي احاطه شده است.
18:25ـ در حدود 500 نفر در خيابان اسكندري مشغول خرابكاري شده‌اند و مأمورين قادر به سركوبي آنان نيست.
18:30ـ ين چهارراه مولوي و سه راه سيروس به تظاهركنندگان تيراندازي شد و آنها را متفرق كردند. عده‌اي از رهبران جمعيت در حدود ميدان شاه و خيابان خراسان زندگي مي‌كنند كه قرار است امشب در منزل آنها جلساتي تشكيل گردد21.
ـ در ميدان رشديه، در جلوي سينما اسكار، الآن يك ماشين را آتش زدند و جمعيت زيادي مشغول شعار دادن هستند. مأمور انتظامي در اينجا نيست.
ـ «[ناخوانا] متظاهرين با مشعل خود را براي شب آماده مي‌كنند.» ـ شيشه‌هاي «كتابخانه دانشجويان كه رو به روي دانشگاه [تهران] است بعد از ظهر امروز شكسته شده، كتابها را بيرون ريخته‌اند. در كوچه‌هاي اطراف دانشگاه عده‌اي از دانشجويان چوبهايي كه سر آنها با پارچه پيچيده شده، تهيه كرده‌اند و با نفت يا بنزين آغشته نموده، [تا] به منظور آتش زدن استفاده نمايند.»
ـ «طرف سرچشمه، ميدان رشديه و دروازه قزوين وضع آرام است. [تنها] تظاهرات پراكنده ادامه دارد.»
ـ با استقرار 4 عدد تانك و تعدادي جيپ حامل بيسيم در نواحي ميدان سپه، آرامش برقرار شد. ـ در حوالي پارك شهر، بويژه قسمت شرقي و نزديك ادارة روزنامة اطلاعات، حدود دو هزار نفر به صورت دسته پراكنده‌اند، اما تظاهرات يا خودنمايي از آنها به چشم نمي‌خورد. ـ يك راننده تاكسي كه جوان است و چهرة سبزه دارد در مصاحبه‌اي، پس از جانبداري از آقاي خميني اظهار داشت كه اين مرتبه كار دولت يك سره خواهد شد و اضافه نمود كه هر روز پادشاهي به ايران مي‌آيد و ضرر هنگفتي را به بودجة كشور مي‌رساند. سپس مخالفت خود را با لوايح ششگانة ملي ابراز داشته و به بدگويي سازمان امنيت پرداخت كه بيهوده مردم را دستگير مي‌كند و شكنجه مي‌دهد. اين موضوع به وسيله دوستاني كه در سازمان امنيت دارد براي وي روشن گرديده است. 18:35ـ در چهارراه نواب در حدود 2500 نفر اجتماع كرده، قصد تخريب دارند. 18:40ـ شيشه‌هاي «سينماي اسكار به طور كلي خرد شد. متظاهرين از آنجا به طرف خيابان تبريز سرازير شدند.»
ـ در ميدان رشديه ماشيني را آتش زده‌اند.
18:50ـ در خيابان سيروس دو نفر مجروح شدند.
ـ در خيابان چراغ برق، ميدان بهارستان عبور و مرور آزاد است ولي پليس مردم را متفرق مي‌كند. ـ در خيابان ري ازدحام است و صداي تيراندازي به گوش مي‌رسد.
ـ طبق اطلاع خيابان شهناز و ژاله هنوز شلوغ است، تيراندازي شده و عده‌اي مجروح شدند. ـ ارتباطات تلفني از ميدان بهارستان به طرف جنوب تماماً قطع شده است. ـ پليس در ناحيه بازار كاملاً مسلط است و تظاهراتي وجود ندارد. ـ به طوري كه در محله كليميها بين چند نفر، كه صحبت مي‌كردند، استراق سمع شده، قرار است امشب نيز تظاهراتي صورت گيرد. ضمناً در خيابان شهناز كه متظاهرين با مأمورين انتظامي در زد و خورد بودند حدود 15 نفر زخمي مشاهده شده است.
ـ در خيابان شهناز بين ايستگاه ناصري و دروازه دولاب مأمورين انتظامي به تظاهركنندگان تيراندازي كردند. آرامش در اين ناحيه برقرار است. اما دسته‌هاي پراكنده كه تعدادشان مجموعاً به 600 نفر مي‌رسد، در مسير كوچه‌ها تجمع كرده‌اند.
19:00ـ «عده‌اي در حدود 25 نفر از دانشجويان در داخل دانشگاه باقي مانده‌اند.» 19:10ـ «تظاهركنندگان هم اكنون در خيابان نظام‌آباد به يك تاكسي حمله كردند. پليس وجود نداشت.» ـ در ميدان فوزيه، اول خيابان صفا و همايون، متظاهرين زيادند و قدم مي‌زنند. و در حدود تظاهرات‌اند.
ـ «متظاهرين مشغول جمع‌آوري و اعزام كاركنان كوره‌پزها به قم مي‌باشند.» 19:15ـ مردم مرتباً به اداره برق حمله مي‌كنند. تعداد تلفات در اين منطقه زياد است ولي مردم از حمله دست‌بردار نيستند.
ـ در حدود 25 نفر در دانشگاه شعار مي‌داده‌اند: «دانشگاه در تسخير ماست» 19:30ـ جلوي دانشگاه تهران نيروي انتظامي مستقر است و تظاهراتي نيست. 19:45 ـ در حدود 500 نفر در سه‌راه سيروس جمع شده و ريلهاي آهني در عرض خيابان قرار داده و عبور و مرور وسائط نقليه را قطع كرده‌اند.
19:50ـ اكثر مردم به گمان اينكه از ساعت 18 شب حكومت نظامي برقرار و مقررات عبور و مرور ممنوع خواهد بود به هر وسيله است به منزل خود مي‌روند.
ـ در نانواييها عده‌اي ايستاده‌اند و اظهار مي‌دارند كه نان را براي دو ـ سه روز خريداري نمايند. چون احتمال دارد مغازه‌ها تا چند روز بسته باشند.
ـ در حوالي دانشگاه تهران شنيده شده كه براي فردا اعلاميه‌هايي درباره تظاهرات چاپ شده است. 20:00ـ در تهران حكومت نظامي اعلام شد و قواي انتظامي كاملاً بر اوضاع مسلط هستند22. 22:00ـ «طبق اطلاع واصله عده‌اي از دانشجويان دانشگاه ]تهران[ كه جزء اخلالگران هستند تصميم دارند نوار نطق آيت‌الله خميني را كه در روز عاشورا سخنراني نموده، تهيه و در دسترس دانشجويان دانشگاه جهت استماع قرار دهند.»
ـ «به طوري كه از جمعيت تظاهركننده شنيده شده، اخلالگران تصميم دارند چنانچه بتوانند روز پنجشنبه (16 /3 /42) و جمعه (17 /3 /42) عمليات تخريبي و آتش‌سوزي بزرگي ايجاد نمايند23.» افزون بر گزارشهاي فوق كه در ساعات مشخصي مخابره شده و زمان دقيق رخدادها را روشن مي‌نمايد، گزارشهاي ديگري نيز از وقايع روز 15 خرداد در دست است كه حائز اهميت است و چگونگي حوادث را در نقاط مختلف تهران و حومه، نشان مي‌دهد. از آنجا كه اين گزارشها فاقد ساعت بوده، و زمان دقيق وقوع حوادث را مشخص نمي‌كند، از اين رو بدون توجه به تقدم و تأخر گزارشها و حوادث مورد اشاره و تنها با توجه به اهميت و تناسب موضوعي حوادث، گزارشهاي موجود تنظيم شده است، كه به ترتيب زير نقل مي‌گردد.
ـ «عده‌اي تقريباً در حدود 200 نفر به رهبري شيخ جواد، پيش‌نماز مسجد جواديه (واقع در سرآسياب دولاب) به قصد خرابكاري در خيابان ژاله به راه افتاده و گيشه‌هاي بليت‌فروشي شركت واحد و درب و پنجره بانك ملي در خيابان ژاله را شكسته و سوزانيده‌اند و سپس مراجعت نموده‌اند. ـ در ميدان گمرك و چهارراه گلوبندك يك گروه 200 نفري پرچمي را كه عكس آيت‌الله خميني بر آن الصاق شده حمل مي‌كنند. آنها در حالي كه جنازه‌اي را روي دست دارند و مرتباً به جمعشان افزوده مي‌شود، به نفع آيت‌الله و در طرفداري از او تظاهرات مي‌كنند. مغازه‌داران مغازه‌هاي خود را دارند مي‌بندند.
ـ عده‌اي كه در حدود 1000 نفرند نظم ميدان توپخانه را به هم زدند. پليس به سوي آنها تيراندازي كرد. آنها در حال حمل پارچة آغشته به خون وارد خيابان لاله‌زار شدند. در اين خيابان از طبقات فوقاني ساختمانها چوب و تخته براي استفاده اين عده ريخته مي‌شود.
ـ حدود 1000 نفر در چهارراه گلوبندك با چوب و چماق به اتومبيلهايي كه در دسترس دارند حمله كرده، آنها را خرد مي‌كنند. اتومبيلي را در جلوي زندان موقت آتش زدند. ـ «يك عده 500 نفري در حالي كه جنازه‌اي را به دوش دارند و لباسهاي آنها خوني [است] و چوبهايي در دست آنها ديده مي‌شود از سمت بازارچه قنات‌آباد به سمت ميدان اعدام و بازار در حركت‌اند. آنها در مسير راه خود ويترينهاي مغازه‌ها را خرد و بعضي از مغازه‌ها را غارت مي‌كنند.» ـ دانشجويان دانشسراي عالي پس از تظاهرات در داخل دانشسرا به بيرون ريختند و در وسط خيابان شعارهاي ضدسلطنت و شاه مي‌دهند. آنها جلوي اتومبيلها را گرفته به مردم مي‌گويند «استاسيون [ايستگاه] راديو اشغال [كرده] و مراكز حساس پايتخت را آتش زده‌اند. كاركنان دانشسرا براي حفظ جان خود تقاضاي اعزام مأمورين انتظامي را دارند.»
ـ در مراكز شهر كسبه اغلب مغازه‌هايشان را بسته و منتظر سرانجام تظاهرات‌اند تا پس از برقراري آرامش مغازه‌هاي خود را باز كنند.
ـ تلفنهاي عمومي بويژه در خيابانهاي مركزي قطع شده است.
ـ باجه‌هاي بليت فروشي شركت واحد تخريب شده است. اكثر خطوط اتوبوسراني از ساعت 11 تعطيل است.
ـ در خيابانهاي جنوب شهر، نوجوانان 15 ساله و پايين‌تر جلوي ماشينهاي دولتي را مي‌گيرند و به رانندگان تاكسي و سواري تذكر مي‌دهند كه چراغهاي ماشين خود را روشن نگه دارند. مأمورين انتظامي با تحركات آنها كه همراه با پشتيباني مردم است مقابله و در چند نقطه نيز اقدام به تيراندازي كرده‌اند.
ـ ادارات و مدارس از ساعت 11 به حالت تعطيل درآمده، افزون بر اين امتحانات نهايي متوقف شده است.
ـ «شايع است كه در بعضي از خيابانها سربازان اسلحه را زمين ريخته و مي‌گويند ما به روي برادران خود شليك نمي‌كنيم.»
ـ «پلاكتهايي كه در دانشگاه بود به وسيله پليس برداشته شد.» ـ «يك عده پشت پارك خيام در خيابان اقبال اجتماع نموده بودند به محض اينكه صداي ارابه‌هاي جنگي [را] شنيدند به طرف جنوب (خيابان فرح‌آباد [پيروزي فعلي]) فرار كردند.» ـ «در جلوي بازار چند تير به هوا شليك [شد.] دكتر صفايي و حاجي ميرزا عبدالله جواهري كه ديروز در منزلي به مخالفين ناهار داده بودند، مانع متفرق شدن جمعيت شدند. فعلاً رهبري مخالفين را در اين منطقه اين دو نفر به عهده دارند.»
ـ «در بازار [ناخوانا] آتش‌سوزي شده است. باجه‌هاي تلفن و وسايل دولتي آتش زده شده است.» ـ از شدت عمل در وضع عمومي بازار كاسته شده. «بين مردم شايع است سه پاسبان مجروح در صحن مسجد شاه به زمين افتاده‌اند. يك نفر نظامي كشته شده و در بازار زرگرها، روي زمين افتاده [است]. مغازه پارچه‌فروشي مقابل بازار آتش گرفته است.»
ـ «از گلوبندك تا مسجد شاه و مقداري از ناصرخسرو دست پليس است. بازار و سبزه‌ميدان خلوت است. جمعيت در جلوي شمس‌العماره است. چند ماشين در جلوي شمس‌العماره آتش گرفته است.»
ـ در تجريش «در اثر تيراندازي پليس اجتماع‌كنندگان از طرف كلانتري متفرق [شده] و در نقاط مختلف به حال تجمع به انتظار ايستاده‌اند.»
ـ «به طوري كه در بين افراد جبهه ملي، كه صبح امروز در جريان تظاهرات دخالت داشته‌اند، گفته شده است قرار است ساعت 17 امروز [15 خرداد] دانشجويان دانشگاه [تهران] برنامه‌اي اجرا نموده و به [اداره] انتشارات و راديو حمله نمايند.»
ـ دست‌فروشان خيابان ناصرخسرو ميز و صندليها را شكسته و به وسط خيابان مي‌ريزند. آنان به اتوبوسهاي شركت واحد حمله كرده، بعضي از آنها را به آتش مي‌كشند. مغازه‌داران جلوي شمس‌العماره هم آنها را تحريك و تشويق كرده، چوب و چماق در اختيارشان گذاشته در موقع حمله مأمورين انتظامي، آنها را در مغازه‌هاي خود مخفي مي‌كنند. ـ «در خيابان سعدي جنوبي در حدود 200 نفر جمع شده‌اند و شعار خميني پيروز است مي‌دهند. مأمورين انتظامي فقط در محوطه توپخانه مي‌باشند.»
ـ «جلوي دانشگاه جيپ به شماره 5146 (ژنرال آجوداني كل) هم‌اكنون در حال سوختن است. ضمناً عده‌اي مي‌خواهند به بانك ملي شعبه دانشگاه يا ژاندارمري كل كشور يا مؤسسات نزديك دولتي حمله كنند. ضمناً زمزمه است كه مجسمه شاه را پايين بياورند.» ـ «عده‌اي به حالت دو، كه چهار ـ پنج نفري هستند، از بازار [به سمت] مسجد جامع حركت [كرده]، و مي‌گويند مردم دكانها را ببنديد. خميني را گرفتند.»
ـ حدود 200 نفر در بازار بزرگ شعار مي‌دهند: «خميني خدانگهدار تو ـ مردم نترسيد ـ خميني دستگير شده ـ مردم مبارزه كنيد.» آنها به صورت دستجمعي حركت كرده، افسران شهرباني و پاسبانان كلانتري 8 را تعقيب كرده و گويا دو نفر افسر شهرباني را هم كتك زده‌اند. آنان به داخل مسجد شاه رفته، فرياد مي‌زنند «از پاسبانان ذره‌اي نترسيد. ما همگي مانند محمد حسني هستيم كه پاسباني را در مشهد كشت.»
ـ جمعي جلوي بازار وسط خيابان، چند چرخ دستي طوافان را آتش زده‌اند. جمعيت در حدود 8000 نفر است. به مغازه‌هاي رو به روي بازار، بانكهاي اصناف، صادرات و اداره پست، با سنگ و چوب حمله شده، شيشه‌هاي آنها را شكسته‌اند.
ـ «در خيابان غياثي، بيسيم نجف‌آباد، انتهاي شهباز، تعطيل عمومي اعلام شده است.»
حوادثي كه در روز 15 خرداد در تهران رخ داد بي‌ترديد يك باره صورت نپذيرفته، بلكه ادامه حركتهايي بود كه چندي پيش از آن آغاز شده بود؛ اگر از پيش‌زمينه‌هاي چند ساله آن صرف‌نظر كنيم، بايد به تحركاتي اشاره شود كه چند روز پيش از آن در تهران و چند شهر ديگر انجام گرفت و در روز چهارشنبه (15 خرداد) به اوج خود رسيد. در گزارشهايي كه مأموران ساواك چند روز مانده به 15 خرداد در روزهاي 11 و 13 خرداد تهيه كرده‌اند به وقايعي پرداخته شده است كه گويي آن وقايع، خود مقدمة حوادث روز 15 خرداد بوده است. از جمله در روز شنبه، 11 خرداد، در مقابل دانشگاه تهران، باغشاه و چند خيابان ديگر تظاهراتي انجام گرفت، كه بي‌درنگ مأموران ساواك چگونگي آن را به سازمان متبوع خود گزارش كرده‌اند:
«خبر مي‌رسد كه در جلوي دانشگاه، باغشاه، اميريه، دروازه قزوين، خيابان ايران وضع غيرعادي است و تظاهرات ادامه دارد. منزلي كه در خيابان ايران مي‌گويند قمارخانه است غارت نموده و فرشها و ساير اثاثيه را برده و آتش زده‌اند.»
گزارش ديگري كه خبر از حوادث روز دوشنبه (13 خرداد) مي‌دهد، حاكي از اين است كه جمعيتي در بازار اجتماع كرده، يكي از آنان، در حالي كه مردم او را بر دوش گرفته‌اند، در اعتراض به اقدامات دولت و حمايت و پيروي از امام خميني به سخنراني پرداخته است:
«حسين مجاهد روز 13 /3 /42 موقعي كه جمعيت مخالف وارد بازار شد در بازار خياطها روي شانه مردم رفت و اظهار داشت ما در مكتب حسين بن علي(ع) تربيت شده‌ايم و بايد آزادي خود را به دست آوريم. امروز به ياري حضرت آقاي خميني قيام نموده‌ايم. ما مي‌خواهيم كه زندانيان بي‌گناه را آزاد كنند. شعار ما شعار اسلامي است و شعار مخالف نمي‌دهيم. ما اجازه نمي‌دهيم كه دولت اسرائيل با ايران پيمان دوستي ببندد. برادران بازاري و دانشگاهي هميشه دست اتحاد و اتفاق به يكديگر داده و مي‌دهند.»
در بررسي حوادث اواسط خرداد، كه ساواك تحت عنوان «گزارش ويژه» در تاريخ 20 خرداد 1342 بدان پرداخته، وقايع متعددي برشمرده شده است كه چند روز قبل از 15 خرداد در تهران رخ داده، در نهايت به حوادث روز 15 خرداد منتهي گرديد:
«در تهران بامداد روز عاشورا [دوشنبه 13 خرداد 1342] طبق دعوت و اعلام قبلي گروهي در حدود 2 هزار نفر مركب از عناصر منتسب به جمعيت نهضت آزادي و انجمنهاي اسلامي وابسته بدان، عوامل طرفدار آيت‌الله بهبهاني، بقاياي فداييان اسلام، اعضاي جمعيتها و هيئتهاي مذهبي، افراد كميته بازار جبهه ملي و برخي از بازاريان متعصب كه همگي آنها ضمن داشتن پاره‌اي اختلافات با يكديگر در تأييد و پشتيباني از نظريات آيت‌الله خميني وحدت‌نظر دارند در مسجد حاج ابوالفتح، واقع در ميدان شاه جمع و به صورت دمونستراسيون [راهپيمايي] در خيابانهاي ري، سرچشمه، بهارستان، شاه‌آباد، اسلامبول، فردوسي، شاهرضا، سي‌متري نظامي، سپه و ناصرخسرو به گردش درآمده و به دادن شعارهايي له خميني و بعضاً دكتر مصدق و عليه دولت و مقامات عالية كشور پرداخته و در خاتمه در حالي كه از تعداد آنها تا حدودي كاسته شده بود به مسجد سلطاني وارد [شدند] و در آنجا به آنان اعلام شد كه بعد از ظهر روز مذكور در مسجد هدايت گرد آيند. ... عده مذكور بعد از ظهر روز عاشورا در مسجد هدايت اجتماع و سخنان مكارم شيرازي را استماع [كردند]. آن گاه به طرف مسجد آذربايجانيها كه فلسفي واعظ در آن به وعظ مي‌پرداخت رهسپار شده و در بين راه تظاهراتي عليه دولت و له خميني به عمل آورد[ند]. فرداي روز عاشورا [سه‌شنبه 14 خرداد] مجدداً در مسجد حاج ابوالفتح گردآمده و با عده كثيري (در حدود يكهزار و پانصد نفر) با دادن شعارهاي تندتري در همان خط سير روز قبل به تظاهرات پرداخته و در بعد از ظهر نيز با شكستن درِ مسجد هدايت كه ظاهراً به دستور سيدمحمود طالقاني بسته شده بود،24 وارد اين مسجد شده و در خاتمه مجلس به آنان اطلاع داده شد كه فرداي آن روز (چهارشنبه 15 /3 /42) بار ديگر در مسجد سلطاني گردآيند. عده‌اي از آنها پس از خروج از مسجد مجدداً در خيابانها به تظاهرات پرداختند كه مأمورين انتظامي در ميدان توپخانه آنان را، كه در حدود 125 نفر بودند محاصره و دستگير كردند.» 25
هم زمان و يا اندكي پس از حوادث بعد از ظهر روز عاشورا در تهران، امام خميني در مدرسه فيضيه قم، سخنراني تندي عليه دولت و دربار پهلوي ايراد كرد. مستقيماً به محمدرضا شاه با جملات خطابي «من به شما نصيحت مي‌كنم»، «من نمي‌خواهم تو مثل پدرت بشي»، «اي آقاي شاه» و «اي بدبخت» حمله برد. به دنبال آن در شب چهارشنبه (15 خرداد) ايشان، آيت‌الله فلسفي و جمعي ديگر از روحانيون و وعاظ در تهران، قم و چند شهر ديگر كه در مخالفت با دولت سخنراني كرده بودند، دستگير و بازداشت شدند. ساواك انتشار خبر دستگيري آنان را موجب ابراز عكس‌العمل مردم و راه‌اندازي تظاهرات روز 15 خرداد در تهران دانسته است:
«خبر مربوط به دستگيري خميني و فلسفي واعظ و ساير روحانيون بامداد روز 4 شنبه (15 /3 /1342) سريعاً در بازار و محافل مذهبي و ساير طبقات مردم تهران منتشر و متعاقب آن زمزمه ابراز عكس‌العمل و تعطيل دكاكين شنيده شد و جمعي از طرفداران خميني و ساير روحانيون در اين مورد به كوشش و فعاليت پرداختند26.»
هم‌زماني حوادث چند روز منتهي به قيام 15 خرداد با ايام ماه محرم در وقوع رخدادها و تشديد آنها تأثير شگرفي داشت. چرا كه مردم در دهه اول محرم بيش از هر زمان و مناسبت ديگري با شركت در در مراسم عزاداري حسيني، علاوه بر آشنايي با مفاهيم ديني، از مسائل اجتماعي و سياسي نيز كم و بيش آگاهي مي‌يافتند. بويژه در عاشوراي 1342ش كه امام خميني در قم از سياستهاي پنهان و پيداي حكومت پهلوي پرده برداشت و آشكارا بر سلطنت محمدرضا پهلوي حمله كرد. مردم نيز با حضور در دسته‌هاي عزاداري از چگونگي اوضاع سياسي آگاه شدند و در پاي منابري كه روحانيون به تأسي از امام و ديگر آيات عظام، سخنراني مي‌كردند، در برابر نقشه‌هاي حكومت آماده مقابله مي‌شدند. از سوي ديگر تقارن اين ايام با هم، خبرها سريع‌تر به گوش مردم مي‌رسيد به عبارت ديگر چون مردم خود به خود در اين مراسم شركت مي‌كردند، آمادگي لازم براي مقابله و مخالفت با دولت و حكومت را داشتند. بنابراين برترين موقعيت زماني و مكاني براي انجام اين كار فراهم آمده بود. بنابر گزارشهاي ساواك، دولت و مأمورين امنيتي و انتظامي كه چندي پيش از روزهاي تاسوعا و عاشورا از تصميم محافل مذهبي مبني بر ايجاد درگيري ميان مأمورين دولتي و مردم و راه‌اندازي تظاهرات در خيابانهاي تهران و چند شهر ديگر آگاه شده بودند، تدبيري به كار بردند كه توان انجام هرگونه تحرك را از آنان و مردم سوگوار در اين روزها گرفت و بدون دخالت نيروهاي انتظامي از برپايي تظاهرات گسترده و بروز زد و خورد در نقاط مهم و مركز شهرها جلوگيري به عمل آمد. ساواك در گزارش روز 20 خرداد به تحليل اين عامل نشسته است:
علمأ و روحانيون مخالف كه به تدريج رهبري آنها به عهده آيت‌الله روح‌الله خميني محول مي‌شد تقريباً از 2 ماه پيش به اين طرف در انتظار و رسيدن ايام سوگواري ماه محرم بودند تا آنجا كه آيت‌الله خميني، كه عيد نوروز سال جاري ]1342ش[ را عزا اعلام نموده بود، به كرات اظهار داشته بود عيد شيعيان در سال جاري در محرم برگزار خواهد شد.
حوادثي نظير واقعه مدرسه فيضيه قم و جريانات تبريز در روز دوم فروردين سال جاري به تشديد اوضاع كمك كرد تا اينكه ماه محرم فرارسيد. علمأ و روحانيون، بويژه آيت‌الله خميني، كه عده زيادي از وعاظ و طلاب را به منظور اجراي يك طرح و نقشه تبليغاتي دامنه‌دار عليه دولت به شهرستانهاي مختلف اعزام داشته بودند در تهران، مشهد، قم و ساير شهرها به شدت مشغول فعاليت شده و دولت را به اتهام پايمال كردن موازين اسلامي، ايجاد روابط با اسرائيل، تقويت و ايجاد تسهيلاتي جهت فرقه بهايي و برخي اقدامات ديگر مورد حمله قرار داده و مخصوصاً در نظر داشتند در روزهاي تاسوعا و عاشورا از كثرت فوق‌العاده دستجات عزادار استفاده [برده] و حتي‌الامكان تصادماتي بين مأمورين انتظامي و مردم به وجود آورده و از آن بهره‌برداري بنمايند. ولي طرح عاقلانه عدم مداخله قواي انتظامي در امور دستجات عزاداري در روزهاي سوگواري اين فرصت را به آنان نداد و مراسم سوگواري تاسوعا و عاشورا در سراسر كشور با نظم و آرامش برگزار شد.» 27
اين در حالي است كه در قم و تهران و برخي ديگر شهرها، مردم به عنوان عزاداري در روز عاشورا دست به تظاهرات زدند. ليكن بيشتر اين تظاهرات با آرامش برگزار مي‌شد؛ به طوري كه در گزارش ساواك نيز بدان اشاره شده است كه اين راهپيماييها بدون درگيري شديد پايان پذيرفت. با وجود اين در روز چهارشنبه (15 خرداد) كه با روز سوم شهادت امام حسين(ع)، دوازدهم محرم، مصادف بود و مردم بار ديگر در مراسم عزاداري شركت مي‌كردند، خبر دستگيري امام خميني، آيت‌الله فلسفي و تعدادي از روحانيون در بين مردم عزادار، منتشر و موجب گرديد كه با حضور دسته‌هاي عزادار، صفوف تظاهركنندگان مخالفين هم منسجم‌تر و فشرده‌تر گردد.
«... چون بامداد روز 4 شنبه نيز برگزاري مجالس روضه‌خواني و اجتماع مردم در مساجد به مناسبت سوگواري، همچنان ادامه داشت لذا اين امر را نمي‌بايستي در مطلع شدن هر چه بيشتر مردم از خبر بازداشت خميني و ساير روحانيون و پيوستن به صفوف مجتمعين بي‌تأثير دانست28.»
ساواك در گزارش ديگري با نام «چگونگي به وجود آمدن وقايع 15 خرداد 42» كوشيده است عوامل متعددي را به عنوان علل و جهات قيام پانزده خرداد برشمارد؛ عواملي كه چندان در زمينه و ايجاد آن نقش نداشته، نمي‌توان همه آن علل را در قيام پانزده خرداد، مؤثر دانست:
«چگونگي به وجود آمدن وقايع 15 خرداد 42
الف) علل و جهات آن: 1ـ بيانات تحريك‌آميز عده مشخصي از وعاظ و روحانيون در طول جريان تقسيم اراضي به خصوص بعد از تصويب ملي آن كه در دهه اول محرم، وعظ و سخنراني وعاظ به صورت حادّ و بعضاً توهين به مقدسات ملي و مقامات عاليه درآمد كه طبقه عوام را به امكان هرگونه بيانات آماده نمود.
2ـ تحريك مالكين و دامن زدن به هرگونه نارضايتي‌ها، به خصوص تقويت روحانيون و فراهم كردن تسهيلات لازم مادي براي علمأ و وعاظ و عوام‌الناس و خرابكار.
3ـ دخالت و تحريك سياستهاي خارجي از طريق عمال پنهاني و آشكار در داخله مملكت. 4ـ عادات طبقات مرتجع به حمايت از سياستهاي خارجي در تمام طول تاريخ تحولات اجتماعي ايران كه در بعضي نقاط هر جنبش ترقيخواهانه در ايران را بر مبناي خواست يكي از سياستهاي خارجي مي‌داند.
5ـ نرمش دولت در مقابل هرگونه مقاومتهاي كوچك سران جنبشها به خصوص روحانيون در ايراد به تصويب‌نامه‌ها به خصوص مسئله انجمنهاي ايالتي و ولايتي و عقب‌نشيني دولت در اين مورد در مقابل وعاظ و روحانيون.
6ـ شركت زنان در تصويب ملي و ساير مسائل اجتماعي كه از نظر روحانيون مغاير دين تلقي گرديد. 7ـ حمايت پنهاني عده[اي] از رجال سرشناس كه مدتها با وابستگي به مقامات عاليه عنوان و شخصيتي كسب نموده بودند، در حالي كه خود از طبقه مالكين بودند. 8ـ مسئله موقوفات و عدم دسترس روحانيون و وعاظ به منابع عادي بي‌حد و حساب آن پس از تصويب ملي.
9ـ خصوصيات اخلاقي و عادات ايرانيان در تنقيد از مسائل روز.
10ـ انتصابات نابجاي بعضي از اشخاصي كه از نظر اخلاقي و صحت عمل و از نقطه‌نظر سياسي داراي نقاط تاريكي بودند در مشاغل حساس.
11ـ تبليغات شديد مالكين و روحانيون در مورد مرحله دوم اجراي اصلاحات ارضي دائر به حفظ حقوق خورده [خرده] مالكين كه ملازمه اجراي آن تصرفات املاك خورده]خرده[ مالكين و حمايت مأمورين در اجراي اين نظر به عدم ثبات اصلاحات ارضي و تلفيق اين موضوع به عوام‌الناس.
12ـ درگيريهاي كوچك بودن نقشه و طرح مأمورين انتظامي با وعاظ و روحانيون در هنگام تشكيل مجالس مذهبي در بعضي از نقاط، دست‌آويز جالبي براي روحانيون فرصت‌طلب داشت.
13ـ اثر شايعات29.»
به طوري كه از گزارش تنظيم شده فوق پيداست، ساواك سعي مي‌كرد اعتراضها و مخالفتهاي ريشه‌دار و علني مردم با برنامه‌ها و طرحهايي كه كشور را به سمت سياستهاي غربي و غيرديني مي‌بُرد، پوشيده دارد و اذهان مخاطبان خود را در چگونگي به وجود آمدن قيام 15 خرداد، به سمتي غيرواقعي و تنها نسبت دادن آن به برخي اختلافات سطحي و مادي سوق دهد. به هر روي در ساعات آغازين روز چهارشنبه، حوادثي در تهران رخ داد كه در روند قيام 15 خرداد حائز اهميت بود و در مطالعات تاريخي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. توجه به اين حوادث، از زوايه‌هاي مختلف و كنكاش و بررسي هر كدام از آنها، هر چند مختصر، مي‌تواند افقهاي جديد و قابل مطالعه‌اي را در تاريخ معاصر و انقلاب اسلامي ايجاد كند. در اين بخش به طرح موضوعاتي كه درباره حوادث روز 15 خرداد در تهران قابل بحث و بررسي است مي‌پردازيم. شايان ذكر است كه عنوان و شرح اين موضوعات بر اسناد و گزارشهاي مأموران ساواك ـ كه در آن روز تهيه شده و ما در سطور پيشين همه آنها را آورديم ـ استوار است. بنابراين به غير از مواقع ضروري از مراجعه و پژوهش در منابع ديگر كه مجال پرحوصله‌اي را مي‌طلبد، پرهيز كرده‌ايم.
1ـ محدوده زماني تظاهرات: بر بالاي نخستين گزارشي كه از تظاهرات خياباني در روز 15 خرداد به ساواك تهران ارسال شده ساعت 15 /9 صبح رقم خورده است كه نشان مي‌دهد در اين زمان و يا اندكي پيش از آن، تظاهرات در تهران شروع شده است. به رغم اين، گزارش تحليلي، زمان اجتماع مردم و شروع تظاهرات را حدود يك ساعت پيش از زمان ذكر شده، دانسته است:
«... در حدود ساعت 30 /8 قريب 400 نفر از عناصر وابسته به جمعيت نهضت آزادي و اعضاي جبهه ملي بازار طبق قرار قبلي در مسجد سلطاني اجتماع كرده بودند كه مأمورين انتظامي آنان را پراكنده ساختند. عده مذكور به اتفاق سايرين در بازار و ساير خيابانهاي جنوبي و شرقي و ميدان بارفروشها، كسبه و اصناف را به تعطيل كار و مغازه‌هاي خويش دعوت [كردند] و به تدريج گروه كثيري از بازاريان و متعصبين مذهبي در خيابان بوذرجمهري و حوالي بازار گرد آمدند30.»
به غير از اين، گزارشهايي وجود دارد كه بدون ذكر ساعت بوده و نمي‌توان زمان دقيق آنها را از روي حادثه گزارش شده، مشخص كرد. با توجه به اين تعداد از گزارشها به نظر مي‌رسد كه برخلاف نخستين گزارش ارسالي در ساعت 15 /9 صبح، حادثه يا حوادثي نيز پيش از اين ساعت در تهران رخ داده، ليكن در گزارشها به ساعت معيني اشاره نشده است.
آخرين گزارش نيز، كه حكايت از ادامه تظاهرات در فرداي آن روز (16 خرداد) دارد، در ساعت 22 شب ارسال شده است. از فحواي اين گزارش نيز چنين بر مي‌آيد كه حوادث روز به پايان رسيده و تظاهركنندگان و يا كساني كه از سران تحركات بوده‌اند، براي ادامه مبارزه در روز بعد، برنامه‌ريزي كرده، به دنبال فراهم آوردن مقدمات آن بوده‌اند. با توجه به گزارشهاي ذكر شده كه هنگام شروع و زمان پايان حوادث روز 15 خرداد را تعيين مي‌نمايد، مي‌توان گفت تظاهرات و درگيريهاي متعدد، كه در برخي از ساعتهاي طول روز، به اوج خود مي‌رسيد، در فاصله دو ساعت يادشده، يعني از حدود ساعت 8 صبح تا 22 شب ادامه داشت و بيشترين و شديدترين وقايع در فاصله آن دو ساعت، رخ داده است.
2ـ تراكم حوادث: تعدّد گزارشهاي ساواك در يك ساعت معين از روز، نشان دهنده ميزان تراكم و تشتت حوادث در آن ساعت است؛ به گونه‌اي كه در برخي از ساعتها، تعداد گزارشهاي رسيده از وقايع سطح شهر به بيش از 55 گزارش مي‌رسد، در برخي از اوقات هم تعداد آنها از يك يا دو گزارش تجاوز نمي‌كند. در جدول زير ساعتهاي روز 15 خرداد (از 9 صبح تا 22 شب ـ ساعتهايي كه مأموران ساواك اقدام به ارسال گزارش كرده‌اند ـ) به تفكيك تعداد گزارشها و درصد تراكم آنها آمده است كه نشان مي‌دهد در چه ساعاتي از روز، بيشترين گزارش ارسال شده و به تبع آن در چه زمانهايي حوادث بسياري رخ داده است. همچنين با توجه به فراواني درگيريها و تعدّد گزارشها، مي‌توان منحني تراكم حوادث را نيز ترسيم كرد و نشان داد كه مسير زماني حوادث در طول روز چگونه بوده است.
ساعت
تعداد گزارش
درصد تراكم
9
23
79 /7
10
47
93 /15
11
57
32 /19
12
38
88 /12
13
20
77 /6
14
13
4 /4
15
18
1 /6
16
17
76 /5
17
21
11 /7
18
27
15 /9
19
11
72 /3
20
1
33 /0
21
0
0
22
2
67 /0
جدول تراكم حوادث در ساعات روز 15 خرداد
به طوري كه از آمار و ارقام مندرج در جدول و نمودارهاي پيشين پيداست، بيشترين حادثه در فاصله ساعات 10 تا 12 صبح و در ساعتهاي 17و18 بعد از ظهر به وقوع پيوسته است. بويژه در ساعتهاي 10و11 صبح و 18 عصر، زمان به كندي پيش رفته و در طول آن حوادث زيادي رخ داده است. به رغم اين، روزنامه اطلاعات در عصر روز 15 خرداد درباره چگونگي تظاهرات و وضع عمومي شهر تهران نوشت:
«... از ساعت دو بعد از ظهر خيابانهاي تهران را سكوت وحشتناكي فراگرفته بود و مردم از ترس به خانه‌هاي خود پناه برده بودند... 31»
3ـ محدودة جغرافيايي: بر اساس گزارش اجمالي كه ساواك چند روز بعد از حوادث روز چهارشنبه در 20 خرداد با عنوان «گزارش ويژه درباره بررسي حوادث اخير» تهيه كرده، نخستين اجتماع در مسجد شاه يا سلطاني (امام خميني فعلي)، حدود ساعت 30 /8 صبح با تعداد 400 نفر صورت گرفته است. بنابراين مسجد شاه كه در ابتداي ورودي بازار قرار دارد، نخستين محلي بوده كه مردم در آنجا جمع شده، تظاهرات را از آن نقطه شروع كرده‌اند.
اين مسجد در ضلع جنوبي خيابان بوذرجمهري (15 خرداد فعلي) تقريباً روبه‌روي خيابان ناصرخسرو قرار دارد كه بيشترين تعداد تظاهركننده و شديدترين حوادث نيز از همين حوالي گزارش شده است. گزارشهاي متعددي در چند ساعت اول صبح از تجمع مردم و انجام تظاهرات و درگيري پيرامون مسجد شاه و داخل بازار به ساواك تهران ارسال شده است:
«موضوع: وضع بازارگزارش اطلاعات داخلي‌اداره يكم عمليات
محل: تهران‌شماره: 830/بخش 312
عطف به شماره: ـــــــــ تاريخ حادثه: 15 /3 /42
منبع خبر: مأمور ويژه‌ـ محرمانه ـتاريخ وصول خبر: 15 /3 /42
تقويم: ب ـ 2تاريخ گزارش: 15 /3 /42
از ساعت 9:30 صبح امروز چند دسته عزاداري در بازار و حسينيه‌هاي بازار مشغول عزاداري بوده‌اند و عده‌اي نيز در حدود 150 نفر در مسجد شاه اجتماع نموده و قصد تظاهراتي داشته‌اند ولي چون زمينه براي آنها مساعد نبوده از مسجد خارج شده و به دستجات ديگري كه در بازار و حسينيه‌هاي آن بوده‌اند ملحق شده و در اين ساعت 10:30 جمعيت به دو هزار نفر بالغ گرديده است و هر لحظه رو به تزايد است و در ضمن عده‌اي [از] آنها چوب در دست دارند و به مغازه‌هايي كه باز است خساراتي وارد مي‌كنند و مأمورين پليس كه عده آنها محدود است مشغول تخليه بازار و افراد و دستجات هستند. به طوري كه مأمور ويژه گزارش مي‌دهد تظاهركنندگان مدعي هستند كه آيت‌الله خميني و فلسفي واعظ و حاج اشرف كاشاني و نهاوندي بازداشت شده‌اند و بايد براي استخلاص آنها اقدام نمايند و به همين جهت فعلاً از بازار بزرگ به طرف خيابان سرازير شده و با تظاهر در حال حركت هستند. وضع بازار به اين ترتيب كاملاً غيرعادي است. ضمناً بر اثر تظاهرات شديد و حمله جمعيت به بعضي از مغازه‌ها از طرف نيروهاي انتظامي تعداد 15 تير هوايي شليك شده، ابتدا اجتماع متفرق و مجدداً به يكديگر ملحق شده و با دستجات ديگر در سبزه ميدان و خيابان پيروز با پليس گلاويز و مشغول زد و خورد هستند.» بر پايه گزارشهاي روز 15 خرداد، هر چه از ساعات اوليه صبح دور مي‌شويم و زمان به ظهر نزديك‌تر مي‌شود، صحنه تظاهرات و درگيريها، گذشته از اينكه جدي‌تر مي‌شد و شدت بيشتري مي‌يافت، از مسجد شاه فاصله گرفته در خيابانهاي اطراف و كوچه‌ها و جلو بازار پخش مي‌گردد. به گونه‌اي كه مي‌توان گفت تظاهرات و درگيريهاي در فاصله ساعات 10 تا 12، بويژه ساعت 11 صبح ـ كه از تراكم حوادث بيشتري نيز برخوردار بوده ـ به دو سَمت بازار كشانده شده و در دو سوي آن جريان يافته است:
1ـ غرب بازار: مسجد شاه و خيابان ناصر خسرو كه تظاهرات از همين ناحيه آغاز شد، در امتداد اين سمت، تا خيابانها و كوچه‌هاي محله قديمي سنگلج، كه پارك شهر در مركز آن واقع است، ادامه يافت. در نقاطي از آن شدت درگيريها و تعداد جمعيت شركت كننده در تظاهرات آنجا نسبت به نقاط ديگر بيشتر و قابل توجه است. در ساعتهاي نزديك به ظهر، پيوسته گزارشهايي به ساواك رسيده است كه علاوه بر اشاره به تعدد و تنوع اقشار تظاهركنندگان صحنه‌هاي درگيري و چگونگي مبارزه را تشريح مي‌كند. نقاطي همچون خيابان بوذرجمهر غربي، چهارراه مخبرالدوله، چهارراه گلوبندك، ناصرخسرو، امتداد خيابان سپه، مقابل اداره‌هاي روزنامه اطلاعات و انتشارات و راديو، ميدان حسن‌آباد و... همه در اين سمت از بازار قرار دارند كه گزارشگران ساواك حوادث بسياري از آن نقاط را منعكس كرده‌اند. در ميان گزارشها به بيش از 200 مورد حادثه (اعم از تظاهرات و درگيريها) بر مي‌خوريم كه در سمت غرب بازار رخ داده است. ساواك در بخشي از گزارش تحليلي خود آورده است: «متظاهرين كه در اثر تبليغات چند روزة وعاظ در منابر كاملاً تحريك و از شنيدن خبر بازداشت خميني، فلسفي و سايرين عصباني شده بودند و ضمناً در ساعات اوليه مأمورين انتظامي به ميزان كافي در حوالي بازار موجود نبوده و شدت عملي مشاهده نمي‌كردند لذا بر تجرّي خود افزوده و به ساختمان اداره كل انتشارات و راديو ]حوالي ميدان ارك ـ پانزده خرداد فعلي[ حمله ]بردند[ و شيشه‌هاي آن را خرد كردند. چون موفق به دخول به اين اداره نشدند فعاليتهاي تخريبي خود را به ساير نقاط شهر گسترش داده و به صورت دستجات مختلف بين 50 الي چهارصد نفري به خرد كردن و آتش زدن اتوبوسها و اتومبيلهاي دولتي و شخصي، كندن باجه‌هاي راهنمايي و فروش بليت، كيوسكهاي تلفن، آتش زدن كتابخانه پارك شهر و مغازه‌ها، ايذأ و اذيت افراد كليمي و بانوان، تخريب ميدانهاي عمومي و غيره مبادرت ورزيده و حتي به برخي از كلانتريها و كارخانه برق نيز حمله بردند كه در اثر اعزام نيروهاي كمكي نظامي و تيراندازي و كشته و مجروح شدن عده‌اي از متظاهرين، تظاهرات خاتمه ]يافت[ ولي بعد از ظهر نيز همين وضع تجديد شد تا اينكه در تهران حكومت نظامي اعلام گرديد32.»
2ـ شرق بازار: جهت ديگر تظاهرات در بازار، كه در خيابان بوذرجمهري به سمت شرق جريان داشت تا چهارراه سيروس و نزديكيهاي خيابان ري ادامه يافت. به طوري كه تظاهرات و درگيريها در قسمت شرقي بازار، تا محله عودلاجان پراكنده بود. سبزه ميدان، سرچشمه، مولوي، شوش، توپخانه و ري از جمله نقاطي است كه در اين سمت از بازار حوادثي را شاهد بوده و مأموران ساواك نيز گزارشهايي را از آن مناطق تهيه و ارسال كرده‌اند:
«تاريخ ــــــــــ ساعت 15 روز 15 ماه 3ـ 42
گوينده: ساواك تهران
گيرنده: اداره يكم عمليات
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: ــــــــــ
برابر اطلاع در سرچشمه به چند نفر از مغازه دارها ابلاغ نمودند كه فيوزها را خارج كنيد. برق را قطع كنيد. در نظر است دستگاه برق را از كار بيندازند. در ميدان شوش كنار پمپ بنزين متظاهرين اجتماع نموده و نيروي انتظامي كم است و ممكن است تصميم به آتش زدن پمپ بگيرند.» براي تعيين و تبيين جغرافيايي حوادث روز 15 خرداد در تهران و چگونگي پراكندگي آن در خيابانها و مناطق مختلف شهر لازم است آمار محلها و نقاطي كه در آنها حوادثي رخ داده و گزارشي درباره آن حوادث به ساواك تهران ارسال شده در دست داشته باشيم، تا با استناد بدان، تراكم جمعيت در نقاط مختلف شهر و نقشه حوادث را در روز يادشده ترسيم كنيم. در جدول زير نام اماكن و نقاطي كه صحنه تظاهرات و درگيريها در اين روز بود، به ترتيب الفبا ذكر و در مقابل‌ِ هركدام اعدادي نيز درج شده است. اين اعداد از لابه‌لاي گزارشها و اسناد موجود استخراج شده، به نشانه آنكه در محل مزبور (اعم از محله، ميدان و دروازه، چهارراه و خيابان) وقايعي رخ داده و به همان تعداد نيز مأموران ساواك گزارشهايي را تهيه كرده‌اند.
جدول تظاهرات روز 15 خرداد در خيابانها، ميادين و... كه از گزارشهاي ساواك استخراج شده
نقاط جغرافيايي
تعداد گزارش
نقاط جغرافيايي
تعداد گزارش
نقاط جغرافيايي
تعداد گزارش
آذربايجان (خيابان)
2
خراسان (خيابان)
5
غياثي (خيابان)
1
ارامنه (خيابان)
1
خليلي (خيابان)
1
فرح‌آباد (خيابان پيروزي فعلي)
1
ارك (ميدان)
22
خيام (خيابان)
8
فردوسي (خيابان)
2
استخر (خيابان)
1
دانشگاه تهران
38
فروردين (خيابان 12 فروردين فعلي)
1
اسكندري (خيابان)
1
دزآشيب
3
فوزيه (ميدان امام حسين فعلي)
3
اسلامبول (چهارراه)
10
دولاب (دروازه)
3
قزوين (ميدان)
4
اعدام (ميدان محمديه فعلي)
3
رشديه (خيابان و ميدان)
5
قصرالدشت (خيابان)
1
اقبال (خيابان)
2
رودكي (سلسبيل ـ خيابان)
10
قنات‌آباد
2
اميريه (خيابان)
1
ري (خيابان)
3
قوام‌السلطنه (خيابان 30 تير فعلي)
1
امين‌السلطان (خيابان و ميدان)
1
ژاله (خيابان ـ ميدان‌ـ شهداي فعلي)
9
كارون (خيابان)
1
اناري (خيابان)
1
سبزه ميدان
14
گلوبندك (چهارراه)
10
انتظام (ميدان منيريه فعلي)
1
سرچشمه
5
گمرك (ميدان رازي فعلي)
3
ايرانشهر (خيابان)
1
سعدي (خيابان)
9
لاله‌زار (خيابان)
5
باب همايون (خيابان)
3
سنگلج (محله)
19
مخبرالدوله (چهارراه)
4
بازار (محله)
62
سيروس (خيابان مصطفي خميني فعلي)
14
موسوي (خيابان ـ ميدان)
7
بوذرجمهري (خيابان 15 خرداد فعلي)
30
سي‌متري نظامي
1
مهران (كوچه)
1
بهارستان (ميدان)
5
شاه (ميدان قيام فعلي)
6
نادري (خيابان جمهوري اسلامي فعلي)
3
24 اسفند (ميدان انقلاب اسلامي فعلي)
2
شاهپور (خيابان وحدت اسلامي فعلي)
4
ناصرخسرو (خيابان)
17
پاچنار
1
شاهرضا (خيابان انقلاب اسلامي فعلي)
3
نجف‌آباد (خيابان طيب)
3
پارك شهر
6
شمشيري (خيابان)
1
نظام آباد (خيابان)
1
پهلوي (خيابان وليعصر فعلي)
1
شوش (ميدان)
5
نواب
1
تجريش (ميدان)
7
شهباز (خيابان 17 شهريور فعلي)
3
يوسف آباد (چهارراه)
2
تخت جمشيد (خيابان طالقاني فعلي)
1
شهناز (خيابان 17 شهريور فعلي)
4
توپخانه (سپه ـ ميدان امام خميني فعلي)
12
صفا (خيابان)
1
حسن‌آباد (ميدان)
3
عباسي (چهارراه)
2
ترسيم نقشه تراكم جمعيت تظاهركننده در نقاط مختلف شهر و تبيين جغرافيايي تظاهرات و درگيريهاي روز 15 خرداد بر روي آن، علاوه بر اينكه نقاط متمركز و توزيع حوادث را برمي‌نمايد، جريان و سمت و سوي آن را نيز نشان مي‌دهد.
به طوري كه از جدول حوادث و نقشه تراكم جمعيت تظاهركننده پيداست تظاهركنندگان بيشتر در محله‌هاي بازار و سنگلج اقدام به تظاهرات كردند، سپس در نقاط ديگر، با انتشار اخبار درگيريها دست به تظاهرات زده‌اند. به عبارتي همين نواحي، كانون تظاهرات و درگيريهاي روز 15 خرداد بوده متناسب با شعاعي كه از اين كانون پيدا مي‌كند، حوادث نيز فروكش كرده است. به غير از دو محله بازار و سنگلج، در نقاط ديگر تهران نيز تجمع مردم و تعداد گزارشهاي ارسال شده از آن نقاط درخور توجه است:
الف) دانشگاه تهران: اولين خبر تجمع دانشجويان در داخل و جلو درِ جنوبي آن در ساعت 30 /11 صبح منعكس شده است:
«تاريخ ــــــــــ ساعت 30 /11 روز 15 ماه 3ـ42
گوينده: ساواك تهران
گيرنده: اداره يكم عمليات
وسيله ارتباط: تلفني
موضوع: ــــــــــ
هم اكنون عده‌اي در حدود يكصد نفر مقابل درب جنوبي دانشگاه تهران، در داخل اجتماع نموده و در نظر دارند متناوباً با دسته چهار و پنج نفري به سمت بازار عزيمت و با بازاريان كه مشغول مبارزه با پليس مي‌باشند همكاري نمايند. ـ ساواك تهران.»
تظاهرات از جلو دانشگاه تهران، در امتداد خيابان شاهرضا (انقلاب اسلامي فعلي) تا ميدان 24 اسفند (انقلاب اسلامي فعلي) ادامه يافته، عده‌اي هم در خيابان فروردين (12 فروردين فعلي) نيز تجمع كرده بودند. نكته مهم اينكه اكثر تظاهركنندگان را در اين حوالي، دانشجويان و دانشگاهيان تشكيل داده، در داخل و يا جلو درِ جنوبي دانشگاه دست به راهپيمايي و تظاهرات زده‌اند. افزون بر آن، در جلو دانشگاه و يا خيابانهاي اطراف، مردم نيز به جمع آنان پيوسته، در تظاهرات دانشجويي شركت مي‌جستند. هر چند در اين ناحيه نسبت به ديگر مناطق، شاهد درگيري نبوده، بلكه بيشتر تظاهركنندگان به دادن شعار و راهپيمايي مي‌پرداختند:
«گزارش اطلاعات داخلي
موضوع: تظاهرات تهران‌شماره: 17/ضميمه
محل: تهران‌تاريخ حادثه: 15 /3 /42
عطف بشماره: ـــــتاريخ وصول خبر: 15 /3 /42
منبع خبر: مأمور ويژه‌تاريخ گزارش: 15 /3 /42
تقويم: ب ـ 2
عده‌اي در حدود يكصد نفر از دانشجويان مقابل دانشگاه دست به تظاهرات زده و شعار مي‌دهند مصدق بت‌شكن ـ ملت تو را مي‌خواهد. عده‌اي از عناصر غيردانشجو نيز در اطراف آنها حلقه زده و با آنها هم صدا شده‌اند...»
نكته ديگر، ارتباط ميان تظاهركنندگان بازار و متظاهرين جلو دانشگاه تهران است. از كم و كيف اين رابطه اطلاع زيادي از ميان گزارشها و اسناد موجود نمي‌توان به دست آورد. اما پيوسته در گزارشهاي ارسال شده از تظاهرات دانشجويان و اجتماع مردم در جلو دانشگاه تهران، به اين نكته پرداخته شده است، كه تظاهركنندگان با توجه به حوادثي كه در بازار رخ داده ـ از جمله كشته شدن عده‌اي از مردم ـ در نظر دارند، به آنجا رفته، به متظاهرين در بازار بپيوندند:
«تاريخ ــــــــــ ساعت ــــــــــ روز 15 ماه 3ـ 42
گوينده: ساواك تهران
گيرنده: اداره يكم عمليات
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: ــــــــــ
هم‌اكنون از دانشگاه تهران اطلاع مي‌رسد كه دانشجويان جبهه ملي، حسين موسويان و بلريان، در دانشكده پزشكي صحبت از دستگيري روحانيون نموده و دانشجويان را براي تظاهراتي تحريك مي‌نمايند.»
در گزارش ديگري كه به نظر مي‌رسد چند دقيقه بعد از گزارش فوق ارسال شده باشد، دوباره موضوع سخنراني موسويان ـ يكي از دانشجويان ـ مورد توجه قرار گرفته است: «موسويان دانشجوي پزشكي در دانشكده علوم، در حدود صدنفر را جمع نموده و اظهار مي‌دارد چون عده‌اي از دوستان ما را در بازار به وسيله تيراندازي از بين برده‌اند ما نيز بايد دست به تظاهراتي بزنيم. او الساعه مشغول جمع‌آوري دانشجويان ساير دانشكده‌ها مي‌باشد. ساواك تهران»
به نظر مي‌رسد وي بعد از سخنراني به همراه تعدادي از دانشجويان در داخل محوطة دانشگاه به راهپيمايي پرداخته‌اند تا با گردهم‌آوري جمعي از دانشجويان ديگر دانشكده‌ها به بازار بروند: «يك دسته 150 نفري از دانشجويان دانشگاه به حالت اجتماع مشغول دور زدن در داخل خيابانهاي دانشگاه هستند و سعي دارند عده بيشتري را به دور خود جمع نموده و سپس به طرف بازار حركت كنند.»
البته جمعي از دانشجويان پيش از اين به بازار رفته بودند تا در تظاهرات آنجا شركت نمايند. در بخشي از گزارشي كه احتمالاً در ساعات پاياني روز 15 خرداد تهيه شده آمده است: «دانشجويان دانشگاه شعارهايي تهيه نموده‌اند. و نيز تعدادي از دانشجويان امروز صبح در تظاهرات بازار شركت داشته‌اند...»
وجود چنين ارتباط و آگاهي از وضع دو نقطه متفاوت از شهر، كه از ديد گزارشگران ساواك پنهان نمانده، حاكي از اين است كه توجه تظاهركنندگان در خيابانها و اماكن ديگر شهر، بيشتر به منطقه بازار بوده است و آنجا را كانون اصلي حوادث و قيام مي‌دانستند. از اين رو در جلو دانشگاه تهران نيز، مردم معترض، بويژه دانشجويان، به دنبال اين بودند كه علاوه بر عزيمت به بازار و كمك به تظاهركنندگان در آنجا، نگاهها و توجه مردم حاضر در اطراف دانشگاه و ديگر مناطق را به آن سمت معطوف سازند. ب) خيابانهاي رودكي، كارون، دامپزشكي، سلسبيل ـ بخشي از خيابان رودكي فعلي ـ و حوالي كارخانه پپسي كولا (زمزم فعلي) از ديگر نقاطي است كه در غرب تهران تظاهرات و درگيريهايي را در روز 15 خرداد شاهد بوده است. نخستين گزارش مربوط به وقوع حادثه در اين نواحي در ساعت 13 ظهر ارسال شده است كه حاكي از مسدود شدن تمامي مسير خيابان سلسبيل است. از گزارشهاي متعددي كه مأموران ساواك از تحركات و تظاهرات مردم در خيابانهاي رودكي و اطراف آن فرستاده‌اند، پيداست كه وجود كارخانه‌هاي پپسي كولا و شركت مونتاژ تلويزيون آرـ سي ـ آ RCA)) در شدت درگيريها و تظاهرات مؤثر بوده است؛ گزارش مأمور ويژه ساواك در ساعت 16 از حوادث منطقه غرب تهران به شرح زير است:
«گزارش اطلاعات داخلي
موضوع: تظاهرات تهران‌شماره: 26/بخش 312
محل: تهران‌تاريخ حادثه: 15 /3 /42
عطف بشماره: ــــــتاريخ وصول خبر: 15 /3 /42
منبع خبر: مأمور ويژه‌تاريخ گزارش: 15 /3 /42
تقويم: ب ـ 2
]...[ در اين ساعت (16) عده‌اي قريب ]به[ يكهزار نفر از كسبه خيابان آذربايجان و كارون و قصرالدشت، پس از خراب كردن كارخانة پپسي‌كولا چوب به دست به طرف ]خيابان[ قصرالدشت جنوبي حركت ]كرده[ و شعار مي‌دهند: مرگ بر شاه و زنده باد خميني. حمله‌كنندگان به كارخانة پپسي‌كولا و ضمائم آن در قسمت مونتاژ تلويزيونهاي آرـ سي ـ آ خساراتي وارد ]نمودند[ و چند دستگاه تلويزيون ]را[ به غارت برده‌اند. در اينجا از مأمورين انتظامي خبري نيست و قواي انتظامي كلانتري 18 كافي نيست و عناصر مخرب در بخش 18 و حوزه كارخانه پپسي كولا هر مغازه‌اي كه باز باشد غارت مي‌كنند.»
در گزارش ديگري از كارگران اهل كن به عنوان كساني ياد شده است كه در حمله به كارخانه پپسي كولا، شركت مونتاژ تلويزيون آر ـ سي ـ آ و سينما كارون شركت كرده، خساراتي را در آن كارخانه‌ها به بار آورده‌اند:
«اهالي آبادي كن در مدت عزاداري مرتباً به وسيله چهار نفر آخوند محلي بر عليه دولت و دربار تحريك مي‌شدند و بعد از جريان مدرسه فيضيه، هر هفته آخوندها به منبر رفته و اهالي را گمراه و بر عليه دولت تبليغ مي‌نمودند. تا اينكه در تاريخ 15 /3 /42 كارگران اهل كن به وسيله ماشينهاي تصفيه‌خانة آب به كارخانه پپسي‌كولا و شركت ثابت پاسال حمله ]كرده‌اند.[ خرابكاري مزبور به وسيله كارگران كني انجام گرفته. ضمناً خساراتي به سينما كارون هم وارد آوردند. حتي تعدادي از تلويزيونها كه به غارت رفته، هم اكنون در آبادي كن موجود مي‌باشد.» از گزارش مزبور و گزارشهاي ديگر چنين بر مي‌آيد كه مردم تظاهر كننده در منطقه غرب تهران (خيابانهاي رودكي و حوالي كارخانه پپسي كولا) با آگاهي از تعلق تعدادي از كارخانه‌ها، از جمله كارخانه مونتاژ و تعمير تلويزيون به فردي به نام حبيب ثابت پاسال به آنجا حمله‌ور شده، قصد تخريب و وارد ساختن خسارت به آن مراكز را داشتند. چون او را فردي بهايي و فراماسونر مي‌دانستند كه با اعمال نفوذ در دربار و دولت توانسته بود ثروت هنگفتي به چنگ آورد. مأمور ساواك درباره حمله مردم به شركتهاي متعلق به ثابت پاسال گزارش داده است:
«نمره 78 بخش 311
تاريخ 15 /3 /42 ساعت 1720 روز ــــــ ماه ــــــ
گوينده: صبا
گيرنده: نادري
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
تأسيسات پپسي كولا، تأسيسات تعميرگاه ثابت پاسال و كليه مؤسساتي كه مربوط به ثابت پاسال بوده و در غرب تهران واقع است نابود شده و از بين برده‌اند...»
ج) در خيابانهاي شاهرضا (انقلاب اسلامي فعلي) و تخت جمشيد (طالقاني فعلي) نيز تظاهرات نسبتاً گسترده‌اي انجام گرفته است كه مأمور ساواك تعداد تظاهركنندگان را در آن نواحي حدود ده هزار نفر برآورد كرده، در ساعت 45 /12 گزارشي درباره آن ارسال نموده است. از تظاهرات انجام گرفته در اين خيابان هيچ گزارش ديگري مبني بر درگيري ارسال نشده و از سرانجام آن هم در اسناد سخني به ميان نيامده است، اما به طوري كه گزارش ارسالي نيز بدان اشاره مي‌كند، تظاهركنندگان قصد داشتند در طول خيابان تخت جمشيد به سمت شرق حركت كنند و در جلو سفارت امريكا ـ كه در تقاطع خيابان مزبور و خيابان مبارزان (شهيد مفتح فعلي) قرار داشت ـ تجمع كرده يا دست به اقداماتي بزنند:
«نمره 47، بخش 311
تاريخ 15 /3 /42 ساعت 1245 روز ــــ ماه ــــ
گوينده: سيروس
گيرنده: نادري
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
قريب 1000 نفر در خيابان شاهرضا، به طرف تخت‌جمشيد مي‌خواهند بروند و شعار مي‌دهند خميني پيروز است. ماشينهاي ژاندارم هنوز نگذاشته‌اند كه متظاهرين به طرف سفارت امريكا بروند.»
تظاهرات و درگيريهاي روز 15 خرداد محدود به شهر تهران نبود بلكه در مناطق اطراف تهران هم مردم، دست به تظاهرات زده بودند. گزارشهاي معدودي در ميان اسناد است كه به چگونگي اجتماع و تظاهرات مردم در ميدان تجريش و دزاشيب مي‌پردازد. در گزارش ساعت 12 ظهر تعداد تظاهركنندگان در ميدان تجريش، حدود دو ـ سه هزار نفر برآورد شده، كه با توجه به فاصله آن با كانون تظاهرات و درگيريها در تهران ـ بازار و سنگلج ـ تجمع اين عده از مردم در چنين ساعتي از روز حائز اهميت است:
«نمره 36، بخش 311
تاريخ ــــــ ساعت 1200 روز ــــــ ماه ــــــ
گوينده: عباسي
گيرنده: نادري
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
جمعيت متظاهرين در ميدان تجريش قريب 2000 نفر است. تيراندازي از طرف پليس شروع شد.» به رغم اينكه گزارشگر ساواك از وقوع و يا چگونگي آن چيزي نگفته است، اما از اشاره او به اقدام نيروهاي پليس مبني بر تيراندازي به سوي متظاهرين پيداست كه تظاهرات در ميدان تجريش نيز چشمگير بوده است، در درگيريها عده‌اي هم زخمي يا كشته شده‌اند. چنين واقعه‌اي در گزارش ديگر، كه زمان ارسال آن دقيقاً معلوم نيست انعكاس يافته است:
«تاريخ ـــــ ساعت ـــــ روز 15 ماه 3ـ42
گوينده: ساواك تهران
گيرنده: اداره يكم عمليات
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: ـــــ
در حدود سه هزار نفر كه از دزاشيب به تجريش آمده بودند به كلانتري حمله كرده و عده‌اي پاسبان و شخصي مجروح ]شدند.[ شايع است كه دو نفر به قتل رسيده، در نتيجه بازار تجريش تعطيل گرديد. عده‌اي نيز از خيابان خليلي به طرف ساواك شميران حركت كرده، ولي از حمله به ساواك منصرف گرديدند. ساواك تهران»
افزون بر تظاهرات، در برخي مناطق، سينماها نيز مورد هجوم مردم قرار مي‌گرفت، گزارشهاي ساواك حاكي از آن است كه تعدادي از آنها به آتش كشيده يا ويترينهاي آن مورد حمله واقع شده است: از جمله سينماهاي اسكار، كارون و ارگون.
برپايي تظاهرات و وقوع درگيريهايي در ورامين، تعطيلي خطوط اتوبوس شركت واحد در شهرري، تجمع كارگران كارخانه سيمان تهران در جلو كارخانه (واقع در جاده خراسان)، از ديگر حوادثي است كه در اين روز اتفاق افتاده و مأموران ساواك گزارشهايي را درباره آنها به تهران ارسال كرده‌اند. در نموداري كه به منظور نشان دادن فراواني تظاهرات و حوادث در نقاط مختلف جغرافيايي تهران تهيه شده، درصد آماري هر كدام از آن نقاط متفاوت بوده، فاصله چشمگيري از هم دارند. به طوري كه از حدود 295 فقره حادثه گزارش شده 143 حادثه در بازار و نواحي نزديك بدان، 52 حادثه در محله سنگلج، حدود 45 حادثه در دانشگاه تهران و چند خيابان نزديك به آن و تعداد 55 حادثه در مناطق ديگر كه بيشتر شامل غرب تهران (خيابان رودكي و قصرالدشت و حوالي كارخانه پپسي كولا)، تجريش و چند خيابان ديگر است، اتفاق افتاده است. درصد آماري هر كدام از آنها به ترتيب زير است: بازار: 47 /48، سنگلج: 62 /17، دانشگاه تهران: 25 /15 و مناطق ديگر: 18 /8.
4ـ شعارها: عمده شعارهايي كه مردم در تظاهرات روز 15 خرداد، در نقاط مختلف تهران سر مي‌دادند در حمايت و پيروي از رهبري امام خميني بوده است: شعارهاي «يا مرگ يا خميني، خميني پيروز است، يا حسين ديشب كجا بودي ـ از خميني ياري كني» از رايج‌ترين آنهاست كه بيشتر در تظاهرات بازار و اطراف آن سرداده مي‌شد. علاوه بر آن در جلو دانشگاه هم شعارهايي به نشانه طرفداري از دكتر محمد مصدق، كه در احمدآباد مستوفي (غرب تهران)، به حال تبعيد و زير نظر حكومت روزگار مي‌گذراند، در ميان دانشجويان رايج بوده است كه «مصدق پيروز است» معروف‌ترين آنهاست. در اكثر نقاط تهران، شعارها بيشتر در حمايت و پشتيباني از امام خميني بوده است. با توجه به عناوين شعارهايي كه در تعدادي از گزارشها به آنها اشاره شده مي‌توان دريافت كه در نواحي بازار و اطراف آن، اكثر متظاهرين پيروان و طرفداران امام خميني بوده، در پشتيباني از ايشان شعار مي‌دادند:
«تاريخ ـــــ ساعت 30 /9 روز 15 ماه 3 /42
گوينده: ساواك تهران
گيرنده: اداره يكم عمليات
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: ـــــ
... عده‌اي كه از بازار كفاشها خارج شده و به طرف مسجد شاه مي‌رفتند از مسجد شاه عبور ]كرده[ گويا خيال دارند به منزل آقاي بهبهاني بروند. شعار آنها يا حسين ديشب كجا بودي ـ از خميني ياري كني. تعداد در حدود 600 نفر مي‌باشند.»
در گزارش ديگري هم كه در حدود ساعت 10 صبح ارسال شده آمده است: «وضع بازار خيلي آشفته است. تمام قسمت بوذرجمهري، سبزه ميدان، خيابان سيروس، خيابان خراسان بسته شده. مردم تظاهرات موضعي تشكيل داده، شيشه‌هاي چند اتومبيل سواري بنز پليس را شكستند. شعارهاي آنها: «يا مرگ يا خميني.»
در منطقه ديگري از تهران كه از تراكم تظاهرات نسبتاً شديدي (به غير از بازار) برخوردار بوده، محوطه و جلو در جنوبي دانشگاه تهران است كه بيشتر تظاهركنندگان شعارهايي در طرفداري از دكتر مصدق، رهبر جبهه ملي ايران، سر مي‌دادند. به طوري كه پيش از اين گفته شد در اين ناحيه دانشجويان دانشكده‌هاي مختلف دانشگاه تهران قشر دروني و بدنة اصلي تظاهركنندگان را تشكيل داده، راه‌اندازي تظاهرات نيز عموماً با آنان بوده است. با وجود اين مردم عادي نيز به جمع آنان پيوسته‌اند كه در شعاردهي با دانشجويان هم‌آواز بودند و آنها را همراهي مي‌كردند.
«مصدق پيروز است» و «مصدق بت شكن» دو شعار اصلي است كه در تظاهرات جلو دانشگاه تهران در گزارشهاي مربوط به آن ناحيه ذكر شده است. به غير از اين گاهي عده‌اي از تظاهركنندگان در اين حوالي به طرفداري از امام خميني شعار داده‌اند. علاوه بر شعارهاي ذكر شده، دو شعار نيز روي پارچه‌اي نوشته و بر بالاي سردَرِ جنوبي دانشگاه نصب شده بود كه در برخي از گزارشها آمده است اين شعارها با خون نوشته شده بود: «مرگ بر اين ديكتاتور خون آشام» و «ديكتاتور خون مي‌ريزد». اين پلاكارد پارچه‌اي تا ساعات پاياني روز 15 خرداد همچنان بر سر درِ دانشگاه بود تا اينكه درخواست مي‌شود شعارها را بردارند:
«هم اكنون خبر مي‌رسد كه شعار پارچه‌اي بزرگ و تعدادي كوچك در سر درب جنوبي دانشگاه ـ كه روي آن نوشته ديكتاتور خون... و ساير مطالب مشابه، مقرر فرمايند سريعاً در برداشتن اين شعارها اقدام نمائيد. موحدي»
به دنبال آن، گزارش ديگري ارسال شد كه از پايين كشيدن شعارها توسط پليس خبر مي‌داد:
«پلاكتهايي كه در دانشگاه بود به وسيله پليس برداشته شد. ساواك تهران»
5ـ احزاب: نقش احزاب و گروههاي اجتماعي و سياسي در قيام 15 خرداد غيرقابل انكار و نيازمند پژوهشي جامع و مستقل است. اما در اينجا لازم است به دخالت و نقش تعدادي از احزاب كه در روز 15 خرداد 1342 فعاليت داشتند و در گزارشهاي ساواك نيز بدان اشاره شده، پرداخته شود. در گزارشهاي موجود، كه از وقايع روز 15 خرداد دقيقه به دقيقه تهيه شده و در بسياري از آنها به جزيي‌ترين حادثه و موضوع هم اشاره‌اي رفته، ذكر نام احزاب فعال و موضوع دخالت آنان در تظاهرات متفاوت و گاه پراكنده است.
در گزارشهاي مربوط به بازار از حزب يا گروه خاصي به عنوان تشكيل دهنده يا گروه راه‌انداز تظاهرات نامي به ميان نيامده است و مأموران بدون تفكيك قشر تظاهركنندگان از مردم عامه سخن گفته‌اند كه در تظاهرات و درگيريها شركت جسته، عليه حكومت و دولت و به نشانه پشتيباني از رهبري امام خميني شعار داده‌اند. از اين رو مي‌توان گفت كه در اين نواحي تظاهرات و درگيريها، مردمي و به عبارت ديگر خودجوش بوده متظاهرين بيشتر بدون اينكه از سوي گروه و يا حزب مشخصي ـ به طور گسترده ـ دعوت به تظاهرات شوند، به كوچه و خيابانها ريخته بودند. افزون بر اين، چگونگي و پراكندگي درگيريها و حوادثي كه در مسيرهاي تظاهرات نواحي مزبور رخ داده خود دليل ديگري بر اين ادعاست. به سخني ديگر در اكثر درگيريها، نوع و محل برخوردها از پيش تعيين نشده، بلكه مردم حاضر در تظاهرات با توجه به وجود مراكز تبليغاتي حكومت، همانند روزنامه اطلاعات ساختمان انتشارات و راديو، در آن نواحي به آنها حمله برده قصد آسيب رساندني و يا احياناً تصرف آن مراكز را داشتند. در اسناد ساواك نوع پردازش به اين موضوع، با تأكيد بر اينكه تظاهرات و درگيريها بدون نقشه از پيش تعيين شده انجام يافته متفاوت است. «به علاوه چنانچه آشوبگران داراي طرح و نقشه‌اي بودند، هيچ‌گاه به خراب كردن وسايل عام‌المنفعه و آتش زدن كتابخانه و امثال آن كه احساسات عمومي را جريحه‌دار مي‌نمايد مبادرت نمي‌ورزيدند چون افرادي كه منظوري به اين مهمي (ساقط كردن دولت) را داشته و بخواهند جهت اين كار طرح و نقشه‌اي تنظيم نمايند، مسلماً اين اندازه عقل و درايت دارند كه بتوانند درك كنند اين اقدامات به زيان آنها تمام خواهد شد 33.»
به رغم اين، در تظاهرات محوطة دانشگاه به گونه‌اي كه مأموران ساواك نيز بدان اشاره نموده‌اند، هواداران نهضت آزادي و جبهه ملي‌ايران در راه‌اندازي تظاهرات نقش داشته در ميان مردم و دانشجويان فعال بوده‌اند. از نوع شعارهاي رايج در اين ناحيه نيز مي‌توان دريافت كرد كه احزاب نام برده شده، در ميان تظاهركنندگان طرفداران زيادي را به خود جذب كرده، نقش مؤثري در جريانهاي مزبور داشته‌اند. 34
توجه و دقت در نقش احزاب و گروههاي فعال در تظاهرات روز 15 خرداد از ديد تحليلگران ساواك پنهان نمانده، در گزارش تحليلي و اجمالي 20 خرداد 1342، به آن پرداخته‌اند. از جمله درباره تجمع مردم در بامداد روز عاشورا (13 خرداد 1342) در مسجد حاج ابوالفتح (واقع در خيابان ري بالاتر از ميدان قيام) و راهپيمايي در خيابانهاي اطراف آنها بحث كرده، ابتكار چنين اقدامي را به نهضت آزادي ايران نسبت داده‌اند:
«ابتكار اين تظاهرات به دلايل و قراين ذيل بيشتر در دست عوامل منتسب به جمعيت نهضت آزادي بود:
1) مشاهدة عده‌اي از عناصر طرفدار اين جمعيت در بين متظاهرين. 2) دادن شعارهايي له مصدق.
3) دادن شعارهاي تندي عليه مقامات عاليه كشور كه مخصوص افراد اين جمعيت است. 4) كشاندن متظاهرين به خيابانهاي شمالي شهر و توقف در برابر دانشگاه. 5) اعلام اينكه متظاهرين بعد از ظهر روز عاشورا در مسجد هدايت حضور به هم رسانند35.» در ادامه همين گزارش در بخشي با عنوان «دستجات شركت كننده در اغتشاش» به فعاليت احزاب در تظاهرات روز 15 خرداد پرداخته، نام گروهها و طبقات فعال نيز ذكر شده است: «دستجات شركت كننده در اغتشاش:
در تظاهرات و فعاليتهاي مخربي كه در تهران صورت گرفته تا آنجا كه گزارشهاي واصله حكايت مي‌كند طبقات ذيل شركت داشته‌اند:
1) عناصر وابسته به جمعيت نهضت آزادي و انجمنهاي اسلامي منتسب به اين جمعيت. 2) بازاريان طرفدار جبهه ملي.
3) اعضاي هيئتهاي مذهبي نظير هيئت قائميه و جوانان حدّاد و غيره. 4) بقاياي فداييان اسلام.
5) طرفداران آيت‌الله بهبهاني و برخي ديگر از روحانيون.
6) بازاريان متعصب مذهبي.
7) جمعي از متنفذين و چاقوكشان جنوب شهر و ميدان بارفروشها نظير طيب حاج رضايي36.» گذشته از گزارش فوق، ساواك در گزارش ديگري كه چندي بعد از 15 خرداد به چگونگي تظاهرات آن روز پرداخت و در بخش جداگانه‌اي عوامل و گروههاي درگير در تظاهرات را برشمرده است. در بخشي از اين گزارش با عنوان «از نقطه‌نظر نوع و كيفيت اجتماع» علاوه بر دسته‌هاي ذكر شده، از گروههاي ديگري نيز نام برده است كه در تظاهرات و درگيريهاي روز 15 خرداد دخالت و نقش داشته‌اند؛ هر چند تهيه‌كنندگان اين گزارش كوشيده‌اند با مؤثر و دخيل دانستن گروههاي متفرقه و يا پررنگ جلوه دادن نقش آنها، اهداف قيام را در ديد مخاطبان خود به سمت و سوي غيرواقعي و كاذب رهنمون شوند.
«ب) از نقطه‌نظر نوع و كيفيت اجتماع:
1ـ در درجه اول وابستگان انجمنهاي اسلامي نهضت آزادي.
2ـ بازاريان متعصب وابسته به كميته بازار جبهه ملي.
3ـ بازاريان متعصب مذهبي وابسته به دستجات روحاني.
4ـ كاركنان روزمزد و حقوق‌بگير ماهانه بازاريان از سنين 15 الي 35. 5ـ عناصر طبقه سوم انقلابي وابسته به بعضي از گروههاي منحرف.
6ـ دستجات وابسته به ميدان‌دارها مانند وابستگان طيب و امثالهم به منظور حفظ خود و تأثير بيانات مبلغين در اين دستجات ساكن جنوب [شهر].
7ـ اشخاص بيكاره و گرسنه به منظور ارضاي عقده‌هاي باطني خود.
8ـ وابستگان فداييان اسلام.
9ـ بعضي از دانشجويان، طلاب انقلابي و خرابكار37.»
با وجود همه اينها و با توجه به نوع فعاليتها و ماهيت شكل‌گيري هر كدام از احزاب و گروههاي نام برده شده ـ كه داراي اختلافاتي نيز بوده‌اند ـ به سختي مي‌توان همة آنها را در تظاهرات و درگيريهاي روز 15 خرداد فعال دانست. ليكن به دليل وحدت هدفي كه گروهها و دسته‌هاي فعال داشته‌اند اذعان تحليلگران ساواك مبني بر اينكه گروههاي مزبور از پافشاري بر اختلافات خود دست برداشته، اتحاد عمل در پيش گرفته‌اند، درخور توجه و پذيرفتني است:
«اين دستجات و طبقات كه در اجتماع مسجد حاج ابوالفتح و سپس دمونستراسيون خيابانها در روز عاشورا نيز شركت داشتند همان طوري كه فوقاً ذكر شد گرچه ممكن است با يكديگر داراي تضادهاي فكري و اختلاف‌نظرهايي بوده باشند، ولي در اين اواخر كليه دستجات فوق جداً از آيت‌الله خميني طرفداري و پيروي مي‌نموده‌اند38.»
با وجود اين، در خبري كه مأمور ساواك در ساعت 05 /18 گزارش كرده است از حزب ملت ايران نام برده شده كه به دستور رهبران آن، اعضاي حزب از شركت و فعاليت در تظاهرات منع شده‌اند. «نمره 87، بخش 311ـ اداره يكم عمليات تاريخ 15 /3 /42 ساعت 1805 روز ـــ ماه ـــ گوينده: سعدي
گيرنده: زماني
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
الساعه به حزب ملت ايران اطلاع داده شده، گفته شده است دستور تظاهرات مربوط به نهضت آزادي است. افراد حزب ملت ايران به هيچ‌وجه نبايد در تظاهرات شركت كنند. و حزب ملت ايران برنامه‌اي در اين مورد ندارد. اين خبر را فرزين‌فجر به مسئولين زيردستش گفته است.» «حزب ملت ايران» از جمله احزاب منشعب از «حزب پان ايرانيسم» بود كه رهبري آن را داريوش فروهر به عهده داشت. فروهر در سال 1339ش، پس از آنكه از حزب پان ايرانيسم به دليل اختلافاتي جدا گرديد و «حزب ملت ايران بر بنيان پان ايرانيسم» را بنياد نهاد كه نسبت به حزب پان ايرانيسم موضع تندتري عليه شاه داشت. او در كنگره سال بعد براي اجتناب از مخلوط شدن نام دو حزب در اذهان مردم، عنوان پان ايرانيسم را از حزب خود برداشت كه پس از آن حزب تحت رهبري او، به حزب ملت ايران معروف گرديد. بحث دربارة علل مخالفت و عدم شركت حزب ملت ايران در تظاهرات 15 خرداد، مستلزم پژوهش گسترده‌اي است. اما تنها ذكر اين نكته را بسنده مي‌دانيم كه به هنگام جدايي فروهر از حزب پان ايرانيسم در سال 1339ش، آن حزب در صف جبهه مصدق باقي ماند و او در گروه مخالفان راديكال (تندرو) به فعاليت خود ادامه داد.
گذشته از حزب ملت ايران، تعدادي از افراد حزب توده ـ كه در اين زمان منحل شده بود، ليكن به فعاليت پنهاني مي‌پرداخت ـ نيز به مخالفت با قيام 15 خرداد پرداخت و در اقداماتي كه پس از حوادث روز 15 خرداد انجام مي‌دادند، سعي كردند از دخالت در آن دوري بجويند. در گزارشي كه در 16 خرداد، به بخش 311 اداره يكم عمليات ساواك ارسال شده از مراجعه افراد حزب منحله توده به كارگران شركت واحد اتوبوسراني سخن به ميان آمده كه بر اساس آن مي‌توان گفت حزب توده و افراد وابسته به آن از مخالفان تظاهرات روز 15 خرداد بوده، با آن همراهي نكرده‌اند:
گزارش اطلاعات داخلي
«موضوع: اقدامات افراد حزب منحله توده‌شماره: بخش 311 اداره يكم عمليات محل: تهران ـ شركت واحدتاريخ حادثه: ــــــ
عطف بشماره: ــــــتاريخ وصول خبر: 16 /3 /42
منبع خبر: قدم‌تاريخ گزارش: 16 /3 /42
تقويم: ب ـ 2
اخيراً افراد حزب منحله توده كه بين كارگران شركت واحد اتوبوسراني مي‌باشند براي تهيه طوماري به منظور تنفر از واقعه 15 خردادماه 42 و تجاوز اخلالگران به باجه‌هاي شركت و آتش زدن چند دستگاه اتوبوس شركت به نخست‌وزيري و پيشگاه شاهنشاه شروع به فعاليت نموده‌اند كه كارگران از اظهارنظر و امضأ طومار فوق خودداري [نمايد؟] و به افراد خود اعلام نموده‌اند هرگاه مبادرت به امضأ نمايند، در صورت تغيير حكومت مدرك زنده‌اي به دست حزب داده شده است و سعي نمايند حتي‌الامكان از امضأ طفره بروند و خودداري نمايند. نظريه: به مأمور دستور داده شده كه افرادي كه چنين تصميمي دارند شناخته و معرفي نمايند. اداره سوم»
6ـ جمعيت: برآورد دقيق آمار جمعيتي كه در روز 15 خرداد در خيابانهاي تهران و حومة آن به تظاهرات پرداخته‌اند كاري ناممكن مي‌نمايد. اما تخمين آن بر پايه گزارشهاي مأموران ساواك كه در بسياري از آنها تعداد مردم تظاهركننده يا مجتمعين را نيز قيد كرده‌اند ـ هر چند به صورت تقريبي ـ مي‌تواند مفيد باشد و مورد بحث و بررسي قرار گيرد. گزارشهاي ساواك درباره تعداد مردم تظاهركننده متعدد و گاه متناقض و متضاد است. در گزارش اجمالي، تعداد تظاهركنندگان حدود 4 الي 6 هزار نفر دانسته شده است، كه در روزهاي چهارشنبه و پنجشنبه (15 و 16 خرداد 1342) در تظاهرات و درگيريها شركت كرده‌اند39. ليكن تنها در يكي از گزارشها كه از تجمع مردم در خيابان تخت‌جمشيد (طالقاني فعلي) سخن مي‌گويد، تعداد اجتماع كنندگان نزديك به ده هزار نفر و در برخي گزارشهاي ديگر هشت هزار برآورد مي‌شود كه اين گفته با آنچه در گزارش اجمالي آمده در تضاد است. با وجود اين در گزارش ديگري، ساواك به عده كثيري از مردم اشاره نموده كه در تظاهرات شركت جسته‌اند. در بخش جداگانه‌اي از اين گزارش به تعداد شركت كنندگان در تظاهرات روز 15 خرداد پرداخته شده است:
«ج) از نقطه نظر تعداد
1ـ مجموع شركت‌كنندگان در مراسم عزاداري ايام محرم كه اكثريت آنان از طبقات جنوب شهر بودند، يكصد و پنجاه هزار نفر تخمين زده مي‌شوند.
2ـ با توجه به اينكه در ميان مجموع مساجد و تكايا و منازل شخصي عزاداري اشخاص تعداد 30 مسجد از نقطه‌نظر كثرت اجتماع و مبلغين طراز اول هدف اطلاعاتي تخمين زده شود از ميان يكصد و پنجاه هزار نفر، حدود پنجاه هزار نفر آن در درجه اول تحت‌تأثير تلقينات روحانيان قرار داشتند.
3ـ به طور تقريب از ميان پنجاه‌هزار نفر متعصبين، ده هزار نفر در عمليات دمونستراسيون و تظاهرات، عامل اصلي بوده‌اند40.»
به هر روي به نظر مي‌رسد كه به علت تخمينهاي شخصي مأموران ساواك، در ذكر تعداد تظاهركنندگان، موجب بروز اختلاف و يا تضادهاي يادشده بوده است; به طوري كه هر يك از آنها با توجه به موقعيت حساس خود و به زعم خويش، اعداد و ارقامي را براي تعداد شركت‌كنندگان در تظاهرات و درگيريها اعلام كرده‌اند. بر اساس اعلام نظر آنان، مجموعاً بيش از بيست هزار نفر در تهران و تجريش در تظاهرات و درگيريها شركت جسته‌اند. (شايان ذكر است كه اين ارقام و آمار، تقريبي و بر پاية اسناد و گزارشهاي ساواك بوده و از لابه‌لاي آنها استخراج شده است و تنها به منظور ملموس نمودن حوادث آن روز ثبت مي‌گردد.)
7ـ درگيريها: در يكي ـ دو ساعت اوليه روز، تظاهرات به آرامي پيش رفته است. در گزارشها خبري از درگيري نيست و تظاهركنندگان بيشتر راهپيمايي كرده، عليه دولت و به پشتيباني از امام خميني شعار مي‌داده‌اند. ليكن در ساعت 10 صبح نخستين گزارشي كه حكايت از حمله پليس به مردم دارد به شرح زير ارسال شده است:
«تاريخ ـــــ ساعت 10 روز 15 ماه 3 /42
گوينده: ساواك تهران
گيرنده: اداره يكم عمليات اداره كل سوم
وسيله ارتباط: تلفن
موضوع: ـــــ
بين ناصرخسرو تا سبزه ميدان پليس به متظاهرين حمله كرد و بين مردم شايع است كه در انتهاي بازار كفاشها افسري به طوري مضروب شده كه در حال مردن است. ساواك تهران» به دنبال آن، گزارشهاي متعددي رسيده كه درباره درگيريها و زد و خورد ميان تظاهركنندگان و نيروهاي انتظامي است كه در برخي از آنها، به شليك تيرهوايي و مستقيم و يا استفاده از گاز اشك‌آور اشاره‌هايي رفته است. در اين گزارشها باجه‌هاي راهنمايي و رانندگي، كيوسكهاي تلفن، باجه‌هاي بليت‌فروشي، اتوبوسهاي شركت واحد، تعدادي از وسايل نقليه دولتي و شخصي، ادارة روزنامه اطلاعات، اداره انتشارات و راديو، تعدادي از كلانتريها، كاخ دادگستري، مغازه‌هايي كه باز بود و به فعاليت خود ادامه مي‌دادند، بانكها (بويژه بانك ملي شعبه بازار)، محلهاي بهايي‌نشين (در خيابان سلسبيل) و دكانهاي يهوديان (از جمله در خيابان سيروس) و چند سينما، اماكني است كه تظاهركنندگان به آنها حمله‌ور شده، خساراتي را وارد ساخته‌اند. در گزارشي نيز به زمزمه تظاهركنندگان مبني بر پائين كشيدن مجسمه محمدرضا شاه اشاره شده است كه نشان از تنفر آنان از شخص شاه و اعلان آن به طريقه براندازي نمادهاي حكومتي و سلطنتي دارد.
از جمله اداره‌هايي كه گزارشهاي زيادي درباره حمله به آنها توسط متظاهرين تهيه شده، اداره‌هاي روزنامه اطلاعات و راديو است كه به دليل قرار گرفتن آنها در كانون حوادث، چنين امري دور از ذهن نيست. در برخي از آنها خبر رسيده كه مردم در و شيشه‌هاي روزنامه اطلاعات را شكسته و يا آتش زده‌اند و در برخي، علاوه بر اداره روزنامه اطلاعات، از روزنامه كيهان نيز نام برده شده كه تظاهركنندگان قصد حمله به اداره آن روزنامه را داشته‌اند.
«نمره 63ـ15 /3 /42 به ساواك تهران
طبق اطلاع واصله متظاهرين قصد دارند به مراكز روزنامه‌هاي اطلاعات و كيهان حمله نموده خسارت وارد و احياناً آتش‌سوزي يا خرابكاري ديگر نمايند. مقرر فرماييد توجه مسئولين و مأمورين انتظامي را به اين موضوع جلب نمايد.
15 /3 /42 ـ موحدي»
اداره انتشارات و راديو نيز از جمله محلهايي است كه همانند ادارة روزنامه اطلاعات بيشترين درگيريها در جلو آن انجام گرفت و توسط متظاهرين به آن حمله شد. ليكن آنچه مأموران ساواك را نگران و مشوش ساخت، اخبار مربوط به قطع شدن برنامه‌هاي راديو و احتمال تصرف آن اداره توسط تظاهركنندگان است. از اين رو به عناوين مختلفي پيشنهاد مي‌كنند كه «بهتر است اداره راديو برنامه پخش كند.»
رئيس بخش 311 ساواك در گزارشي رسماً انجام چنين كار را خواستار شده است:
«گزارش ـ موضوع: برنامه راديو
محترماً معروض مي‌دارد با شايعاتي كه در شهر در مورد محاصره اداره راديو به وسيله خرابكاران وجود دارد در صورت تصويب مستدعي است مقرر فرمايند برنامه‌هاي مقتضي اجرأ شود و مردم را به حفظ امنيت و سكوت دعوت نمايد. رئيس بخش 311 (امضاء) 15 /3 /42»
درگيريهاي خيابان ناصرخسرو با حمله نيروهاي انتظامي به تظاهركنندگان آغاز شد و در برخي نقاط، با اوج‌گيري تظاهرات، پس از هشدارهاي پليس و تيراندازي هوايي، تظاهركنندگان هدف قرار مي‌گرفتند. در تعدادي از ميادين و خيابانهاي پرتجمع نيز قواي مسلح با تجهيزات سنگين، مانند ارابة جنگي (تانك) حاضر شده بودند كه از جمله آنها مي‌توان خيابان سپه و حوالي آن را نام برد. از چند خيابان هم گزارش مي‌رسيد كه قواي پليس مورد ضرب و جرح مردم تظاهركننده قرار گرفتند و تعدادي از آنان مضروب شده به بيمارستانهاي نزديك انتقال يافته‌اند.
8ـ مجروحين و كشته‌شدگان: منابع موجود، آمار مختلفي از مجروحان و كشته‌شدگان روز 15 خرداد به دست مي‌دهند؛ برخي تعداد آنان را بيش از يك هزار و برخي نيز در حد چند هزار تن بيان كرده‌اند41. ليكن در ميان گزارشهاي ساواك دو گزارش موجود است كه هر دو در ساعت 19 تهيه شده است؛ يكي دربارة تعداد زخمي‌شدگان و ديگري آمار كشته‌شدگان ـ اعم از تظاهركنندگان و نيروهاي انتظامي ـ را معلوم مي‌نمايد. در اين گزارشها علاوه بر آمار مربوط به مجروحان و كشته‌شدگان تهران، به آمار مربوط به شهر قم نيز اشاره رفته است. همچنين نام بيمارستانهايي كه زخميها در آن بستري شده و يا افرادي كه در آن بيمارستانها درگذشته‌اند، ذكر شده است:
«آمار مجروحين حادثه 15 خرداد مستخرجه از گزارشات واصله تا ساعت 1900 3 راه ژاله ساعت 40 /117 نفر
جلو دانشگاه [تهران] ساعت 25 /217 نفر
[خيابان] آناتول فرانس ساعت 30 /116 نفر
خيابان سيروس ساعت 50 /218 نفر
خيابان شهباز ساعت 50 /1518 نفر
خيابان ناصرخسرو ساعت 40 /111 نفر
قم‌نفر سرپاسبان
قم‌نفر افسر پليس
قم‌نفر افسر ارتش
قم‌نفر سرباز
قم‌نفر
چهارراه گلوبندك [تهران] ساعت 30 /11 2نفر پليس
بازار3 نفر پليس
[امام‌زاده] سيدنصرالدين‌نفر
كلانتري 18 نفر پاسبان
از 3 راه سيروس تا وزارت كشور ساعت 15 /10 100 نفر پاسبان
كلانتري 8 2 نفر افسر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ جمع 164 نفر
و گزارش ديگري كه درباره كشته‌شدگان تهيه شده است.
«آمار مقتولين حادثه 15 خرداد مستخرجه از گزارشات واصله تا ساعت 1900 ساعت 20 /16 در خيابان ارامنه‌نفر پسربچه
ساعت 20 /17 قنات آباد2 نفر پسربچه (4 ساله و 8 ساله)
ساعت 20 /17 قنات آباد1 نفر جوان
ساعت 40 /17 سه راه ژاله‌نفر جوان
در قم‌نفر
در منطقه بازار، صبح‌نفر پاسبان
خيابان بوذرجمهري، بعد از ظهر3 نفر
جلوي وزارت دارايي، 45 /4 11 نفر
ناصرخسرو، 55 /17 1نفر
بازار 50 /11 2 نفر
بازار 50 /11 4نفر پاسبان
بازار 50 /11 1 نفر افسر
بازار 50/ /11 10نفر
خيابان مولوي 00 /12 1نفر پاسبان
قنات [آباد] 1 نفر
تجريش‌نفر
بازار 30 /11 6 نفر
لو بازار آهنگرهاچند نفر افسر و پاسبان
بازار 1 نفر
بازار كفاشها 1 نفر افسر
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جمع 64 نفر»
افزون بر دو گزارش فوق، دو گزارش ديگر نيز موجود است كه اولي فهرست مجروحان و شهدا بر اساس تحقيقات و جستجوهاي مأموران ساواك از بيمارستانهاي تهران است: آمار مجروحين و مقتولين برابر تحقيقاتي كه از بيمارستانها به عمل آمده تا ساعت 1900 به شرح زير است:
بيمارستان 500 تختخوابي‌نفر مجروح
بيمارستان نجميه‌نفر مجروح مرخص شده‌اند
بيمارستان شماره 5 بيمه‌نفر مجروح
بيمارستان سينا 49 نفر مجروح (سه نفر فوت كرده‌اند)
بيمارستان شفا 29 نفر مجروح
در ادامه فهرست اسامي مقتولان و مجروحان به همراه شماره پرونده بايگاني (شماره بازيافت)، نوع خسارت، علت، ساعت و تاريخ، محل وقوع حادثه و نشاني محل سكونت آنان درج و مشخص شده است.
فهرست اسامي مقتولان و مجروحان 15 خرداد
|
شماره پرونده |
نوع خسارت |
علت |
زمان |
محل وقوع حادثه |
آدرس منزل | |
| 1ـ ربابه الحسين | 305 |
مقتول |
اصابت گلوله |
6 بعد از ظهر 15 خرداد |
بيستم نجف‌آباد |
بيسيم نجف‌آباد كوچه نيك |
| 2ـ غلامرضا | 303 | اصابت گلوله به پاي چپ |
تيرخورده |
2 بعد از ظهر 15 خرداد |
ميدان سيداسمعيل |
چهارراه ارج جنب نانوائي حاجي منزل مشهدي رمضان قناد |
| 3ـ رضا | 276 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /4 بعداز ظهر 15خرداد |
سي‌متري كلات |
سي‌متري كوچه كلات منزل فريور شماره9 روبروي دانشگاه |
| 4ـ علي عيوضپور | 395 |
مجروح |
تير خوردن |
15 خرداد |
اول بوذرجمهري |
ميدان مولوي باغ فردوس روبروي بيمارستان فرح، قهوه‌خانه |
| 5ـ عبداله رضائي‌نادرخاني | 310 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
خيابان پامنار |
خيابان گرگان ايستگاه مدرسه مقابل باجه بليط‌فروشي |
| 6ـ محمد شيرواني | 182 |
مجروح |
تيرخوردن به پاي چپ |
11 صبح 15 خرداد |
پاچنار |
خيابان مودت چهارراه رضائي كوچه اشعري |
| 7ـ عباس توانا | 269 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
خيابان خيام |
خيابان خيام پشت سيدناصرالدين كوچه مرغيها بن‌بست توانا پ23 |
| 8ـ زهرا طاهر رفتار | 228 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 /7 بعدازظهر 15خرداد |
گاراژ پمپ‌بنزين‌ژاله |
خيابان چهارصددستگاه خيابان ياس كوچه بنفشه‌كوچه جلالي‌شماره 01 |
| 9ـ احمد نيكومنظر | 107 |
مقتول |
اصابت گلوله |
7 صبح 15 خرداد |
سبزه‌ميدان |
ميدان خزانه قلعه‌مرغي اول 12 متري اتابك كوچه سوم شماره 3 |
| 10ـ ساراخاتون‌طاهر‌ي‌آقابابايي | 304 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 بعدازظهر 15 خرداد |
دروازه‌شميران |
خيابان كيوان كوچه احسان دروازه شميران منزل جمشيدي |
| 11ـ صديقه غزين | 328 |
مقتول |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
گلوبندك |
خيابان خيام گذرقلي كوچه فردعباسي پلاك 39 |
| 12ـ فاطمه جدالي سلطاني | 86 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
جلو اداره‌حاصلخيزي |
سلسبيل انتهاي خيابان هاشمي روبروي دبستان نوبنياد كوچه‌خدايار |
| 13ـ احمد سروري | 126 |
مقتول |
اصابت گلوله |
15 خرداد |
خيابان سپه |
شهباز سه‌راه شكوفه كوچه بيستون پلاك 32 |
| 14ـ علي شجري | 268 |
مقتول |
تصادف‌با ماشين پليس |
5 /8 صبح 15 خرداد |
ناصرخسرو |
انتهاي خيابان غياثي ايستگاه درختي كوچه صالحيان شماره 58 |
| 15ـ ناصر نيكخواه | 339 |
مجروح |
اصابت گلوله |
2 بعداز ظهر 15 خرداد |
بازار |
كرج خلج‌آباد منزل امام‌علي جنب نانوايي |
| 16ـ حكيمه ابوالحسني | 62 |
مقتول |
اصابت گلوله |
صبح 15 خرداد |
مولوي |
مولوي كوچه دكتر عشقي كوچه معصومي شماره 112 |
| 17ـ محمد نصيراسلامي | 112 |
مقتول |
اصابت گلوله |
1 بعدازظهر 15 خرداد |
مولوي |
مولوي كوچه 2 شهاب‌الدوله پلاك 9 |
| 18ـ مهدي فروزنده | 321 |
مجروح |
اصابت گلوله |
1 بعد از ظهر 15 خرداد |
مقابل دبستان هيام |
مولوي چهارراه مولوي قهوه‌خانه اكبر كاشي |
| 19ـ سارا سياح | 307 |
مقتول |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
شاهپور |
ميدان شاهپور وارد بازارچه شاهپور كوچه انجمن شماره 11 |
| 20-سیدفاطمه میر محمد کاشانی | 309 |
مجروح |
اصابت گلوله |
6 صبح 15 خرداد |
شهباز |
خيابان شهباز ايستگاه خرابات كوچه باغ شريفي منزل ميركاشاني |
| 21ـ كبري محمدنظامي | 372 |
سقط‌جنين |
مضروب شدن |
5 /10 صبح‌خرداد |
بازار |
سه‌راه زندان‌قصر خيابان خواجهنظامالملك كوچه طاهري، ش 29 |
| 22ـ ابراهيم ولي‌بيگي | 261 |
مجروح |
اصابت ساچمه |
4 صبح 15 خرداد |
كوچه كلانتري |
خيابان پامنار كوچه كلانتري شيرازي كوچه آقاموسي منزل 49 |
| 23ـ داود سمناني | 357 |
مجروح |
اصابت گلوله |
1 بعدازظهر 15 خرداد |
ميدان ارك |
خيابان شهباز تيردوقلو كوچه دباغ پلاك 20 |
| 24ـ محمود عليخاني | 296 |
مجروح |
اصابت گلوله |
2 بعداز ظهر 15 خرداد |
مسگرآباد |
خيابان مسگرآباد درب دوم خيابان ده‌متري دكان عزت‌بقال، ش 59 |
| 25ـ آمنه ابوالحسني | 458 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 بعدازظهر 15 خرداد |
بين راه تهران ورامين |
محمدآباد عرب ورامين |
| 26ـ مولود زلفي بلگيجاني | 244 |
مقتول |
اصابت‌گلوله به مغز |
12 صبح 15 خرداد |
ژاله |
خيابان ژاله ميدان بروجردي خيابان پرنده كوچه صابري ش 7 |
| 27ـ حسن رضايي | 371 |
مجروح |
اصابت گلوله |
2 بعداز ظهر 15 خرداد |
شاهپور |
خيابان دروازه غار كوچه بهاري جنب دكان لبنياتي نايب ش 77 |
| 28ـ نصراله پهلواني | 350 |
مقتول |
اصابت گلوله |
3 بعداز ظهر 15 خرداد |
شير و خورشيد |
بالاتر از گمرك خيابان شيروخورشيد خيابان سهراب كوچه شكوهي كاشي 42 |
| 29ـ بتول بيگدلي | 394 |
مقتول |
اصابت گلوله |
بعد از ظهر 15 خرداد |
مولوي |
شاهپور كوچه حمام مرمر گذر وزيردفتر كاشي 46 |
| 30ـ علي‌اصغر برمج | 286 |
مقتول |
اصابت گلوله |
12 ظهر 15 خرداد |
ميدان خراسان |
ابتداي خيابان مسگرآباد جنب گچ نوين‌نو شماره 51 |
| 31ـ حسين | 358 |
مجروح |
اصابت گلوله |
بعداز ظهر 15 خرداد |
خيابان شهباز |
شهباز خيابان غياثي شماره 3 |
| 32ـ | 102 |
مقتول |
اصابت گلوله |
2بعداز ظهر 15 خرداد |
شاهپور |
بوذرجمهري كوچه طباطبايي گرمابه حميدي محمدرحيمي |
| 33ـ عباس | 319 |
مقتول |
اصابت گلوله |
10 صبح 16 خرداد |
شاهپور |
خيابان سرچشمه كوچه ميرزامحمود وزير، كاشي 492 |
| 34ـ فراهاني | 221 |
مقتول |
اصابت گلوله |
1 بعدازظهر 15 خرداد |
سه‌راه بوذرجمهري |
خيابان گلستاني بخش 23 سه‌راه مطلبي آخر خيابان سليماني ش7 |
| 35ـ محمدرضا ذغالي غمناك | 356 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 بعداز ظهر 15 خرداد |
بازار نايب‌السلطنه |
بازارچه نايب‌السلطنه نرسيده به حمام گلشن كوچه تركها |
| 36ـ اسمعيل پروانه | 60 |
مقتول |
اصابت گلوله |
15 خرداد |
خيابان آصف‌الدوله |
ميدان شاه كوچه سرور دست راست كوچه اول شماره 21 |
| 37ـ مليحه فرشچي | 35 |
مقتول |
اصابت گلوله |
6 بعداز ظهر 15 خرداد |
خيابان شهباز |
خيابان شهباز. خيابان شكوفه. جنب گرمابه رضوان، كاشي 35 |
| 38ـ عصمت زينالي فريد | 237 |
مجروح |
اصابت گلوله |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
دروازه شميران |
دروازه شميران كوچه صدرشيرازي منزل شاطرجعفر شماره 12 |
| 39ـ ميرزا طلائي | 362 |
مجروح |
اصابت گلوله |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
شهباز |
خيابان شهباز. خيابان جهانپناه. كوچه سهراب كاشي 9 |
| 40ـ شريفه ارميده | 289 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 /3 بعدازظهر 15 خرداد |
خيابان شيروخورشيد |
خيابان شيروخورشيد. خيابان اعتماداسلام. كوچه شكوهي كاشي 5 |
| 41ـ سكينه بديري | 281 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 16 خرداد |
پامنار |
خيابان خراسان كوچه كوهكشان كوچه زنده‌نام شماره 7 |
| 42ـ بتول افخمي قمي | 67 |
مقتول |
اصابت گلوله |
4 بعدازظهر 15 خرداد |
نزديك اداره راهنمايي |
خيابان خواجهنظامالملك ايستگاه افخمي شماره 431 |
| 43ـ كبري فرد | 163 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
سه‌راه سيروس |
خيابان نيروي هوايي انتهاي خط 43 پشت باجه بليط‌فروشي‌منزل طوسي |
| 44ـ اسماعيل فاخره | 243 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
دروازه غار |
دروازه غار بازار حاج غلامعلي كوچه زماني منزل فلاح |
| 45ـ هوشنگ برائي نصب | 383 |
مجروح |
اصابت گلوله |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
سه‌راه سيروس |
بوذرجمهري گاراژ گيتي‌نورد |
| 46ـ ابوالقاسم كاظم‌زاده | 282 |
مقتول دو نفر |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
بازار |
خيابان دزاشيب باغ‌نظر اول كوچه ميرفخرايي عباس باغبان |
| 47ـ محمد افتخاري | 355 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
خيابان سيروس |
خيابان خراسان خيابان صفاري چهارراه محمودي كفاشي ناصري |
| 48ـ كبري بهرامي | 160 |
مقتول |
اصابت گلوله |
6 بعداز ظهر 15 خرداد |
خيابان ري |
خيابان ري خيابان صفاري نزديك خياطخانه رحيمي شماره534 |
| 49ـ ملوك شكشيرزن | 108 |
مقتول |
اصابت گلوله |
6 بعداز ظهر 15 خرداد |
خيابان شوش |
شوش شرقي 10 متري شقاقي پلاك 100 |
| 50ـ ذبيح‌الله گريزپا | 167 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /11 صبح 15 خرداد |
خيابان شهباز |
درب دوم مسگرآباد شش‌متري حسيني آخركوچه. اول خيابان درويش ش21 |
| 51ـ فضل‌اله محمدخاني | 101 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 /4 بعدازظهر 15 خرداد |
مولوي |
بيسيم نجف‌آباد خيابان شهرام كوچه قالي شوران درب 43 |
| 52ـ سيدحسين طالبي | 427 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
سبزه ميدان |
خيابان جواديه 10 متري دوم كوچه حميدي شماره 4 |
| 53ـ زهرا بهروزي | 437 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
بازارچه مولوي |
مولوي بازارچه صابون‌پزخانه كوچه دكتر عشقي كاشي 207 |
| 54ـ جمال آذر | 423 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /10 صبح 15 خرداد |
ناصرخسرو |
خيابان ارمگاه كوي كارمندان ساختمانهاي وزارت گمركات |
| 55ـ خديجه وقايعي | 390 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
بازار |
خيابان زرين‌نعل اول خيابان دربند كاشي 16 |
| 56ـ محسن آقادائي | 364 |
مجروح و فلج |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
بازار |
ميدان خراسان نزديك دبستان مجلسي كوچه ايدلويت كاشي 7 |
| 57ـ محمدهاشم توداريان | 411 |
مجروح مقتول |
اصابت گلوله |
صبح 15 خرداد |
بازار |
خيابان جواديه كوچه مسجد قهوه‌خانه حسن‌زاده |
| 58ـ حسين قربانزاده | 402 |
مجروح |
اصابت گلوله |
3 بعداز ظهر 15 خرداد |
سيروس |
نارمك خيابان دست راست منزل خداپرست |
| 59ـ بتول علي‌اكبري | 431 |
مجروح |
اصابت گلوله |
صبح 15 خرداد |
خيابان جهانپناه |
شهباز جنوبي جهان پناه كوي صاحب‌الزمان كاشي 29 |
| 60ـ نجفي | 375 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /10 صبح 15 خرداد |
ميدان اعدام |
دروازه غار كوچه معصومي قهوه‌خانه علي |
| 61ـ محمد | 181 |
مجروح قطع‌دست |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
ميدان شوش |
نرسيده به تيردوقلو خيابان شوش خيابان شقاقي روبروي حمام لطفي |
| 62ـ محمد مرادي | 380 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /5 بعداز ظهر 15خرداد |
شهباز |
ميدان شهباز خيابان همايون كوچه صفايي كاشي 295 |
| 63ـ ابراهيم ابراهيم‌زاده | 377 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /10 صبح 15 خرداد |
ميدان اعدام |
خيابان آريانا خيابان اشرف‌پهلوي خواربارفروشي باقرزاده |
| 64ـ صديقه دهقاني | 378 |
مقتول |
اصابت گلوله |
12 ظهر 15 خرداد |
بازار آهنگرها |
ده‌متري گرگان كوچه [ناخوانا] كاشي 8 |
| 65ـ احمد واحدي | 370 |
مجروح |
اصابت گلوله |
12 ظهر 15 خرداد |
خيابان بوذرجمهري |
خيابان شهباز ايستگاه خاقاني كوچه سراج گاراژ جهرمي |
| 66ـ مرصع حاج قنبري | 139 |
مقتول |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
ايستگاه تيردوقلو |
احمديه شهباز خيابان قوام كوچه مرغي مسجد شماره 28 |
| 67ـ محترم كمال | 189 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
بوذرجمهري |
خيابان بوذرجمهري نوروزخان شماره 14 |
| 68ـ فخري ميرزاحسن | 456 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 16 خرداد |
بازار آهنگرها |
ميدان ژاله فرح‌آباد مقابل كوكاكولا خيابان 21متري چهارراه وثوق كاشي26 |
| 69ـ بيژن زرين‌پوش | 444 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /11 صبح 15 خرداد |
بوذرجمهري نو |
خيابان ري كوچه باغ آصف‌الدوله كوچه چاپخانه |
| 70ـ بتول قاري | 426 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 بعدازظهر 15 خرداد |
ميدان خراسان |
اول تيردوقلو كوچه كشميري منزل ابراهيم قاري شماره 21 |
| 71ـ رحمت‌اله سمناني | 381 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
مولوي |
صدرالاشراف لب خط‌آهن كوچه حقي‌باشي كاشي 116 |
| 72ـ احمد كميلي | 403 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 بعدازظهر 15 خرداد |
ميدان شاه |
خيابان مسگرآباد روبروي اهل‌علي كوچه عليمرداني شماره8 |
| 73ـ ثريا رابطي | 422 |
مجروح |
اصابت گلوله |
12 ظهر 15 خرداد |
خيابان شاهپور |
خيابان شاهپور كوچه تهرانچي منزل منجم باشي |
| 74ـ حسن ستاري | 420 |
مجروح |
اصابت گلوله |
12 ظهر 15 خرداد |
اميريه |
اميريه چهارراه معزالسلطان كوچه خشا پلاك 24 |
| 75ـ قدرت‌اله يوسفي | 369 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
شهباز |
شهباز ايستگاه ناصري خيابان آشتيان كوچه سوم دست‌چپ درب سوم منزل پورحسيني |
| 76ـ حسين خجسته خدابنده | 382 |
مجروح |
اصابت گلوله |
1 بعدازظهر 15 خرداد |
ناصرخسرو |
خيابان فرح‌آباد سه‌راه سليمانيه خيابان عبدالحسيني كوچه اول كاشي 12 |
| 77ـ عين‌اله كوچكستاني | 363 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
سه‌راه ژاله |
خيابان سرآسياب دولاب كوچه ايران شماره 42 |
| 78ـ زهرا ابوالحسني | 451 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 بعداز ظهر 15 خرداد |
بين راه ورامين، تهران |
ورامين محمدآباد عرب |
| 79ـ سكينه مهابادي | 409 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 بعداز ظهر 15 خرداد |
ورامين |
ورامين محمدآباد عرب |
| 80ـ اصغر ابراهيمي | 457 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
سيروس |
خيابان شوش ميدان شوش ايستگاه ماشين‌دودي چهارراه گاوداري اكبرابراهيمي |
| 81ـ عذرا حجازي | 110 |
جنون |
ديدن مقتول |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
بازار |
نرسيده به چهارراه تيموري خيابان گلستاني شماره 69 |
| 82ـ ابوالقاسم فخاربروجردي | 69 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
سيروس |
كوچه غريبان كوچه حاج‌زمان خان كاشي 22 |
| 83ـ محمود تحصيلي | 368 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /9 صبح 16 خرداد |
سوم اسفند |
خيابان نارمك خيابان بهمن غربي كاشي 155 |
| 84ـ روح‌انگيز جاويدي | 401 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 /4 بعدازظهر 15 خرداد |
توپخانه |
خواجهنظامالملك كوچه نبيل منزل ميثاقيه |
| 85ـ غفار مددي | 432 |
مقتول |
با جيپ ارتش تصادف |
7 صبح 15 خرداد |
ناصرخسرو |
دروازه دولاب خيابان صفا جنب سراي باقرآباد كوچه جهاندوست كاشي 33 |
| 86ـ عباس حلاجي | 379 |
مجروح |
اصابت گلوله |
7 بعداز ظهر 15 خرداد |
خيابان شهباز |
خيابان شهباز جهانپناه كوچه سادات كوچه سوم كوچه روشن |
| 87ـ كاظم زوارفرد | 218 |
مقتول |
اصابت گلوله |
صبح 15 خرداد |
بازار |
مولوي بازارچه سعادت كوچه محمديه پلاك 20 |
| 88ـ پوران پيله‌ور | 392 |
مجروح |
اصابت گلوله‌در خانه |
3 بعداز ظهر 15 خرداد |
منزل مسكوني |
خيابان شاهپور سراي بوذرجمهري بالاي كبابي حقيقت |
| 89ـ امين‌السادات رسالتيان | 414 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /1 صبح 15 خرداد |
ناصرخسرو |
انتهاي صفاري كوچه كمالي پلاك 9 منزل علوي |
| 90ـ رحيمه مجاهد | 429 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
خيابان سيروس |
خيابان گرگان 10متري ارامنه كوچه مظفري شماره 22 |
| 91ـ قدرت رسولي | 442 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /4 بعدازظهر 15 خرداد |
ميدان فوزيه |
ميدان فوزيه ايستگاه تهران‌پارس رنگ‌فروشي حاجي توكلي |
| 92ـ عباس عزيزي | 306 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /1 بعدازظهر 15 خرداد |
خيابان لاله‌زار |
خيابان مولوي بازار حضرتي كوچه ارامنه منزل نوراله خياط‌كاشي 871 |
| 93ـ فاطمه كاهه | 410 |
مقتول |
اصابت گلوله |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
ميدان |
آخر خيابان هايون چهارراه شمشاد خيابان منت‌آباد كوچه 2 |
| 94ـ محمدعلي فياضي‌نور | 373 |
مقتول |
اصابت گلوله |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
شهباز |
بيسيم نجف‌آباد كوچه عادل‌پور كوچه طلاپور درب سوم. كاشي 12 |
| 95ـ محمدرضا حاج‌آخوندي | 405 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 /4 بعدازظهر 15 خرداد |
بازار |
خاني‌آباد كوچه سيدمصطفي مهياري كاشي 21 |
| 96ـ عليمحمد الهي | 376 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /11 صبح 15 خرداد |
شهباز |
خيابان شهباز كوچه جواهري پلاك 45 |
| 97ـ احمد فيروزي | 460 |
مجروح مقتول |
كتك خوردن |
10 صبح 16 خرداد |
ميدان شاه |
سي متري وزيري بن‌بست همت |
| 98ـ امراله برزين | 283 |
مقتول |
اصابت گلوله |
4 بعداز ظهر 15 خرداد |
سيروس |
انتهاي درخشنده كاشي 20 |
| 99ـ علي فرهادي بجاربنه | 398 |
مقتول |
اصابت گلوله |
15 خرداد |
شهباز |
خزانه قلعه‌مرغي خيابان بيست‌متري كوچه دنائي شماره 17 |
| 100ـ ناصر خواجوي | 368 |
مجروح |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
سيروس |
خيابان سيروس كوچه چهل تن شماره 32 |
| 101ـ حسين عنبري | 450 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /10 صبح 15 خرداد |
بازار |
خيابان شوش. شوش شرقي روبروي كارخانه ارج. كاشي 25 |
| 102ـ رضا اسمعيلي | 404 |
مجروح |
اصابت گلوله |
3 بعدازظهر 15 خرداد |
خيابان همايون |
همايون بين چهارراه اقبال ايران‌مهر جنب قنادي طالبيان كاشي 17 |
| 103ـ محمد فاميلي | 361 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 16 خرداد |
بازار |
خواجه نظام‌الملك كوچه حافظ كاشي 145 |
| 104ـ كاظم نصيرزاده | 360 |
مقتول |
اصابت گلوله |
11 صبح 15 خرداد |
چهارراه گلوبندك |
بوذرجمهري درخونگاه مقابل حمام قبله كاشي 84 |
| 105ـ رقيه كلواني | 443 |
مقتول |
اصابت گلوله |
15 خرداد |
قم |
قم |
| 106ـ ملكه احيائي | 459 |
مقتول |
اصابت گلوله |
15 خرداد |
قم |
قم |
| 107ـ فاطمه جهانگيري | 407 |
مقتول |
اصابت گلوله |
3 بعداز ظهر 15 خرداد |
بازار |
بيسيم نجف‌آباد كلانتري 21 قديم كوچه حاج قنبر شماره 21 |
| 108ـ رضا فدايي | 365 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
شهباز |
باغ فريد كوچه حسيني منزل فدايي |
| 109ـ علي‌اكبر قزه‌گزلو | 413 |
مقتول |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
بازار |
خيابان مولوي جنب كلانتري 6 كوچه حمام سوخدان شماره93 |
| 110ـ زرين‌تاج مصفايي | 406 |
مجروح و مضروب |
كتك خوردن |
5 /8 صبح 15 خرداد |
ميدان ارك |
خواجه نظام‌الملك كوچه مجيد كاشي 12 |
| 111ـ بهاء ميرمحمد صادقي | 439 |
مجروح |
اصابت گلوله |
10 صبح 15 خرداد |
بازار |
نظام آباد كوچه اسلامي شماره 12 |
| 112ـ خيراله قاسمي | 440 |
مجروح |
اصابت گلوله |
1 بعدازظهر 15 خرداد |
خيابان شهرستاني |
ميدان فوزيه كوچه شهرستاني |
| 113ـ خانم بتول حسيني | 428 |
مجروح |
اصابت گلوله |
3 بعداز ظهر 15خرداد |
سه‌راه امين حضور |
كوچه معاون سلطان دست راست درب سوم |
| 114ـ منصور حسيني | 359 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /3 بعداز ظهر 15خرداد |
شاهپور |
خيابان شاهپور سه‌راه بوذرجمهري بالاي كبابي حقيقت |
| 115ـ گوهر خليلي | 351 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 /5 بعداز ظهر 5 خرداد |
بازار |
خيابان شهباز پشت سازمان شاهنشاهي كوچه قاهري كاشي 1 |
| 116ـ سكينه برومند پاك | 349 |
مقتول |
اصابت گلوله |
15 خرداد |
سيروس |
كوچه گلابگيران روبروي ميدان سيداسمعيل |
| 117ـ رحيم سليماني | 49 |
مقتول |
اصابت گلوله |
3 بعداز ظهر 15 خرداد |
سيروس |
بيسيم نجف‌آباد خيابان 15 متري سيدملك خاتون مغازه قاسمي |
| 118ـ محترم مهدي ملايري | 88 |
مقتول |
اصابت گلوله |
12 ظهر 15 خرداد |
بازار |
مولوي بازار صابون پزخانه شماره 82 |
| 119ـ معصومه حاج قرباني | 262 |
مفقود شده |
بلوا 15 خرداد |
11 صبح 16 خرداد |
سيروس |
خيابان گرگان ايستگاه مدرسه كاشي 742 |
| 120ـ محمدجواد حريري | 278 |
مجروح و مضروب |
كتك خوردن |
15 خرداد |
بازار |
شميران كوچه پرويز ايستگاه رضائيه شماره 14 |
| 121ـ رضا فيروزنام | 299 |
مجروح |
اصابت گلوله |
5 بعداز ظهر 15 خرداد |
بهارستان |
خواجه نظام‌الملك كوچه تمدن پلاك 118 |
| 122ـ محمود نوع‌پرست امامي | 366 |
مجروح |
اصابت گلوله |
1 بعداز ظهر 15 خرداد |
مسگرآباد |
تهران‌نو ايستگاه مدرسه خيابان 15 متري نارمك |
| 123ـ عادل موتعليميان | 213 |
مقتول |
اصابت گلوله |
5 بعداز ظهر 15 خرداد |
خيام |
خيابان خيام كوچه خورشيد منزل دگمه‌چي |
گزارش بعدي، مربوط به روز 16 خرداد است كه از بستري شدن چند نفر مجروح ديگر در بيمارستانهاي بازرگانان (شهيد اندرزگوي بعدي) و حمايت مادران (اكبرآبادي فعلي) تهران خبر مي‌دهد.
«گزارش ـ موضوع: مجروحين حادثه 15 /3 /42
محترماً پيرو گزارش ساعت 1900 مورخه 15 /3 /42 معروض مي‌دارد علاوه بر صورت مجروحين و مقتولين كه به عرض رسيد تعدادي نيز در بيمارستان بازرگانان واقع در خيابان ري و بيمارستان و زايشگاه حمايت مادران (فرح پهلوي) نيز بستري مي‌باشند. [امضاء] رئيس بخش 311
16 /3 /42»
گفتني آنكه وجود اختلافها و تضادهايي در آمار مجروحان و مقتولان كه از سوي مأموران ساواك تهيه و ارائه شده، خود دليلي بر اين امر است كه چه بسا تعداد مجروحان و كشته‌شدگان (اعم از ـ تظاهركنندگان و مأموران انتظامي) بيش از آن است كه در گزارشها آمده است كه ساواك هم از ارائه آمار دقيق سرباز زده، گزارشهاي متعدد و متضادي را تهيه كرده است.
9ـ بازداشت شدگان: در گزارشهايي كه از صبح روز 15 خرداد تا آخرين ساعات آن روز تهيه شده، به غير از يك مورد دستگيري دو نفر به نامهاي شيخ فضل‌الله و مرندي توسط كلانتري تجريش (در ساعت 12 ظهر)، بدون اشاره به دستگيري فرد يا افراد ديگري از جمعيت تظاهركننده، از كسي نيز نامي به ميان نياورده است. گويي در خلال حوادث و تظاهرات چنين عملي انجام نگرفته است. اما از اسناد موجود چنين بر مي‌آيد كه عده‌اي از سران جمعيت تظاهركننده در روزهاي 15 و 16 خرداد 1342، بعداً شناسايي و دستگير شده‌اند. نخستين آنها سندي است كه در 29 خرداد همان سال دستور بازداشت عده‌اي را در تهران صادر كرده است:
«گزارش اطلاعات داخلي
موضوع: دستگيري سران ميدان امين‌السلطان و سبزي‌شماره: 586/س ت 3 محل: تهران‌تاريخ حادثه: 29 /3 /42
عطف بشماره: ــــتاريخ وصول خبر: 29 /3 /42
منبع خبر: مأمور ويژه‌تاريخ گزارش: 30 /3 /42
تقويم: ب ـ 2
روز 29 /3 /42 در ساعت 9 صبح مأمورين سويل اشخاص مشروحه زير را كه جزء گردانندگان و كارفرمايان عمده ميدان هستند دستگير و به فرمانداري نظامي تحويل نمودند: 1ـ حاج سيدعباس (حرندی) هرندي
2ـ حاج حسن امامي
3ـ حاج حيدر ابراهيمي
4ـ اسمعيل خلج
5ـ حاج محمد منصوري
6ـ اصغر جلال‌پور باجناق طيب
ضمناً طيب حاج رضايي، حسين قيومي، حاج سيد بهاءالدين تاج‌زاده، حسين كاردي، عباس كاردي كه از سابق دستگير و بازداشت بوده‌اند به اين عده اضافه شده و مجموع بازداشتيهاي ميدان امين‌السلطان و سبزي را تا اين تاريخ تشكيل مي‌دهند.»
در گزارشهاي بعدي نام كسان ديگري هم قيد شده كه نشان مي‌دهد بازداشت‌شدگان محدود به نامبردگان در فوق نبوده است. نخستين آنها، دو صورت اسامي است كه در يكي نام روحانيون و در ديگري نام ديگر افراد دستگير شده در سراسر كشور درج شده است. در اين صورت اسامي، علاوه بر نام اشتهار بازداشت‌شدگان، شغل، محل، تاريخ و نحوة دستگيري آنان ذكر شده است:
صورت اسامي روحانيوني كه در وقايع جريان اخير دستگير شده‌اند برابر قرار بازپرس نظامي بازداشت مي‌باشند.
رديف
نام ـ شهرت
نام پدر
تاريخ بازداشت
زندان
محل دستگيري
1
روح‌اله الموسوي الخميني
[سيد مصطفي]
15 /3 /42
پادگان بي سيم
قم
2
حسن طباطبائي قمي
حاج آقا حسين
16 /3 /43
پادگان بي سيم
مشهد
3
بهاءالدين محلاتي
محمدجعفر
15 /3 /42
عشرت‌آباد
شيراز
4
مجيدالدين مصباحي
سيدجمال
15 /3 /42
عشرت‌آباد
شيراز
5
جلال‌الدين آيت‌اله زاده
شيخ‌جعفر
15 /3 /42
عشرت‌آباد
شيراز
6
محمدهاشم دستغيب
سيدعبدالحسين
15 /3 /42
عشرت‌آباد
شيراز
7
مجدالدين محلاتي
بهاءالدين
15 /3 /42
عشرت‌آباد
شيراز
8
عبدالحسين دستغيب
ميرزا محمدتقي
18 /3 /42
عشرت‌آباد
شيراز
9
حسين اشرف‌الواعظين
حبيب‌اله
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
10
شيخ باقر نهاوندي
شيخ جعفر
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
11
سيدعبدالكريم هاشم‌نژاد
سيدحسن
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
12
سيدحسين يا سيدمحمد موسوي‌نسب
سيدعلي
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
13
حاج سيد علي‌اصغر اعتمادزاده
علي‌اصغر
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
14
مرتضي مطهري
محمدحسين
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
15
حاج فرج‌اله واعظي
عبدالباقي
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
16
باب‌اله ثقةالاسلامي
علي‌اكبر
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
17
حاج شيخ‌عبدالرحيم حاجي كني
حاج شيخ آقا بزرگ
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
18
شيخ عبدالنبي حاجي كني
حاج شيخ آقا بزرگ
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
19
شيخ عبدالعلي حاجي كني
حاج شيخ آقا بزرگ
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
20
سيدمحمد مرتضي مرتضوي
سيدحسن
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
21
ناصر مكارم شيرازي
علي‌اكبر
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
22
عباسعلي اسلامي
حسين
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
23
سيد محمدتقي واحدي
سيدمحمدرضا
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
24
محمدتقي فلسفي
محمدرضا
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
25
سيدمصطفي قمي طباطبائي
سيدجواد
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
26
حسين غفاري آذرشهري
عباس
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
27
سيداحمد صفائي
سيدمرتضي
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
28
مهدي باقري
حاج اسداله
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
29
شيخ مرتضي طاهري
سيدرضا
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
30
علي‌اكبر تكه
آقائي
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
31
مرتضي صالحي
سيدجمال
15 /3 /42
موقت شهرباني
تهران
32
سيداحمد حسيني
محمد
19 /3 /42
عشرت آباد
همدان
33
عزت‌الدين حسيني
محمود
20 /3 /42
موقت شهرباني
زنجان
فهرست اسامي دستگير شدگان از طريق ژاندارمري و شهرباني در سراسر كشور
رديف
نام ـ شهرت
شغل
محل اقدام
نحوه اقدام
1
روح‌اله الموسوي الخميني
آيت‌الله
قم
15 /2 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
2
حسن طباطبائي قمي
آيت‌الله
مشهد
16 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
3
بهاءالدين محلاتي
واعظ
شيراز
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
4
مجيدالدين مصباحي
واعظ
شيراز
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
5
جلال‌الدين آيت‌الله زاده
واعظ
شيراز
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
6
محمدهاشم دستغيب
واعظ
شيراز
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
7
مجدالدين محلاتي
واعظ
شيراز
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
8
عبدالحسين دستغيب
واعظ
شيراز
18 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
9
حسين اشرف‌الواعظين
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
10
شيخ باقر نهاوندي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
11
سيدعبدالكريم هاشمي‌نژاد
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
12
سيدحسين يا سيدمحمد موسوي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
13
مرتضي مطهري
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
14
فرج‌اله واعظي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
15
باب‌اله ثقةالاسلامي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
16
حاج سيدعلي‌اصغر اعتمادزاده
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
17
عبدالرحيم حاجي كني
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
18
عبدالنبي حاجي كني
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
19
عبدالعلي حاجي كني
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
20
سيدمحمد مرتضي مرتضوي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
21
ناصر مكارم شيرازي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
22
عباسعلي اسلامي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
23
سيد محمدتقي واحدي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
24
محمدتقي فلسفي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
25
سيدمصطفي قمي طباطبائي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
26
حسين غفاري آذرشهري
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
27
سيداحمد صفائي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
28
مهدي باقري
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
29
مرتضي طاهري
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
30
علي‌اكبر تكه
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
31
مرتضي صالحي
واعظ
تهران
15 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
32
سيداحمد حسيني
واعظ
همدان
19 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
33
عزت‌الدين حسيني
واعظ
زنجان
20 /3 /42 بازداشت (برضد امنيت داخلي كشور)
34
ــ دكتر واعظي
دكتر
اصفهان
16 /3 /42 دستگير (وابسته به حزب زحمتكشان)اقدام عليه امنيت
35
كاظم ميرعمادي
دكتر
اصفهان
16 /3 /42 دستگير (وابسته به حزب زحمتكشان)اقدام عليه امنيت
36
عبدالغفور وخشوري
مسئول مالي حزب زحمتكشان
اصفهان
17 /3 /42 دستگير (وابسته به حزب زحمتكشان)اقدام عليه امنيت
37
حسن فلاحي قمي
سبد باف
قم
17 /3 /42 دستگير حمل اعلاميه خميني 15 خرداد
38
محمدتقي اربابي
قناد
تهران
16 /3 /42 دستگير حمل اعلاميه خميني 15 خرداد
39
رضا صلبي‌زاده
ــ
تهران
16 /3 /42 حمل اسلحه سرد
40
عزت‌اله محمدي
ــ
تهران
16 /3 /42 حمل اسلحه و گرفتن جلوي كايون حامل مأموران
41
قلي‌اله زينبي
ــ
تهران
16 /3 /42 حمل اسلحه سرد و گرفتن جلوي كاميون حامل مأموران
42
محمد مفيدي
ــ
تهران
16 /3 /42 حمل اسلحه سرد و گرفتن جلوي كايون حامل مأموران
43
حسين سعادتمندپور
ــ
قم
15 /3 /42 حمل دفترچه‌اي كه حاوي جملات توهين‌آميز بود
44
علي حكيم‌زاده
ــ
قم
15 /3 /42 حمل اعلاميه شريعتمداري
45
مهدي كردستاني
ــ
قم
15 /3 /42 حمل اعلاميه كمك به ساختمان مدرسه فيضيه قم
46
محمدحسن اربابي
ــ
قم
15 /3 /42 حمل اعلاميه كمك به ساختمان مدرسه فيضيه قم
47
رضا سليمي‌زاده
ــ
قم
15 /3 /42 و حمل اسلحه سرد
48
فتح‌الله رئيسي
ــ
قم
15 /3 /42 حمل اسلحه سرد حمل اعلاميه‌كمك به ساختمان مدرسه فيضيه
49
ابوالقاسم وكيلي
ــ
قم
15 /3 /42 ايراد خطابه و تحريك مردم
50
محمد جهانگيري
ــ
قم
15 /3 /42 جرح و ضرب يكي از شاهدوستان قم
51
نعمت‌اله عمراني
ــ
قم
15 /3 /42 حمل اعلاميه خميني ـ ميلاني
52
سيدغلامحسين شيرازي
واعظ
تهران
15 /3 /42 حمله به دستگاه حاكمه و تجليل از خميني
53
محمدتقي فلسفي
واعظ
تهران
14 /3 /42 حمله به دولت و دستگاه حاكمه و تجليل از خميني
54
سيدقاسم شجاعي ـ شجاع
واعظ
تهران
14 /3 /42 حمله به دولت و دستگاه حاكمه و تجليل از خميني
55
حاج اشرف كاشاني
واعظ
تهران
14 /3 /42 حمله به دولت و دستگاه حاكمه و تجليل از خميني
56
موسوي شيرازي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. ضمن سخنراني اهانت به آقاي علم، سپهبد نصيري
57
عباسعلي اسلامي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. حمله به دولت و دستگاه حاكمه
58
مقدسيان
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. حمله به دولت و دستگاه حاكمه
59
ناصر مكارم شيرازي
واعظ
تهران. مسجد هدايت
14 /3 /42 دستگير. نطق شديداللحني عليه مقامات عاليه كشور
60
حسين مجاهد
ــ
تهران مقابل دانشگاه تهران
14 /3 /42 دستگير. اهانت به مقامات عاليه كشور
61
سيدحسين موسويان
دانشجوي سال 3 پزشكي
تهران مقابل دانشگاه تهران
14 /3 /42 دستگير. سخنراني از طرف دانشجويان دانشگاه تهران
62
حسينعلي عباسي
تاجر سراي حاج حسن
تهران. مسجد شاه
14 /3 /42 دستگير. شركت در تظاهرات 15 /3 /42
63
پسر فلسفي واعظ فلسفي
فرهنگي
تهران. مسجد شاه
14 /3 /42 دستگير. شركت در تظاهرات 15 /3 /42
64
حاج زمرديان
ساعت فروش اسلامبول
تهران. مسجد شاه
14 /3 /42 دستگير. شركت در تظاهرات 15 /3 /42
65
پيمان داري
ـــ
تهران. مسجد شاه
14 /3 /42 دستگير. شركت در تظاهرات 15 /3 /42
66
حاج سيد علي‌اصغر اعتمادزاده
واعظ
تهران.
14 /3 /42 دستگير. سخنراني و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتي
67
فضل‌الله محلاتي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. سخنراني و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتي
68
حجازي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. سخنراني و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتي
69
غلامحسين شيرازي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. سخنراني و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتي
70
جعفر خندق‌آبادي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. سخنراني و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتي
71
باقر نهاوندي
واعظ
تهران
14 /3 /42 دستگير. سخنراني و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتي
72
عبدالحسين فلسفي
واعظ
تهران. مسجد حاج ابوالفتح
15 /3 /42 گرفتن رأي جهت مخالفت با لوايح ششگانه و جرايد
73
عقيلي
مشاور راه‌آهن
تهران. منزل بهبهاني
15 /3 /42. مترجم دونفر آمريكايي كه به منزل بهبهاني جهت اخذ اطلاعات رفته بودند
74
مرتضي صالحي
ــ
تهران
15 /3 /42 شركت در تظاهرات و اخلال نظم عمومي
75
سيداحمد حسيني
ــ
همدان
19 /3 /42 شركت در تظاهرات و اخلال نظم عمومي
76
عزت‌الدين حسيني
ــ
زنجان
20 /3 /42 شركت در تظاهرات و اخلال نظم عمومي
78
عباسعلي حاج سلطاني
ــ
سمنان
20 /3 /42 دستگير. نشر اكاذيب و طرفداري از خميني
79
سيدعلي هاشمي
ــ
سنجر ـ سمنان
20 /3 /42 دستگير. نشر اكاذيب و طرفداري از خميني
80
حبيب‌اله عمران نجفي
كاسب‌ـ‌دانشجوي سال 3 شيمي
شاهي
21 /3 /42 پخش اعلاميه و تحريك كسبه
81
منوچهر آزادي
دانشجوي سال 3 شيمي
تهران. دانشسراي عالي
در نامهاي با عنوان حبيب‌اله نجفي اهانت به مقامات عاليه كشور
82
مسعود راجي
دانشجوي نفت آبادان
آبادان دانشكده نفت
18 /3 /42. پخش اعلاميه خميني و چاپ آن. جزء افراد بازداشتي
83
ايرج پورميرزا
دانشجوي نفت آبادان
آبادان دانشكده نفت
18 /3 /42. پخش اعلاميه خميني و چاپ آن. جزء افراد بازداشتي
84
محمد گلچين
دانشجوي نفت آبادان
آبادان دانشكده نفت
18 /3 /42. پخش اعلاميه خميني و چاپ آن. جزء افراد بازداشتي
85
محمد ترلان‌زاده
گداخانه ـ ميداني
تهران ـ سمنان
21 /3 /42 بازداشت. اهانت به مقامات عاليه كشور
89
صادق اميدوار
گداخانه ـ ميداني
تهران ـ سمنان
21 /3 /42 بازداشت. اهانت به مقامات عاليه كشور
90
صورت اسامي
ـــ
تهران
5 /4 /42 صورت اسامي 230 نفر زندانيان فرماندار نظامي
91
عباس عسگري
ــ
تهران ـ اصفهان
15 /3 /42 غارت كتابخانه پارك شهر و اقدام به فروش كتب آن
92
صورت اسامي
ــ
تهران ـ اصفهان
21 /3 /42 صورت اسامي 30 نفر از متهمين بازداشتي
93
محمد عسگري
ــ
تهران خيابان سيروس
15 /3 /42 غارت كتابخانه پارك شهر و اقدام به فروش كتب آن
94
حسين به‌آور
فرهنگي
تبريز
11 /4 /42 بازداشت. اقدام عليه امنيت كشور
95
نورالدين اصغرپور محمودي
كشاورزي
تبريز قريه نظر
11 /4 /42 بازداشت. مخالفت با مصالح كشور و اصلاحات ارضي
96
حسن نجفي
كشاورز
تبريز قريه نظر
11 /4 /42 بازداشت. مخالفت با مصالح كشور و اصلاحات ارضي
97
علي‌اصغر حسيني
كشاورز
تبريز قريه نظر
11 /4 /42 بازداشت. مخالفت با مصالح كشور و اصلاحات ارضي
98
حنيفه قربانزاده
كشاورز
تبريز قريه نظر
11 /4 /42 بازداشت. مخالفت با مصالح كشور و اصلاحات ارضي
99
صورت اسامي
ــ
قزوين
27 /4 /42 صورت اسامي 20 نفر بازداشت شدگان ساواك قزوين
100
سعدون ذكي
ــ
مهاباد
27 /4 /42 بازداشت. اقدام بر ضد امنيت كشور
101
قاسم مقدوري
دانشجوي زمين‌شناسي
ساري
20 /3 /42 بازداشت. اقدام بر ضد امنيت كشور
102
اكبر قدرت‌الهي
بيكار
ساري
19 /4 /42 بازداشت. به اتهام جاسوسي
103
محمد جاسم
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام جاسوسي
104
بهمن دستگيري
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام جاسوسي
105
حسين دشتي
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام جاسوسي
106
صاحب دشتي
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام جاسوسي
107
غلامعلي افكاري
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
108
سبحان اميني
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
109
شيرخان عيسي‌ئيان
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
110
بهرام منصوري
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
111
ميرزا بيك منصوري
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
112
آقاميرزا حسيني
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
113
پرويز عباسي
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
114
علي‌آقا ميرزائي
ــ
كرمانشاه
27 /4 /42 بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنيت
115
عبداله خليلي
ــ
اراك
25 /4 /42 بازداشت. اخلال و مخالفت با لايحه اصلاحات ارضي
116
علي خليلي
ــ
اراك
25 /4 /42 بازداشت. اخلال و مخالفت با لايحه اصلاحات ارضي
117
محمدرضا حيدري
ــ
اراك
25 /4 /42 بازداشت. اخلال و مخالفت با لايحه اصلاحات ارضي
118
رضا خمامي
شاگرد راننده
رشت
25 /4 /42 [ناخوانا]
119
(هاپكر) اوهانگري
خياط
رشت
25 /4 /42 [ناخوانا]
120
داود اميني
خياط
رشت
25 /3 /42 به اتهام تبليغات مضره
121
صورت اسامي
ــ
قم
26 /4 /42 صورت اسامي 8 نفر بازداشت شدگان
122
صورت اسامي
ــ
شيراز
26 /4 /42 صورت اسامي 9 نفر بازداشت شدگان
123
فقير سياهي
ــ
زاهدان
29 /3 /42 بازداشت به اتهام اخلال نظم و تحريك مردم
124
جعفر چايچي
ــ
قزوين
30 /5 /42 بازداشت
125
صورت اسامي
ــ
اداره كل چهارم
صورت اسامي چهار نفر زندانيان (چهار نفر)
126
صورت اسامي
ــ
قزوين
صورت اسامي چهار نفر زندانيان
127
سلحشور ايزدي
بيكار
تهران
15 /3 /42 شركت در تظاهرات 15 خرداد و اداره دسته شاهپوري
128
حسن شاهپوري
مالك
تهران
15 /3 /42 شركت در تظاهرات 15 خرداد و صاحب دسته‌اي در خيابان قزوين
129
غلامرضا گچكار
ــ
تهران جلوي درباسكول
15 /3 /42 شركت در تظاهرات 15 خرداد
130
حسن صالحي
ميداني
تهران
15 /3 /42 كمك مالي ـ تهيه چوب‌دستي
131
عبداله صادق شهران
ميداني
تهران
15 /3 /42 شركت در تظاهرات 15 خرداد
133
امير استادولي
چاقوكش
تهران
15 /3 /42 شركت در تظاهرات
134
صورت اسامي
ميدانيها
تهران
29 /3 /42 صورت اسامي بازداشت‌شدگان ميدان سبزي
135
حسين مجاهد
بازاري
تهران بازار خياطها
15 /3 /42 تحريك مردم و سخنراني شديد‌اللحن
136
صورت اسامي
ــ
كارخانه قند ورامين
15 /3 /42 صورت اسامي 17 نفر شركت‌كنندگان در تظاهرات 15 خرداد
137
غلامحسين جوهرفرد
ــ
تهران ميدان ارك
15 /3 /42 شركت در تظاهرات
138
غلامرضا قائمي
ــ
تهران ميدان ارك
15 /3 /42 شركت در تظاهرات
139
صورت اسامي
ــ
تهران
15 /3 /42 صورت اسامي 17 نفر شركت‌كنندگان در تظاهرات ميدان ميوه
در گزارشي ديگر نام كسان ديگري هم ذكر شده است كه نشان مي‌دهد بازداشت‌شدگان محدود به افراد نام‌برده شده نبوده است. اين نامه سري و خيلي فوري را در 8 مهر 1342 سرلشكر جواد امين‌زاده (رئيس دادگاه تجديدنظر ويژه 2 لشكر يك گارد ارتش) براي سرلشكر حسين پاكروان (رئيس سازمان اطلاعات و امنيت كشور ـ ساواك) ارسال كرده، اطلاعاتي درباره هفده نفر از بازداشت شدگان روزهاي 15 و 16 خرداد را خواسته است:
«از اداره دادگاه تجديدنظر ويژه 82 /7 /42
دايره: لشكر 1 گارد
شماره: 1180
به: تيمسار رياست سازمان اطلاعات و امنيت كشور
درباره متهمين غائلة 15 خردادماه 1342
مقرر فرماييد هرگونه اطلاعي كه در مورد عمليات 17 نفر متهمين مشروحه زير در روزهاي 15 و 16 خردادماه 42 در آن قسمت موجود مي‌باشد جهت بررسي و استفاده از آن به اين دادگاه ارسال نمايند. [امضاء] رئيس دادگاه تجديدنظر ويژه 2 لشكر 1 گارد
سرلشكر امين‌زاده
1ـ طيب حاج رضايي
2ـ حاج محمداسماعيل رضايي
3ـ حسين شمشادي
4ـ سيدعلي بورياباف
5ـ محمود ذوقي تبار
6ـ عباس شيرزاد
7ـ حسين شيرنژاد
8ـ اسماعيل خلج
9ـ محمدرضا تقي‌زاده
10ـ سيدمجتبي طالاري
11ـ محمدباقريان موحد
12ـ امير كريمخاني
13ـ حسين صالحي‌نيا
14ـ فضل‌الله ايزدي سلحشور
15ـ غلامرضا قائني
16ـ حاج محمد مظلومي
17ـ عبدالله صادق تهراني»
به دنبال آن ساواك گزارشهايي را تهيه كرد كه در هر يك از آنها مشروح اقدامات و فعاليتهاي چند نفر از افراد يادشده در بالا بيان شده است. از جمله اين اشخاص مي‌توان به حاج عبدالله صادق تهراني معروف به عبدالعلي نقاش، حسن صالح‌نيا معروف به حسن ببو (خالدآبادي)، حاج محمد مظلومي معروف به حاجي سردار، امير كريمخاني معروف به اميراستادولي، فضل‌الله يزدي سلحشور معروف به داش‌گزني و غلامرضا قائني يا قائمي معروف به رضا گچكار، اشاره كرد.
پی نوشتها
1- قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 2ـ فيضيه، مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات. تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1378ش، صص 420ـ427.
2- در ادامه گزارش، مأمور ساواك اظهارنظر كرده كه «اگر اداره راديو برنامه پخش كند بهتر است.» ذيل آن هم نوشته شده: «به ساواك تهران اطلاع داده شد.»
3- اين خبر حكايت از آن دارد كه مأموران ساواك در دو گزارش خود ـ درباره تصرف و آتش زدن اداره راديو ـ دچار اشتباه شده يا اخباري كه شنيده و گزارش كرده‌اند خالي از اغراق نبوده است.
4- در پايين اين گزارش نوشته شده: «آتش زدن راديو چه معني دارد. تحقيق بيشتر لازم است. اگر روي اين [ناخوانا] اقدام يا كه تحريك كنند دقت شود، مأموران را گمراه مي‌كند.»
5- مأمور ساواك در ادامه گزارش نوشته: «نظريه: سكوت راديو غلط است و بايد شروع به پخش برنامه نمايد.»
6- در گزارش ديگري كه فاقد ساعت و زمان معيني براي واقعه است و به نظر مي‌رسد چند دقيقه بعد از اين گزارش مخابره شده، آمده است: «يك كاميون افراد نظامي در چهارراه مخبرالدوله و خيابان اسلامبول و نادري مستقر شده‌اند. وضع آرام است ولي عده زيادي در پياده‌روها ايستاده و يا در انتظار پيدا كردن فرصت مي‌باشند.»
7- ذیل گزارش دستور داده شده که «تحقیقات بیشتری لازم است. 15 /3 /42» و در پاسخ به آن احتمالاً پس از انجام تحقیقاتی در همان روز نوشته شده: «پلیس هنوز تأیید نکرده است.»
8- در قسمت پايين اين گزارش نوشته شده: «در مورد آتش زدن روزنامه اطلاعات تحقيق مجدد شود.» و به دنبال آن به نظر مي‌رسد مأمور تحقيق پاسخ داده است: «در روزنامه اطلاعات آتش زده شده است، نه خودش».
9- در گزارش ديگري كه در ساعت 45 /17 همان روز مخابره شده به اين موضوع مجدداً پرداخته‌اند: «رنگ آب لوله‌كشي تهران تغيير كرده است. اين موضوع سوژه‌اي ]به دست[ مردم داده و مخالفين شايع ساخته‌اند كه آب تهران مسموم شده و نبايد آشاميد.»
10- ذيل گزارش آمده: «سئوال شود موضوع قطع برق سرچشمه و تظاهرات در ميدان شوش، موضوع اطلاعيه شماره 27 ]همين گزارش[ را به پليس اطلاع داده‌اند يا خير. سپس به اداره سوم ]ساواك[ تحويل شود.»
11- در اصل اعلم
12- در ادامه گزارش اضافه شده: «به اداره كل چهارم ساواك تهران و شهرباني كل [اطلاع داده شود]» و در ذيل آن نوشته است: «دفتر بولتن ـ اينجانب تلفوناً به اداره كل چهارم گفته‌ام. كتباً هم به مراجع مربوطه اعلام نماييد.»
13- در گزارش ديگري كه در ساعت 30 /17 ارسال و به دو شعار مزبور هم اشاره شده، ولي با اين توضيح كه «شعار پارچه‌اي با خون تهيه شده و در داخل دانشگاه تظاهرات ادامه دارد.»
14- منظور از شعارها، پلاكاردهايي است كه بر سردرِ دانشگاه نصب شده و شاه را ديكتاتور و خونريز معرفي مي‌نمود.
15- در گزارش ديگري كه زمان ارسال آن ديرتر از اين ساعت است آمده: «در ساعت 17 حدود سيصد الي چهارصد نفر از مهاجمين كه قبلاً به كارخانه پپسي كولا هجوم برده بودند در سلسبيل به يك باجه بليت‌فروشي حمله برده و آن را آتش زدند. اين عده پس از آتش زدن باجه مزبور مجدداً به سمت كارخانه پپسي كولا حركت نموده‌اند. براي جلوگيري از اعمال اين دسته پليس يا مأمورين انتظامي وجود دارد.»
16- در ذيل سند زير جمله «وضع اين خيابان آرام است» خط كشيده شده است.
17- مأمور ساواك ذيل اين گزارش نوشته است: «آيا در مورد حكومت نظامي اطلاع موثق است؟»
18- مأمور ساواك ذيل اين گزارش نوشته است: «آيا در مورد حكومت نظامي اطلاع موثق است؟»
19- عبارت «ساواك تهران به منظور در جريان گذاشتن مأمورين انتظامي» به پايان گزارش اضافه شده است.
20- ذيل گزارش آمده است: «از اول ترديد داشت».
21- مأمور ويژه ساواك كه نسبت به مأمور تهيه اين گزارش مقام بالاتري داشته، دستور پي‌گيري جلسات مزبور را صادر كرده و در پاي گزارش نوشته است: «نظريه ـ به مأمور دستور داده شد سعي و فعاليت كند در جلسات آنان شركت و مسبّبين اصلي را شناسايي و از تصميمات آنان آگاهي حاصل كند و نتيجه [را] تلفني اطلاع دهد.»
22- اين خبر از سوي سرهنگ پاكروان، رئيس ساواك، ضمن ارائه خلاصه‌اي از وقايع 15 خرداد در تهران، به كليه ساواكهاي خارج از تهران و كشور ابلاغ شده است.
23- در پايين گزارش مأمور اداره سوم نوشته است: «به اداره دوم ساواك تهران اعلام گرديد.»
24- آيت‌الله طالقاني و چند تن از سران نهضت آزادي چندي پيش از 15 خرداد، اواخر سال 1341 در تهران دستگير شده، در بازداشت به سر مي‌بردند.
25- قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 3ـ زندان، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1378ش، صص 178ـ 180.
26- همان، ص 180.
27- همان، صص 177ـ178.
28- همان، ص 181.
29- مركز اسناد انقلاب اسلامي، آرشيو.
30- قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 3، زندان، ص 178.
31- اطلاعات (15 خرداد 1342)، صص 1 و3 (به نقل از: نجاتي، غلامرضا، تاريخ سياسي بيست و پنج سالة ايران، ج 1، تهران، رسا، 1371 ش، ص 236).
32-- قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 3، زندان، ص 181.
33- همان، ص 183.
34- ساواك در گزارشي، طبق اظهار چند تن از اعضاي جبهه ملي، گفته است: «در جريان 15 خرداد جبهه ملي هيچ‌گونه دخالتي نداشته و اگر چنانچه افرادي از اين تشكيلات دستگير شده باشند مربوط به رهبري جبهه ملي نمي‌باشد و افراد متعصبي در بين اعضأ جبهه ملي هم هستند كه به اراده خودشان در تظاهرات اخير شركت كرده‌اند...» (ر.ك: جبهه ملي به روايت اسناد ساواك، ج، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1379ش، ص 164).
35- قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 3 ـ زندان، ص 179.
26- همان، ص 182.
37- مركز اسناد انقلاب اسلامي، آرشيو.
38- قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 3ـ زندان، ص 182.
39- همان، ص 184.
40- مركز اسناد انقلاب اسلامي، آرشيو.
41- نجاتي، 1 /236.
فصلنامه مطالعات تاریخی، سال دوم، شماره7، (ویژه نامه 15 خرداد) بهار 1384.
تعداد بازدید: 9156
آرشیو مقالات
جدیدترین مطالب
پربازدیدها
