نگاهی به حضور نوزده ساله فصل ‌نامه حضور

رضا خانی

فصلنامه حضور برای اولین بار در خرداد ماه سال 1370 همزمان با دومین سالگرد رحلت امام خمینی توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شد. حضور بر پایه دیدگاه‌های عقیدتی سیاسی منتشر شد و در طول دو دهه فعالیت خود با همین دیدگاه مسائل مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی را مورد بحث و تحلیل قرار داده است. از ابتدای انتشار حضور تاکنون، مدیر مسئول و سردبیر آن آقای حمید انصاری بوده‌اند که این به نوعی نقطه قوت و دلیلی برای ثبات رویه این نشریه طی سال‌های متمادی بوده است.
چهار شماره اول حضور، هر کدام متناسب با یک مناسبت تاریخی منتشر شدند. دومین سالگرد رحلت امام سیزدهم آبان، سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و سومین سالگرد رحلت امام خمینی.
چیزی که باعث توجه مورخین و محققین تاریخ انقلاب اسلامی به نشریه حضور گردیده است. مقالات با ارزشی هستند که حضور در این حیطه تاریخی به چاپ رسانده است. در این نوشتار قصد داریم مروری بر نشریه حضور و مقالات چاپ شده این حیطه تاریخی – به ویژه مقالات مرتبط با قیام پانزدهم خرداد – در این نشریه داشته باشیم.
نشریه حضور که در ابتدا به صورت ویژه‌نامه در مناسبت‌های تاریخی منتشر می شد، مقالات خود را به حادثه مذکور اختصاص می‌داد. به عنوان نمونه اولین شماره حاوی مطالبی همچون غزلهای منشتر نشده امام خمینی، نامه‌های منتشر نشده ایشان، زندگي‌نامه امام خمینی، مصاحبه با آیات عظام در مورد خاطرات امام، معرفی آثار ایشان و... است و در کنار این مطالب مقالاتی با عنوان از خرداد تا خرداد، قیام 15 خرداد و پیش‌زمینه‌های آن مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
همین رویه در شماره دوم حضور نیز مشاهده می‌شود. در این شماره در کنار مطالب اختصاص داده شده به سیزدهم آبان، در مصاحبه‌ای با حجت‌الاسلام والمسلمین توسلی، وضع حوزه‌های علمیه در زمان تبعید امام خمینی مرور می‌شود. همین‌طور در مقاله موثق دیگری با نام «پیش‌ درآمدی بر تبعید آفتاب»، به نحوی مستند، عوامل و زمینه‌های قیام پانزدهم خرداد، نحوه شکل‌گیری قیام و دستگیری امام خمینی به تصویر کشیده می‌شوند.
چهارمین شماره حضور، در مقاله‌ای جامع زمینه های قیام پانزدهم خرداد را مورد بررسی قرار داده است. این مقاله، گزارشی است مستند از قیام 15 خرداد که تحت عنوان «15 خرداد نقطه عطف انقلاب اسلامی»، در شرح زمینه‌های آن تالیف شده و به اسناد موثق و جراید وقت استناد کرده است. فصلنامه حضور کم کم از شماره هفتم به بعد از حالت یادنامه خارج می‌شود و روال منظم‌تری به خود می‌گیرد. تغییر قطع مجلد نیز گواه همین موضوع است. در نگاه کلی بیشتر مطالب نشریه حضور حول و حوش محور امام خمینی و انقلاب اسلامی نگاشته می‌شوند. پرداختن به ابعاد شخصیتی امام، دیدگاه‌های امام در مورد مسائل مختلف اجتماعی، اقتصادی و... مراحل مختلف زندگی وی، دیدگاه‌های رسانه‌های جهانی در مورد امام، اشعار و مقالات سروده و نگاشته شده در مورد ایشان، انعکاس اخبار مربوط به مراسم سوگواری امام، سمینارهای مربوطه و تازه‌های نشر در این باره و... مطالبی هستند که هیچ‌گاه از قلم نویسندگان حضور نمی‌افتند.
مطالب حضور در چهار موضوع گفتگو، مقالات، ادب و هنر و اخبار و نامه‌ها طبقه‌بندی می‌شوند که در بعضی شماره‌ها و مقاطع، مطالبی همچون معرفی کتاب، میزگرد و یا خاطرات به این چهار گروه افزوده می‌شدند. به عنوان مثال در شماره دهم و یازدهم به مناسبت درگذشت سید احمد خمینی، فصلی ضمیمه به نام «احمد مهاجر قبیله ایمان» به ستون مطالب حضور افزوده شد. حتی در این فصل‌های ضمیمه هم می‌توان ردپایی از 15 خرداد پیدا کرد. در شماره هفدهم حضور، فصل ضمیمه‌ای در یادمان رحلت آیت‌الله پسندیده به چاپ رسیده است. در این فصل علاوه بر مرور زندگینامه، مبارزات سیاسی ایشان بخصوص در زمان قیام 15 خرداد با استناد به اسناد ساواک بررسی گردید.
نویسندگان حضور سعی داشتند تا گفتگوهای خود را با شخصیت‌های برجسته علمی و فرهنگی داخلی و خارجی انجام دهند و دیدگاه‌های این افراد را راجع به امام خمینی منتشر کنند. در میان گفتگوکنندگان چهره‌های سرشناسی همچون پروفسور حامد الگار، دکتر عبدالعزیز ساشادینا، دکتر غیاث‌الدین صدیقی، پروفسور اشتاین باخ، بسیاری از آیات عظام و علمای جهان اسلام و... به چشم می‌خورند. یکی از مقالاتی که با زبان علمی، پیش زمینه‌های قیام پانزده خرداد را به ما معرفی می‌کند مقاله‌ای است که در شماره بیستم حضور با عنوان امام خمینی و انقلاب مشروطیت ایران به چاپ رسید. دیدگاه‌های امام درباره نهضت مشروطه، تجاربی که ایشان از نهضت مشروطه کسب کردند و نظر امام خمینی  درباره دلایل انحراف مشروطه از اهداف خود، از مباحث اصلی این مقاله هستند.
حضور در بخش مقالات نیز پذیرای نویسندگان برون مرزی بوده و هست و مقالات زیادی از اساتید دانشگاههای معتبر جهانی به چاپ رسانیده است. در شماره بیست و چهارم حضور (تابستان 1377) ترجمه مقاله‌ای از حمید داباشی، استاد دانشگاه هاروارد به چاپ رسید با عنوان «شکل‌گیری نهضت امام خمینی». این مقاله تحلیلی بود بر اقتدار و سازماندهی انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی. این نوشتار، بیشتر از کنکاش و تحلیل، روایتی است تاریخی از شکل‌گیری قیام پانزده خرداد تا پیروزی انقلاب اسلامی. از دیگر مقالات تحلیلی در این حیطه می‌توان به «اندیشه انقلابی آیت‌الله خمینی» نوشته گئورگی سانیکیدزه اشاره کرد که در شماره 26 حضور (زمستان 1377) به چاپ رسید.
حضور عرصه‌ای است برای چالش‌ها و تقابل نظرهای مورخین در مورد حوادث مهم تاریخی. یکی از آنها مقاله «امام خمینی و گروههای مسلح اسلامی» نوشته حمید بصیرت‌منش است. این مقاله تحقیقی است درباره تشکیلات مؤتلفه اسلامی و ترور منصور و پاسخی است منفی به فرضیه اخذ فتوا از حضرت امام خمینی درباره ترور منصور که در شماره بیست و هشتم حضور (تابستان 1378) به چاپ رسید.
در کل، حوادث سال‌های آغازین نهضت اسلامی، همیشه یکی از مباحث مهم مورخین داخلی و خارجی بوده است. یکی از مورخین خارجی که به این موضوع پرداخته، دکتر زبیده رفیق جومانی است. او در مقاله‌ای که در محافل تاریخی ایران هم خوش درخشید، ریشه‌های نهضت امام خمینی و مراحل پیروزی آن را با زبانی علمی تحلیل کرده است. این مقاله با عنوان «زمینه‌ها، شرایط و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی»، در شماره سی‌ام حضور (زمستان 78) به چاپ رسید.
در شماره بعدی این نشریه (31 بهار 1379) باز شاهد مقاله‌ای تخصصی‌تر و ریزبینانه در این زمینه هستیم. «احیای کاپیتولاسیون در سال 1343 و موضع‌گیری امام خمینی» به قلم اعظم مرادی خامنه، تحقیقی است بسیار مفصل درباره حق قضاوت کنسولی در ایران وریشه‌های آن که به عهدنامه ترکمانچای بازمی‌گردد و مبارزه امام با این پدیده از آغاز تا فرجام.
در شماره سی و سه حضور (پاییز 1379)، باز هم مقاله مفصل دیگری راجع به کاپیتولاسیون در ایران به چاپ رسید. این مقاله ماجرای کاپیتولاسیون را بین روزهای سیزدهم آبان 1343 تا سیزدهم آبان 1358 به قلم کشیده است و نویسنده آن حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی حاضری است.
از شماره سی و سوم به بعد، مقالات مرتبط با تاریخ انقلاب، اسنادی، تخصصی‌تر و پرشمارتر می‌شوند و در هر شماره یک الی دو مقاله در این موضوع به چشم می‌خورد.
در شماره سی و چهارم (زمستان 79) مقاله‌ای از خانم فرحت اس. اف. خان، مدرس دانشکده اقتصاد و هنر بورهانی هندوستان تحت عنوان علل، شرایط و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی به چاپ رسید که در آن علل پیروزی نهضت امام خمینی بر حکومت پهلوی به تفکیک تشریح شده‌اند. روزشمار زندگی امام خمینی، واقعه‌نگاری بسیار مختصر و مفیدی است که حوادث زندگی امام را به صورت روزشمار و سرفصل‌وار برای پژوهشگران فراهم آورده است. نویسنده این روزشمار علی‌رضا برزگر ، آن را به دو قسمت تقسیم کرده است. قسمت اول آن که مربوط به وقایع پیش از پیروزی انقلاب اسلامی می‌شود، در این شماره منتشر شده است.
در شماره بعدی (سی و پنجم، بهار 1380) عباس خلجی، در مقاله‌ای تحت نام «مروری بر قیام پانزده خرداد 1342 به عنوان زمینه‌ساز انقلاب اسلامی» این حادثه تاریخی و تأثیرات آن را به طور مفصل بررسی کرده است. در همین شماره قسمت سلسله مطالب «نگاهی به شیوه مبارزاتی امام خمینی» به قلم سیدمحمد هاشمی تروجبی به چاپ رسیده است که به تحلیل اهداف و روش‌های سیاسی امام در مبارزه با طاغوت پرداخته است.
دومین قسمت از سلسله مطالب «نگاهی به شیوه مبارزاتی امام خمینی» در شماره سی و هفتم (پاییز 1380) منتشر شد. در همین شماره روزشمار زندگی امام خمینی (ره) – از پیروزی انقلاب اسلامی تا عروج ملکوتی – به چاپ رسیده است. زندگی و مبارزات آیت‌الله لواسانی، وکیل تام‌الاختیار امام خمینی، مقاله بسیار جالبی است از رحیم نیکبخت که در لابلای آن، حقایق با ارزشی از قیام پانزده خرداد و نهضت امام خمینی به قلم کشیده شده و در همین شماره ارائه گردیده است.
در شماره سی و هشتم (زمستان 1380) قسمت اول زندگینامه امام خمینی با عنوان کارنامه نور منتشر شد. در این مقاله که به قلم رضا بابائی نگاشته شده زندگی امام از تولد تا تبعید به ترکیه به قلم کشیده شده است. در لابه لای این زندگینامه، حوادث پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی، ماجرای انجمن‌های ایالتی و ولایتی، فدائیان اسلام، قیام 15 خرداد، حادثه فیضیه، مبارزه با کاپیتولاسیون و تبعید به ترکیه جزء به جزء بررسی می‌شوند.
شماره سی و نهم حضور که در خرداد ماه 1381 منتشر گردید، نگاه ویژه‌ای به قیام پانزده خرداد داشت. «نیمه خرداد از نگاه یار» به قلم حسن پویا، مقاله‌ای بود که دیدگاه‌های مختلف امام درباره این حادثه تاریخی را تحلیل نمود.  «قیام 15 خرداد 42» نوشته‌ای بود از عبدالوهاب فراتی که روز حوادث خرداد 42، بازتاب‌ها و نتایج آن را پیش روی خواننده قرار داد. در انتهای این فصل کتاب‌های مرتبط با قیام پانزده خرداد معرفی گردیدند.
قسمت دوم کارنامه نور در شماره چهل و یک (تابستان 1381) حضور به چاپ رسید که زندگی امام خمینی از انتقال به عراق تا تیرماه 1350 و جشن‌های 2500 ساله بررسی می‌گردد. قسمت سوم این مبحث در شماره چهل و سوم  (زمستان 1381) منتشر شد و حوادث تاریخی زندگی امام تا پیروزی انقلاب اسلامی به قلم کشیده شد.
«تبعید ظلم‌ستیز» عنوان مطلبی است که در آن، علی‌محمد بشارتی به بررسی و تحلیل دلایل تبعید امام در سال 1343 به ترکیه پرداخته است این مقاله در شماره چهل و ششم حضور (پائیز 1382) منتشر گردیده است.
یکی از مطالب کاربردی حضور، مقاله‌ای است که در آن علل تبعید روحانیون مبارز نهضت اسلامی و عواقب مثبت آن در پیشبرد انقلاب بررسی می‌گردد. این مقاله توسط رحیم روحبخش با عنوان «تبعیدی‌های نهضت روحانیت» در شماره پنجاه و دوم حضور (بهار 1384) ارائه و منتشر گردید. مقاله دیگر این نویسنده به تأثیر حضور مردم در نهضت امام خمینی اشاره دارد.

 
تعداد بازدید: 7762