گفت‌وگو با حسن رجبیان

نگاهی به دارایی کتابخانه مدرسه فیضیه

مصاحبه: احمد ساجدی

12 خرداد 1398

مدرسه فیضیه قم از باسابقه‌ترین مدارس علمی کشور، و کتابخانه آن قدیمی‌ترین کتابخانه عمومی قم محسوب می‌شود.

آقای حسن رجبیان مدیر کتابخانه مدرسه فیضیه قم، در گفت‌و‌گویی اختصاصی با پایگاه اطلاع‌رسانی 15 خرداد 42 ضمن بیان عبارت فوق، تاریخچه‌ای از تأسیس مدرسه فیضیه و همچنین جایگاه برجسته کتابخانه این مدرسه را تشریح کرد.

***

* لطفاً کمی درباره اهمیت فرهنگی مدرسه فیضیه توضیح دهید.

مدرسه فیضیه به عنوان یکی از مرکزی‌ترین و با سابقه‌ترین مدارس علمیه شیعه همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این مدرسه علاوه بر جنبه‌های تاریخی و میراثی که دارد، از جنبه‌های بسیار پررنگ فرهنگی و سیاسی نیز برخوردار است. به ویژه آنکه این مدرسه به عنوان یکی از کانون‌های حادثه‌خیز و تاریخ‌ساز همواره مورد توجه بوده و هست.

تاریخچه تأسیس مدرسه فیضیه به قرن‌ها قبل باز‌می‌گردد. تاریخ دقیق بنای مدرسه به درستی روشن نیست. ولی طبق قدیمی‌ترین اسناد موجود، همواره مدرسه‌ای در کنار بارگاه مطهر حضرت معصومه(س) وجود داشته است. اینکه آن مدرسه در کدام قسمت حرم موجود بوده محل تردید است. ولی اصل وجود مدرسه‌ای در مجموعه بارگاه مورد تأکید است و در اسناد تاریخی نیز به چشم می‌خورد.

بنای فعلی مدرسه فیضیه در بخش شمالی مرقد مطهر واقع شده و دوران‌های تاریخی مختلفی را پشت‌سر گذاشته است. طبق اسنادی که از دوره صفوی موجود است بنای کنونی یعنی محدوده‌ای که از صحن عتیق شروع می‌شود و تا انتهای مدرسه دارالشفا ادامه می‌یابد، شامل سه بنا، سه حیاط و سه صحن بوده است.

در دوره قاجار و در زمان فتحعلی‌شاه تصمیم به بازسازی این مدرسه می‌گیرند و این سه صحن را به دو مدرسه بزرگ و یک آب انبار و یک ورودی تبدیل می‌کنند. الآن از آن آب‌انبار که به نام «آب‌انبار ساروتقی» مشهور بوده نشانی در دست نیست الا سنگ تاریخی بالای سردر آن که خوشبختانه حفظ شده است. این آب‌انبار تا سی‌چهل سال اخیر وجود داشته است.

مدرسه فیضیه پس از بازسازی عصر قاجار تا مدت‌ها به نام «مدرسه فتحعلی‌شاه» نیز مشهور شده بود. این نام اگر بر اساس حروف ابجد محاسبه شود تاریخ تجدید بنای مدرسه نیز روشن می‌گردد. نام اصلی این مدرسه «فیضیه» است. نقل می‌کنند مرحوم آیت‌الله ملامحسن فیض کاشانی که معاصر شاه‌عباس دوم بوده است، از وی درخواست کرده بود که مدرسه‌ای در جوار حرم ساخته شود و شاه‌عباس نیز که مقبره‌اش در کنار ضریح حضرت فاطمه معصومه است دستور احداث این مدرسه را صادر کرده بود.

به هنگام تجدید بنای مدرسه فیضیه در دوره فتحعلی‌شاه، مدرسه دیگری در کنار آن با نام دارالشفا ساخته شد. نام دارالشفا به خاطر آن بود که در آن تشکیلاتی برای مداوای بیماران به وجود آورده بودند. این مدرسه به یک درمانگاه تبدیل شده بود. البته پس از پیروزی انقلاب، ساختمان فعلی جایگزین آن گردید.

مدرسه فیضیه در زمان فتحعلی‌شاه به صورت یک مدرسه چهار ایوانه با یک طبقه دارای حجره‌های متعدد احداث شده بود. در دوره‌های بعد بر حسب نیاز تغییراتی در این مدرسه به وجود آمد. از جمله اینکه در حدود سال 1300 شمسی مرحوم آیت‌الله فیض قمی که از مراجع ذی‌نفوذ قم بود، در قسمت شمال شرقی مدرسه، حجره‌های یک طبقه را به دو طبقه تبدیل کرد.

* ظاهراً تحول عمده در سیر فعالیت‌های مدرسه فیضیه در دوران حیات آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی صورت گرفته است.

بله. ایشان مؤسس حوزه علمیه بود. در زمان آن مرحوم در بقیه حجره‌های موجود، طبقات فوقانی احداث گردید. البته گفته شده که بعضی حجرات فوقانی در زمان حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی ساخته شده‌اند که جای تحقیق دارد.

از جمله اقدامات آیت‌الله حائری این بود که در سال 1309 در محدوده ایوان غربی مدرسه فیضیه که مجاور رودخانه است کتابخانه‌ای ایجاد کرد. این فضا تا سال 1380 به عنوان کتابخانه مدرسه مورد استفاده بوده است. سپس در این سال تصمیم به توسعه آن گرفته شد. اما چون توسعه کتابخانه در ضلع غربی مدرسه امکان‌پذیر نبود در یکی از سفرهای مقام معظم رهبری به قم تصمیم گرفته شد کتابخانه از ضلع غربی به ضلع شرقی مدرسه انتقال داده شود. بنای جدید در مساحتی معادل 7000 متر مربع زیربنا و در پنج طبقه احداث شد و در همان سال‌های اولیه دهه 1380 مورد بهره‌برداری قرار گرفت. متولی بنا و کارفرما و تأمین‌کننده بودجه آن آستان قدس رضوی بوده است.

* درباره مشخصات کتابخانه، منابع و آثار موجود در آن، اعضا و دیگر ویژگی‌های کتابخانه مدرسه فیضیه توضیح دهید.

کتابخانه مدرسه فیضیه قدیمی‌ترین کتابخانه عمومی قم محسوب می‌شود. بقیه کتابخانه‌های قم و حتی کتابخانه آستانه بعد از این کتابخانه احداث شدند.

همان‌قدر که مدرسه فیضیه به عنوان مرکز اجتماع و تعلم طلاب و فضلا از اهمیت برخوردار بوده کتابخانه مدرسه نیز اهمیت و اعتبار خاصی داشته است. یعنی از همان ابتدای تأسیس شاهد مراجعه بزرگ‌ترین مدرسین و شخصیت‌های حوزوی و طلاب و اقشار عمومی بوده و این وضعیت تا به امروز ادامه داشته است.

منابع کتابخانه نیز از ابتدا به صورت اهدایی بوده اما منابعی از قدیم‌الایام وجود داشته که شامل آثار خطی، سنگی و چاپی بوده است. این منابع نیز عمدتاً حوزوی و یا در گرایش علوم انسانی بوده است. بسیاری از اینها منابع باارزش و کمیابی است. مخصوصاً در نسخ خطی که ما تا امروز در حدود 2700 جلد نسخه خطی گرد آورده‌ایم که بالغ بر 4000 عنوان می‌شود. مجموعه کتاب‌های سنگی کتابخانه نیز بالغ بر 10 هزار جلد است که از غنی‌ترین و ارزشمندترین منابع سنگی در کتابخانه‌های ایران محسوب می‌شود. مجموعه منابع چاپی موجود نیز چیزی حدود 150 هزار جلد است که با توجه به عنایتی که در سال‌های اخیر به کتابخانه شده و امکاناتی که فراهم گردیده به یک مجموعه بسیار بزرگ و ارزشمند شامل رشته‌های حوزوی و یا علوم انسانی تبدیل گردیده است.

کتابخانه مدرسه فیضیه اخیراً موفق شده در رشته‌هایی مانند اقتصاد، روانشناسی، تعلیم و تربیت، طب سنتی، ادبیات فارسی، ادبیات عربی، علوم سیاسی و... منابع باارزشی را تهیه کند. کتابخانه مدرسه فیضیه از این جهت بسیار جامع و به روز است.

* آیا آماری از تعداد اعضای کتابخانه مدرسه فیضیه دارید؟

بله، از جهت تعداد اعضا، ما الآن در حدود 21 هزار عضو شامل عمدتاً طلاب و فضلا و به ندرت دانشجو و دانش‌آموز داریم. از این تعداد 7 هزار نفر محقق هستند.

بنای فعلی کتابخانه دارای یک مخزن و دو بخش عمده است. مخزن چاپی کتابخانه در بالاترین بخش آن یعنی در طبق پنجم یا طبقه دوم روی همکف واقع شده است. دو بخش عمده مذکور نیز یکی بخش عمومی و دیگری بخش محققین است. بخش عمومی شامل دوسالن قفسه باز است: یکی سالن همکف که عمدتاً به منابع حوزوی اختصاص دارد و در آن حدود 9 الی 10 هزار جلد کتاب در دسترس متقاضیان قرار دارد. سالن دوم عمومی نیز در طبقه منفی یک واقع شده که آن هم با ظرفیت هشت هزار کتاب به صورت قفسه باز در اختیار متقاضیان رشته‌های علوم انسانی قرار دارد.

بخش دیگر کتابخانه مدرسه فیضیه همانگونه که گفته شد بخش محققان است. از نظر ما کسی که دارای مدرک سطح سه حوزه است یا حتی در آستانه نوشتن پایان‌نامه سطح سه باشد، می‌توان از وی به عنوان محقق در این بخش کتابخانه ثبت‌نام به عمل آورد. اگر درس خوانده دانشگاه است نیز حداقل باید در مرحله نوشتن پایان‌نامه ارشد باشد. یا اینکه مؤلف باشد و یا حکم استادی در حوزه داشته باشد. از همه اینها می‌توان در بخش محققین ثبت‌نام کرد.

سالن محققین کتابخانه از چند بخش تشکیل شده و چند امتیاز عمده دارد. یکی آنکه کتاب‌های موجود در این بخش با رقمی در حدود 9 هزار جلد عموماً از منابع مرجع و مصدر و دائره‌المعارف‌ها هستند. این منابع نیز عموماً در قفسه‌های باز در اختیار محققان قرار دارند.

در کنار سالن محققان، ما یک کتابخانه تخصصی پژوهشی نیز داریم. در این مرکز نیز آثاری ارائه می‌شود که در زمینه‌های روش تحقیق، روش مقاله‌نویسی، روش پایان‌نامه‌نویسی، روش نویسندگی و روش ویراستاری به رشته تحریر در آمده‌اند و در اختیار محققان قرار دارند.

ما همچنین یک نرم‌افزار به نام «گنجینه مستند منابع اسلام و ایران» داریم که در آن 19 هزار نسخه خطی عمدتاً از کشورهای آسیای میانه، ترکیه و کشورهای عربی و اسلامی هست. این نرم‌افزار چندی پیش توسط وزارت امور خارجه تهیه شد و در مراسمی که در همان وزارتخانه برپا شد تحویل کتابخانه ملی گردید و کتابخانه ملی نیز این نرم‌افزار را در اختیار چند کتابخانه دیگر از جمله کتابخانه مدرسه فیضیه قرار داد.

در بخش محققان همچنین امکان دیگری را که بسیار ارزشمند است به نام «میز خدمات مرجع» ایجاد کرده‌ایم. «میز خدمات مرجع» مسئول پاسخگویی به محتوای پژوهشی کار متقاضی و همچنین ارائه پیشنهادات جدید به وی درباره منابع جدید است. هر روز یکی از فضلای حوزوی در این بخش حضور می‌یابد و به محققین خدمات پژوهشی ارائه می‌دهد.

از دیگر امکانات موجود در سالن محققین «بانک پایان‌نامه‌های حوزوی» است. در این بخش نسخه‌هایی از تمامی پایان‌نامه‌های حوزوی در قم و یا سایر حوزه‌های علمیه در سطح کشور جهت ارائه به محققان نگهداری می‌شود. الآن در بخش پایان‌نامه‌ها بالغ بر چهارهزار پایان نامه حوزوی که مربوط به سطح سه یا سطح چهار حوزه است نگهداری می‌شود.

کتابخانه مدرسه فیضیه همچنین دارای یک سالن مطبوعات و نشریات است که در آن علاوه بر مطبوعات کاغذی روزمره، مطبوعات دیجیتال نیز قابل استفاده است و دهها عنوان نشریه علمی و تخصصی در موضوعات حوزوی و علوم انسانی در آن در اختیار متقاضیان قرار دارد.

کتابخانه مدرسه فیضیه همچنین دارای بخش‌های فهرست‌نویسی، آرشیو، صحافی، بوفه و... نیز هست.

طی چند سال اخیر از سوی مدیریت حوزه علمیه قم یک فضای بزرگ آموزشی نیز در اختیار کتابخانه مدرسه فیضیه قرار گرفته که اعضای کتابخانه در آن دوره های آموزشی و کمک آموزشی در زمینه کتاب‌شناسی، نحوه استفاده از پایگاه‌های اطلاع‌رسانی و یا شیوه استفاده از نرم‌افزارها را طی می‌کنند.

* مراجعات مردمی به کتابخانه مدرسه فیضیه چگونه است؟ آیا آماری دارید؟

بله. کتابخانه مدرسه فیضیه اگر پرمراجعه‌ترین کتابخانه سطح کشور نباشد قطعاً یکی از پرمراجعه‌ترین آنهاست. کتابخانه در روزهای عادی سال بین 1500 تا 2000 نفر مراجعه‌کننده دارد و در ایام خاص از جمله دوره قبل از برگزاری امتحانات حوزوی حدود 3500 نفر به کتابخانه مراجعه می‌کنند و کتابخانه از ساعت 7 صبح تا 21 شب در دو شیفت کاری خدمات ارائه می‌دهد. اطلاعات مربوط به کتاب‌های کتابخانه مدرسه فیضیه قم را می‌توان در نشانی www.lib.ir مشاهده کرد.

 

 
تعداد بازدید: 3250

آرشیو گفت‌وگو/خبر