معرفی کتاب «اصلاحات ارضی در استان کردستان»

بررسی اصلاحات ارضی کردستان از منظر اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی

الهام صالح

07 بهمن 1398

ایالات متحده آمریکا در سال 1329  شمسی (1950 میلادی)، اجرای اصلاحات ارضی را در مناطق مختلف جهان به عنوان بخشی از سیاست خارجی در دستور کار خود قرار داد. در همین راستا بین سال‌های 1343 تا 1344 شمسی (1964 تا 1965 میلادی)، کشورهای مختلف در آمریکای جنوبی، خاورمیانه، آسیا، آفریقا و اروپای شرقی، اصلاحات ارضی را به اجرا درآوردند. ایران نیز از این نظر تحت فشار بود. در سال 1340 با روی کار آمدن دولت علی امینی، این طرح در تاریخ 19 دی 1340 به تصویب رسید و در تاریخ 25 دی، شاه دستور اجرای آن را صادر کرد.

کتاب «اصلاحات ارضی در کردستان» نه تنها به بررسی تأثیر اصلاحات ارضی در کردستان می‌پردازد بلکه ویژگی‌های متفاوت اقلیمی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی آن را نیز در این منطقه، مورد بررسی قرار می‌دهد، اما مهم‎ترین رویکرد آن تحلیل اصلاحات ارضی در کردستان با توجه به مشخصات زمینداری این محدوده است.

در مقدمه کتاب دراین‌باره نوشته شده است: «این منطقه دارای شاخصه‌های ویژه‌ای در بخش کشاورزی بود. به این صورت که مقدار و وسعت اراضی زراعی و تمرکز جمعیت در روستاها، این منطقه را از این نظر در جایگاه بالایی در کشور قرار داده بود. بیش از چهار‌پنجم جمعیت منطقه در نواحی روستایی سکونت داشت که تعداد زیادی از آنها را دهقانان تشکیل می‌دادند. بخش عمده اراضی در تصرف عمده‌مالکان بود و اکثریت زارعان به شیوه ارباب- رعیتی مشغول به فعالیت بودند. کشاورزی نقش تعیین‌کننده‌ای در اوضاع اقتصادی و اجتماعی منطقه داشت که با اجرای اصلاحات ارضی به شدت تحت تأثیر قرار می‌گرفت...»

کتاب «اصلاحات ارضی در کردستان»، در 5 بخش تدوین شده است که عبارتند از :«جامعه روستایی کردستان، پیش از اجرای برنامه اصلاحات ارضی»، «برنامه اصلاحات ارضی»، «پیامدهای اقتصادی اصلاحات ارضی در کردستان»، «پیامدهای اجتماعی اصلاحات ارضی در کردستان» و «پیامدهای سیاسی اصلاحات ارضی در کردستان».

بخش اول کتاب در دو فصل تنظیم شده است: فصل اول؛ وضعیت اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی جامعه روستایی کردستان. فصل دوم؛ ویژگی‌های نظام زمینداری.

در فصل دوم این بخش، به موضوعاتی مانند «بهره‌وری محصولات زراعی»، «دامداری»، «شیوه تولید کشاورزی» و «نظام آبیاری» پرداخته می‌شود.

بخش دوم کتاب «اصلاحات ارضی در کردستان»، دارای 3 فصل است که در آن «پیشینه و قوانین اصلاحات ارضی در ایران»، «مراحل سه‌گانه اجرای برنامه اصلاحات ارضی در کردستان» و «سیاست‌های تکمیلی دولت در راستای توسعه بخش کشاورزی» مورد پردازش قرار می‌گیرد.

قوانین اصلاحات ارضی در کردستان از سال 1342 تا 1355 در سه مرحله اجرا شد که در بخش دوم، درباره آن چنین نوشته شده است: «اجرای اصلاحات ارضی در کردستان در تاریخ بیستم شهریور سال 1341 آغاز گردید. نخستین نقاطی که این برنامه در آنها به اجرا درآمد، شهرستان‌های سنندج و قروه بودند که به ترتیب 542 و 244 روستا در آنها وجود داشت و طبق قوانین 460 روستا در این دو ناحیه مشمول تقسیم شدند. تعداد مالکانی که می‌بایست املاک خود را به دولت منتقل کنند 100 نفر بود که تا پایان مهلت قانونی تسلیم اظهارنامه تعداد 24 نفر از آنها میزان مالکیت خود را به سازمان اصلاحات ارضی اعلام کردند و تعداد 11 نفر نیز املاک خود را داوطلبانه به دولت واگذار نمودند.»

همان‌طور که در این بخش به آن اشاره شده، وجود سابقه مبارزه کردها با حکومت پهلوی، اجرای برنامه اصلاحات ارضی را در کردستان با مشکل مواجه کرد: «ملاکین که با اجرای اصلاحات ارضی شاهد از دست رفتن قدرت سیاسی و شأن اجتماعی خود بودند برای مقابله با آن به نیروهای سیاسی مخالف روی آوردند، به همین منظور دست یاری به سوی حزب دموکرات کردستان دراز کردند.»

درباره رویکرد حزب دموکرات کردستان نسبت به اصلاحات ارضی در کردستان نوشته شده است: «این حزب همانند دیگر گروه‌ها و احزاب چپ اصلاحات ارضی را در چارچوب تئوری‌های کمونیستی تبیین می‌کرد، به عبارت دیگر اصلاحات ارضی در ایران را برنامه‌ای امپریالیستی می‌دانست که موجب کاهش نارضایتی‌های اجتماعی شده و از وقوع انقلاب دهقانی ممانعت به عمل می‌آورد. رویکرد دیگر حزب را می‌توان بر اساس تفکرات قوم‌گرایانه کردی تبیین کرد، به این معنا که هدف شاه از این برنامه را از میان برداشتن مالکان قدرتمند منطقه و ایجاد اختلاف و دوگانگی میان آنها و افزایش قدرت حکومت می‌دانست.»

بخش سوم کتاب «اصلاحات ارضی در کردستان» در سه فصل تدوین شده است: «دگرگونی در نظام مالکیت بر زمین»، «دگرگونی در شیوه تولید کشاورزی» و «اقتصاد کشاورزی».

بررسی ماهیت و ساختار مالکیت زمین، انواع نظام‌های بهره‌برداری، تغییر روش‌های تولید، به کارگیری روش‌های نوین کشاورزی، عملکرد بهره‌برداری‌های دهقانی، عملکرد بخش زراعت، ارزش تولیدات بخش زراعت و سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی، از موضوعاتی است که در این بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بخش چهارم نیز در دو فصل «ساخت اجتماعی، اقتصادی جامعه روستایی» و «جابجایی‌های جمعیتی»، پیامدهای اجتماعی اصلاحات ارضی در کردستان را ارزیابی می‌کند.

در این بخش راجع به تضعیف قشر صنعتگر پس از اجرای اصلاحات ارضی چنین نوشته شده است: «قشر صنعتگران روستایی پس از اصلاحات ارضی تضعیف شد. علت این امر، ورود کالاهای شهری به درون روستاها بود. اگر چه نمی‌توان علت مستقیم تضعیف این اقشار را اصلاحات ارضی دانست، اما این برنامه با باز کردن راه‌های ارتباط شهرها به درون روستاها عامل غیر مستقیمی برای تضعیف این قشر محسوب می‌شد. بسیاری از گروه‌هایی که در بخش صنایع روستایی فعالیت می‌کردند با ورود کالاهای شهری تضعیف شدند... لذا، بسیاری از افرادی که متعلق به این قشر بودند با از دست دادن کار خود به قشر کارگران روستایی پیوستند.»

افزایش شکاف طبقاتی در جامعه روستایی نیز در همین بخش، بررسی می‌شود: «با در نظر گرفتن میزان اختلاف در مالکیت اراضی واگذار شده به زارعان، و از سوی دیگر با احتساب روستاییانی که قادر به دست یافتن به مالکیت زمین نشدند و 7 /39 درصد جامعه روستایی را تشکیل می‌دادند، می‌توان ادعا کرد که پس از اصلاحات ارضی اختلاف طبقاتی در جامعه روستایی بسیار شدیدتر از گذشته شد و این برنامه شکاف اجتماعی- اقتصادی موجود در روستاها را تشدید کرد.»

آخرین بخش کتاب، به «پیامدهای سیاسی اصلاحات ارضی در کردستان» می‌پردازد که «تضعیف مالکان»، «تمرکز قدرت دولت در نواحی روستایی» و «افزایش انسجام ملی در روستاها» از موضوعات آن به شمار می‌رود.

این بخش از کتاب، با نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد که در قسمتی از آن درباره تمایزهای اجرای اصلاحات ارضی در نواحی مختلف کردستان نوشته شده است: «شرایط جغرافیایی، قومی و سیاسی کردستان تأثیر مهمی بر نحوه مواجهه مالکان با برنامه گذاشت. در نواحی شمالی و غربی به دلیل ریشه‌دار بودن گرایش‌های قوم‌گرایانه کردی و فعالیت‌های احزاب چپ و سابقه اقدامات استقلال‌طلبانه از حکومت، مقابله خوانین و رؤسای عشایر با اجرای برنامه سرسختانه و همراه با اقدامات مسلحانه بود.»

کتاب «اصلاحات ارضی در کردستان»، دارای فهرست اعلام، منابع و مآخذ و اسناد و مدارک است. همچنین در بخش‌های مختلف آن برای درک بهتر مخاطب، از جداول آماری نیز بهره گرفته شده است.

کتاب «اصلاحات ارضی در کردستان» نوشته شهین رعنایی توسط انتشارات شیرازه در سال 1397 با 672 صفحه چاپ و منتشر شده است.

 
تعداد بازدید: 3899

آرشیو کتاب و نشریه