کتاب و نشریه
تبریز در گرداب سایه‌ها
احمد ساجدی
09 تير 1400
یکی از معتبرترین راه‌های تحقیق و پژوهش در سرگذشت شهر‌ها و ملیت‌های گوناگون مراجعه به مطبوعات محلی و استناد رخدادها به مندرجات مطبوعات، روزنامه‌ها، و منابع خبری در مناطق مورد نظر است.
اگرچه بسیاری از مورخان بر این اعتقادند که حقایقی همچون فقدان آزادی قلم و بیان و اندیشه، و نیز اعمال سانسور در مطبوعات طی ادوار مختلف، سبب انعکاس غیرواقعی رویدادها و ارائه تصاویر نادرست از حقایق و واقعیت‌ها می‌شود، ولی هنوز هیچ پژوهشگری نتوانسته است درستی روش استناد به مطبوعات را در حوزه تحقیقات تاریخی انکار کند.
این روش یعنی بهره گرفتن از مطبوعات محلی و بومی برای نشر کتاب، طی سالهای اخیر دستمایه انتشار آثاری در معرفی تاریخچه حوادث سیاسی و فرهنگی و اجتماعی شهرهای کشورمان بوده است. از جمله اخیراً کتابی با عنوان «تبریز در گرداب سایه‌ها» منتشر شده که تحولات این شهر را در خلال سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۴۵ شمسی با تأکید بر گزارش‌ها و اخبار مطبوعات محلی و اسناد نویافته بیان کرده است. این اثر توسط آقای «امیر چهره‌گشا» گردآوری و تدوین شده و «نشر اختر» آن را چاپ و منتشر کرده است. انتشار این کتاب با توجه به اینکه خطه آذربایجان و از جمله شهر تبریز نقش مهمی در تحولات تاریخ ایران از دوره قاجار به‌ویژه از دوره مشروطه به بعد داشته است، اهمیت به سزایی دارد.
مؤلف کتاب «تبریز در گرداب سایه‌ها» در پیش گفتار آن چنین نوشته است:
«... آذربایجان به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش همواره در طول تاریخ از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. قلمرو آذربایجان اگر در دوره قاجار پایتخت سیاسی ایران بود، دارالسلطنه تبریز هم به عنوان پایتخت فرهنگی این کشور محسوب می‌شد. تعداد مراکز فرهنگی و نشریات در تبریز خود گواه روشنی بر این مدعاست. تبریز اما به همان اندازه که در دوره قاجار اعتبار و رونق بالا و بی‌نظیری داشت و از نقش سیاسی و فرهنگی منحصر به فرد برخوردار بود و در واقع سرنوشت سیاسی ایران بعضاً در گرو اراده شخصیت‌های این شهر بود، در دوران حکومت پهلوی نگاه امنیتی به تبریز و آذربایجان باعث افول سرمایه‌گذاری‌ها شد و عملاً بسیاری از مردم را به سوی فقر و بدبختی اقتصادی و اجتماعی سوق داد. در وقایع مربوط به ملی شدن صنعت نفت و دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق، در وقایع مربوط به قیام اسلامی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و بالاخره در قیام اسلامی ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، تبریزیان پیشگام مبارزه با محمدرضا شاه بودند و نتیجه مبارزاتشان به همراه مردم ایران، منجر به سقوط رژیم دیکتاتوری پهلوی شد. اما در کنار این مبارزات نباید از نقش روشنگری مطبوعات محلی غافل شد. مردم تبریز به خاطر موقعیت استراتژیک این شهر (دروازه ورود به اروپا) مردمانی روشنفکر با افکار مترقی بودند و انتشار مطبوعات در این روشنگری‌ها نقش بارزی داشت. انتشار نشریاتی چون «وطن یولوندا»، «آذربایجان»، «آزاد ملت»، «آنالار»، «صدای آذربایجان»، «آذرمرد»، «آریا»، «غلبه»، «مهد آزادی»، «توحید افکار»، «فریاد»، «تبریز»، «پیام آذربایجان»، «اراده آذربایجان»، «اختر شمال»، و... در این شهر باعث رشد آگاهی مردم شده و به عنوان اصلی‌ترین عامل نهضت‌های مردمی در وقایع پس از شهریور ۱۳۲۰ تا سقوط پهلوی به شمار می‌آیند...».
در کتاب «تبریز در گرداب سایه‌ها» و بنا بر اهمیت تاریخی شهر تبریز در دوره مورد نظر، سعی نویسنده بر آن بوده تا به بررسی بخشی از مهم‌ترین رویدادهای این منطقه با استناد به گزارش‌های مطبوعات محلی پرداخته شود. البته نویسنده تلاش کرده تا صحت مندرجات مطبوعات را با رجوع به محتوای کتاب‌هایی که در دوره مورد نظر راجع به وقایع تبریز به چاپ رسیده، تأیید کند. علاوه بر این، در بخش‌های مختلف کتاب، به فراخور مباحث مطرح شده، برای روشن شدن بیشتر زوایای پنهان رویدادها از اسناد به جا مانده از آن زمان استفاده شده است.
کتاب «تبریز در گرداب سایه‌ها» از سه فصل تشکیل شده است. عنوان فصل اول «تحولات تبریز در خلال سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۲ هجری خورشیدی» است که مباحث مندرج در آن عبارتند از: بحران دموکراسی در ایران و آذربایجان مقارن با سالهای ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۲ سقوط دولت قوام و رقابت دولت‌های استعماری در زمینه اخذ امتیازات نفتی از ایران، واقعه ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ (ترور شاه در دانشگاه تهران) و پیامدهای آن، جنبش ملی‌شدن صنعت نفت و پیامدهای آن در تبریز و بازتاب آن در مطبوعات، نخست‌وزیری دکتر مصدق و پیامدهای آن در تبریز و بازتاب آن در مطبوعات، افتتاح هفدهمین دوره مجلس شورای ملی و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و پیامدهای آن در تبریز و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان.
فصل دوم با عنوان تحولات تبریز در خلال سال های ۱۳۳۳ تا 1345 به بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی فرهنگی تبریز در خلال سالهای فوق پرداخته و بازتاب آن را در مطبوعات تشریح کرده است. مباحث مندرج در این بخش عبارتند از: بررسی اجمالی اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در خلال سالهای ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۵، انقلاب سفید شاه و مردم و پیامدهای آن، پیامدهای اصلاحات ارضی در آذربایجان و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و پیامدها و بازتاب‌های آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، بررسی اجمالی وجوه اشتراک و افتراق بازتاب اوضاع اجتماعی و فرهنگی تبریز در خلال سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۴۵ در مطبوعات محلی.
فصل سوم کتاب نیز به شرح پیوست‌ها، تصاویر و منابع تحقیق پرداخته است.
کتاب «تبریز در گرداب سایه‌ها» در برگیرنده صدها عکس و سند و بریده جراید از تحولات تاریخی تبریز است که با هدف مستند ساختن متن، در بخش‌های مختلف کتاب گنجانده شده است. این کتاب در حقیقت به بررسی تحولات شهر تبریز در دوران پهلوی دوم با اتکا بر سند، عکس، گزارش روزنامه‌ها و منابع کتابخانه‌ای پرداخته و از این نظر بیان نسبتاً دقیق و مستندی از حوادث یک دوره ۲۰ ساله را ارائه کرده است. علاوه بر این اطلاعاتی در معرفی هر یک از نشریات و روزنامه‌های محلی که در این کتاب مورد استناد قرار گرفته‌اند، به صورت پاورقی ارائه شده است.
طرح روی جلد کتاب، تصویری از طرفداران تبریزی مصدق که در قابی بر دیوار آویخته شده، به همراه بخش‌هایی از بریده جراید چسبیده بر دیوار قابل مشاهده است. طرح پشت جلد نیز نقشه شهر تبریز که بر همان دیوار طراحی شده، دیده می‌شود.
چاپ اول کتاب در سال ۱۳۹۸ در قطع رقعی و جلد شومیز، در ۳۸۲ صفحه، در شمارگان هزار و با بهای ۶۸ هزار تومان وارد بازار شده است.
تعداد بازدید: 2604
آرشیو کتاب و نشریه
جدیدترین مطالب
پربازدیدها
