عملکرد دولت‌های عصر پهلوی اول و چالش‌های آن

احمد ساجدی

06 مرداد 1400

رضاخان پهلوی در 3 اسفند 1299 قدرت را در کشور به دست گرفت، در 3 آبان 1302 به نخست‌وزیری رسید، در 9 آبان 1304 رسماً انقراض سلسله قاجار را اعلام و روز 22 آذر 1304 سلطنت را در خانواده خودش موروثی کرد، در 4 اردیبهشت 1305 تاجگذاری نمود. روز 3 شهریور 1320 ایران توسط متفقین اشغال شد، رضاخان در 25 شهریور همان سال تسلیم و در 8 مهر 1320 با یک کشتی انگلیسی سواحل ایران را در خلیج فارس ترک کرد و در 4 مرداد 1323 در 66 سالگی در تبعیدگاه خود در آفریقای جنوبی درگذشت.

رضاخان در دوران 20 ساله حکومت خود برنامه‌هایی فرهنگی و سیاسی در سر داشت و با حداکثر توان تلاش کرد آنها را در کشور به اجرا درآورد. اقداماتی مانند جایگزین‌کردن باستان‌گرایی به جای اسلامگرایی، تلاش برای وارد کردن مظاهر غربی به نام تجدد، طرح یکسان‌سازی لباس و مشروط کردن استفاده از لباس روحانی که عملاً به منزله خلع لباس روحانیت بود، طرح موسوم به «کشف حجاب» و تلاش برای رواج بی‌حجابی و بی‌بندوباری در جامعه، کاستن از تعداد مساجد و حسینیه‌ها و تکایا و ممنوع ساختن تدریجی برگزاری مجالس مذهبی و... نمونه‌هایی از اقداماتی است که رضاخان در سال‌های حکومت خود به اجرا درآورد.

او برای تسهیل در انجام این کارها دولت‌ها و کابینه‌ها را کاملاً مطیع خود ساخت، مجلس شورای ملی را زیر سلطه مطلق خود درآورد، و با کمرنگ کردن تدریجی انتخابات در کشور، نمایندگان مجلس را با حکم و دستور خود انتخاب می‌کرد، قوای انتظامی، نظامی، امنیه و نظمیه کشور را به جای آنکه حافظ حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور باشند، تابع نیات و منویات شخصی خود کرد.

از کودتای رضاخان در اسفند ۱۲۹۹ تا سقوط وی در شهریور ۱۳۲۰ ایران شاهد شکل‌گیری ۱۴ دولت بود این دولت‌ها به‌طور دائم درگیر چگونگی اجرای خواسته‌های رضاشاه در تمامی حوزه‌ها بودند. به همین دلیل عموماً بی‌ثبات و کم دوام بوده و متوسط عمر هر یک از آنها از ۱۷ ماه تجاوز نمی‌کرد.

در زمینه عملکرد دولت‌های عصر رضاشاه پهلوی، درگیری‌ها و مشغله‌های دائمی آن‌ها اخیراً کتابی با عنوان «عملکرد دولت‌های عصر پهلوی اول و چالش‌های آن» منتشر شده است. این کتاب به قلم دکتر علی‌اصغر رجبی عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی نوشته شده است.

کتاب «عملکرد دولت‌های عصر پهلوی اول و چالش‌های آن» فصل‌بندی ندارد و تمامی فرازهای برجسته تحولات عصر رضاخان با ۱۵۰ عنوان تعیین و به ترتیب تاریخ وقوع به رشته تحریر درآمده‌اند. با این حال از نوع تیترهای انتخاب شده می‌توان کتاب را به چند بخش تقسیم کرد: بخش اول که ۲۶ صفحه آغازین کتاب را دربرمی‌گیرد، به تعریف مفاهیم کلیدی «دولت» در مکاتب سیاسی مختلف پرداخته است. بخش دوم در ۱۵ صفحه، انقلاب مشروطه و تبعات آن تا کودتای رضاخان را تشریح کرده است. بخش سوم از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ تا سقوط رضاشاه در 1320 را شامل می‌شود که با ۳۰۰ صفحه، قسمت اصلی کتاب به شمار می‌رود. بخش بعدی به بررسی اقدامات رضاخان در عرصه فرهنگی، نظامی و اقتصادی پرداخته که حدود ۸۰ صفحه کتاب را به خود اختصاص داده است و بخش‌های نتیجه‌گیری، اسناد، منابع، و... نیز قسمت‌های پایانی کتاب هستند.

نویسنده کتاب معتقد است شبه نوسازی در ایران فاقد مبنا و چارچوب تئوریک منسجم بود. تحت تأثیر یک نوع ایدئولوژی وارداتی ایجاد بعضی تغییرات اجتماعی ناقص به عنوان نوسازی سبب شد که فقط جامعه ایرانی از حالت سنتی خارج شود و این یکی از بزرگترین چالش‌های پیش روی دولت‌های عصر پهلوی اول بود. اقدامات رضاشاه نتوانست ایران را به جامعه مدرن و توسعه یافته تبدیل کند. نوسازی مورد نظر او به تغییرات صوری ظاهری و سطحی در ایران منجر شد. غربی شدن به عنوان هدف نوسازی دنبال شد. این اقدام رضاشاه دولت‌های عصر پهلوی اول را در یک تضاد قرار داد که موجب شد اختیار عمل از آنها سلب شود.

در عنوان‌بندی‌های کتاب جای خالی چند عنوان محسوس است. از جمله در این کتاب هیچ سرفصلی به آیت‌الله سیدحسن مدرس و مبارزاتش با رضاخان اختصاص داده نشده و تنها یک تیتر: «سوءقصد نافرجام به مدرس» گنجانده شده که حجم مطلب اختصاص یافته به آن نیز فقط ده سطر است. به نقش رضاخان در به شهادت رساندن مدرس یا اقدام وی در قتل چهره‌های مشهور دوران حکومتش از جمله فرخی یزدی، سردار اسعد بختیاری، تقی ارانی، نصرت‌الدوله فیروز و... عنوانی اختصاص داده نشده است و نیز هیچ عنوانی به «پزشک احمدی»، قاتلی که مغضوبین رضاشاه را به قتل می‌رساند، تعلق ندارد.

کتاب ضمناً بخش فهرست اعلام ندارد تا بتوان فهمید چه اشخاصی در متن مورد اشاره و بررسی قرار گرفته‌اند. این کتاب در بخش انتهایی نیز تعدادی سند از دوره رضاشاه را منتشر کرده ولی اسناد غالباً خوانا نیستند و بازنویسی و تایپ نشده‌اند تا خواننده بتواند از متن آنها باخبر شود.

کتاب «عملکرد دولت‌های عصر پهلوی اول و چالش‌های آن» در ۴۷۷ صفحه و در قطع وزیری توسط انتشارات «آرمان پژوهان» در زمستان ۱۳۹۷ چاپ و با بهای ۴۲ هزار تومان روانه بازار نشر شده است.

 
تعداد بازدید: 3953