تأثیر اصلاحات ارضی بر حاشیه‌نشینی

احمد ساجدی

17 مهر 1400

«اصلاحات ارضی» اصطلاحی است که در مورد تغییر روش مالکیت و بهره‌برداری از زمین‌های کشاورزی به‌ کار می‌رود. یعنی گرفتن زمین از مالکین بزرگ و تقسیم آن بین کشاورزان. طرح «اصلاحات ارضی» در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی به توصیه ایالات متحده در کشورهای آمریکای لاتین و برای جلوگیری از وقوع انقلاب‌های کمونیستی در این کشورها به اجرا گذارده شد و اراضی آزاد شده از این طرح بین دهقانان تقسیم گردید.

در ایران، قبل از اجرای طرح اصلاحات ارضی، کشاورزی به روش ارباب رعیتی بود. یعنی کشاورزان هر روستا روی زمین‌های ارباب یا مالک کار می‌کردند و هنگام برداشت، محصول بین ارباب و کشاورز تقسیم می‌شد که در همه حال ارباب سهم بیشتری می‌برد. این ارباب بود که قدرت مطلق ده را در اختیار داشت و اداره روستا به دلخواه وی صورت می‌گرفت. کشاورزان، رعیت او به شمار می‌آمدند و باید تمام دستورات ارباب ده را اجرا می‌کردند.

نظام ارباب رعیتی معایب فراوانی داشت که در رأس آن استثمار و بهره‌کشی از روستاییان توسط اربابان و مالکان زمین بود، ولی برچیده‌شدن آن و ایجاد «اصلاحات ارضی» به‌گونه‌ای که حکومت شاه مجری آن بود، وضعیتی به مراتب بدتر و نامطلوب‌تر از نظام ارباب رعیتی برای روستاییان بوجود آورد.

نظام ارباب رعیتی با وجود معایب خود، سال‌ها ساختار کشاورزی را در روستاهای ایران سرپا نگاه داشته بود. پس از فروپاشی این نظام، روستاییان در چهاچوب طرح «اصلاحات ارضی» نیازمند کمک‌های دولتی شدند، اما چنین کمک‌هایی صورت نگرفت و پس از مدتی کشاورزانی که صاحب زمین شده بودند با مسائلی از جمله پرداخت قسط، نبودن بذر کافی، تقسیم نشدن درست آب، نبودن امکانات کافی برای مقابله با آفات نباتی و... روبه‌رو شدند. از سوی دیگر تمرکز امور اداری کشاورزان در تهران و شهرهای بزرگ و همچنین جاذبه‌های روزافزون شهرها به سبب رونق فعالیت‌های ساختمانی و خدماتی و وجود مراکز تفریحی و دیدنی موجب گسترش مهاجرت روستاییان به شهرها شد. این امر سبب شد تا میزان تولید محصولات کشاورزی در روستاها کاهش یابد و پس از اجرای طرح اصلاحات ارضی، ایران به یکی از کشورهای وارد کننده مواد غذایی تبدیل گردد. بدین ترتیب کشوری که در تولیدات محصولات مختلف کشاورزی و دامداری خودکفا بود، پس از اجرای برنامه اصلاحات ارضی به واردکننده عمده آن تبدیل شد.

اصلاحات ارضی به دلیل اجرای نادرست، باعث تضعیف بخش کشاورزی در کشور شد، زیرا در تحقق این برنامه، به جای آنکه به مازاد تولید کشاورزی و درآمدهای آن توجه شود، بر درآمدهای نفتی تکیه شد و این موضوع باعث شد تا کشاورزی به حال خود رها شود. از این‌رو واضح بود که در کوتاه‌مدت شاهد معضلاتی چون بیکار شدن کشاورزان و دهقانان و هجوم آنان به شهرها برای یافتن کار جدید باشیم.

در زمینه وضعیت روستاهای کشور قبل از اجرای طرح اصلاحات ارضی، ماهیت و ویژگی‌های نظام اصلاحات ارضی، چگونگی اجرای این طرح و نتایج حاصل از اجرای این پدیده، اخیراً کتابی با عنوان «تأثیر اصلاحات ارضی بر روی حاشیه‌نشینی و رادیکالیزه شدن جنبش اصلاح طلبی دهه ۴۰ و ۵۰» چاپ و روانه بازار شده است. نویسندگان این اثر به نام‌های دکتر کریم مهری، دکتر عباس جعفری و خانم زهره صمصامی در این کتاب تلاش کرده‌اند تا به این سؤال پاسخ دهند که اصلاحات ارضی چه تأثیری در پدیده مهاجرت روستاییان به شهرها داشته و این مهاجرت چگونه سبب نارضایی و رشد رادیکالیسم در کشور شده و احساس نیاز به تغییر و تحول بنیادین در نظام سیاسی و اجتماعی کشور به‌ویژه در دل طبقه روستایی ایجاد کرده است.

کتاب «تأثیر اصلاحات ارضی بر روی حاشیه‌نشینی» از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. این کتاب ابتدا به بررسی زمینه‌های داخلی و خارجی اصلاحات ارضی پرداخته است. از جمله این زمینه‌ها به قدرت سیاسی اقتصادی مالکان و زمین‌داران بزرگ، وجود تفکر اصلاحات ارضی در میان گروه‌های چپ و از جمله حزب توده، و نیز حمایت‌های آمریکا از موضوع اصلاحات ارضی در ایران اشاره شده و این عوامل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

بخش بعدی کتاب به تشریح ویژگی‌ها و مختصات اصلاحات ارضی پرداخته است. سابقه اصلاحات ارضی در ایران، مجریان آن، سازمان اجرایی اصلاحات ارضی، چگونگی اجرای این طرح و پیامدهای اصلاحات ارضی به‌ویژه در بخش کشاورزی، موضوعاتی هستند که در این بخش تشریح و بررسی شده‌اند.

کندوکاو درباره موضوع مهاجرت روستاییان به شهرها و رشد و تشدید پدیده حاشیه‌نشینی شهری به عنوان یکی از مهمترین تبعات اصلاحات ارضی موضوع بخش بعدی کتاب است که نویسندگان از آن به عنوان یکی از دلایل زوال مشروعیت شاه در میان روستاییان که به‌طور متوسط ۵۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دادند، یاد کرده‌اند. این بخش همچنین به تشریح علل مهاجرت روستاییان به شهرها پرداخته و از عواملی چون قطعات کوچک زمین، نامرغوب بودن اراضی، کمبود آب در روستاها، نبود بودجه در بخش کشاورزی، نبود تسهیلات زندگی در روستاها و جاذبه زندگی شهری به عنوان زمینه‌های مهاجرت یاد کرده و آن را از جمله عوامل نارضایی در جامعه ایران طی دهه چهل و پنجاه خورشیدی دانسته است. نویسندگان کتاب معتقدند این‌گونه نارضایی‌ها در پیدایش رادیکالیسم و احساس نیاز به لزوم دگرگونی بنیادین در سیاست و فرهنگ و اقتصاد ایران طی دهه ۱۳۵۰ مؤثر بوده است.

بر روی جلد کتاب تصویری سیاه و سفید از تسلیم اسناد واگذاری زمین به کشاورزان روستایی آمده، در حالی که وارونه همان تصویر در نیمه پایین روی جلد دیده می‌شود که حاکی از «نقش بر آب بودن» طرح اصلاحات ارضی است. در پشت جلد نیز تصویر تمبر یادبود اصلاحات ارضی به چاپ رسیده است.

با وجود مفید بودن کتاب، ایرادات فنی نیز در آن دیده می‌شود. از جمله اینکه در فهرست کتاب، به بخش اول متن که دارای ۵ صفحه (از صفحه ۳ - ۷) است، اشاره‌ای نشده و بلافاصله بعد از پیشگفتار به بخش دوم کتاب اشاره شده است. کتاب همچنین آن‌گونه که از فهرستش برمی‌آید و در متن نیز رعایت شده، دارای هفت بخش است: شش بخش متن اصلی و یک بخش نتیجه‌گیری، اما در بخش نتیجه‌گیری، نویسندگان بدون توجه به تقسیم‌بندی ۷ بخشی کتاب، این اثر را دارای سه «فصل» دانسته‌اند و به محتوای هر سه فصل نیز اشاره کرده‌اند. به عبارت دیگر متن دارای هفت «بخش» است ولی نتیجه‌گیری به سه «فصل» اشاره دارد.

کتاب «تأثیر اصلاحات ارضی بر روی حاشیه‌نشینی و رادیکالیزه شدن جنبش اصلاح‌طلبی دهه ۴۰ و ۵۰» در پاییز ۱۳۹۵ با ۱۰۹ صفحه توسط مؤسسه انتشارات بعثت، در قطع رقعی چاپ و روانه بازار شده است.

 
تعداد بازدید: 2247