بازنگری جریان اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی

احمد ساجدی

15 آبان 1400

«اصلاحات ارضی» عنوان طرحی است که هدف از آن ایجاد تغییراتی در میزان و نحوه مالکیت اراضی به ویژه اراضی کشاورزی به‌منظور افزایش بهره‌وری عمومی جامعه بوده است. این طرح که به دستور محمدرضا پهلوی و توسط دو تن از نخست‌وزیران یعنی علی امینی و سپس اسدالله علم تحقق یافت، به طرح «الغای رژیم ارباب – رعیتی» نیز مشهور شد. بر اساس این طرح، مالکیت زمین‌های کشاورزی از دست فئودال‌ها یا مالکان بزرگ خارج می‌شد و به کشاورزان واگذار می‌گردید.

پیش از اجرای قانون اصلاحات ارضی، تنها 20 درصد اراضی کشاورزی به کشاورزان تعلق داشت و از سایر اراضی باقی‌مانده، 50 درصد در دست مالکان بزرگ، 20 درصد متعلق به اوقاف و در دست مردم، و 10 درصد متعلق به شخص شاه بود.

شاه در سال ۱۳۳۸ از منوچهر اقبال نخست‌وزیر وقت خواست پیش‌نویس لایحه اصلاحات ارضی را برای عرضه به مجلس آماده کند. این لایحه تهیه و به مجلس تقدیم شد، ولی اکثریت نمایندگان مجلس مالکان بزرگ زمین بودند؛ در نتیجه این لایحه با تغییراتی به تصویب مجلس رسید؛ تغییراتی که بیشتر تأمین‌کننده منافع مالکان بود تا کشاورزان. از این رو بدیهی بود که این مصوبه راه به جایی نبرد.

شاه در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۰ علی امینی را به نخست‌وزیری منصوب کرد و امینی، حسن ارسنجانی را به مقام وزارت کشاورزی گمارد. روز ۱۹ دی ۱۳۴۰ کابینه امینی لایحه اصلاحات ارضی جدیدی تصویب کرد، اما این کابینه 14 ماه بیشتر دوام نیاورد و شاه با برکناری وی، اسدالله علم را در ۲۸ تیر ۱۳۴۱ به نخست‌وزیری برگزید. ارسنجانی در کابینه علم، در مقام خود ابقا شد و لایحه‌ای که در دوره نخست‌وزیری امینی نوشته شده بود با تغییراتی اصلاح کرد و آن را به تصویب دولت رساند. یک سال بعد این طرح در ششم بهمن ۱۳۴۱ متعاقب یک همه‌پرسی به اجرا گذارده شد. بدین ترتیب اصلاحات ارضی در ایران با تصویب قانون آن در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۴۰ آغاز و با رفراندوم ۶ بهمن ۱۳۴۱ وارد مراحل اجرایی شد.

 قانون اصلاحات ارضی در مرحله عمل با مشکلات فراوانی مواجه شد. کمبود بذر و آب و کود در روستاها و عدم توجه کافی دولت در حل این نارسایی‌ها، تمرکز ادارات رسیدگی کننده به مشکلات روستاییان در مراکز شهرها، مشکل بودن پرداخت اقساط اراضی واگذار شده برای بسیاری از روستاییان، ترجیح بعضی دهقانان به کار در کارخانجات کوچک و بزرگ صنعتی در شهرها، و عوامل دیگر، نتایج مستقیم اعمال «اصلاحات ارضی» مورد نظر شاه بود. این مشکلات و عدم رسیدگی به آنها سبب بروز عارضه جدیدی به نام مهاجرت تدریجی روستاییان به شهرها گردید؛ عارضه‌ای که موجب پایین آمدن میزان محصولات کشاورزی در روستاها گردید. علاوه بر این، مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها موجب ایجاد مشاغل کاذب و پیدایش حاشیه‌نشینی و معضلات آن نیز گردید. طرح اصلاحات ارضی نتیجه فکر آمریکایی‌ها و فشار آنان به شاه در اواخر دهه ۱۳۳۰ و اوایل دهه ۱۳۴۰ بود و به همین دلیل به عنوان «اصلاحات آمریکایی» شناخته شد.

در زمینه معرفی پدیده اصلاحات ارضی در کشور، سابقه آن، چگونگی شروع این طرح، مشکلات و موانع آن، و همچنین نتایج و دستاوردهای طرح، اخیراً کتابی با عنوان «بازنگری جریان اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی» چاپ و روانه بازار نشر شده است. این کتاب به چند پرسش پاسخ داده است:

چرا آمریکایی‌ها به انجام اصلاحات ارضی در کشورهای تحت سلطه خود اصرار داشتند؟

دستور اصلاحات ارضی مورد نظر شاه چه بود و چگونه صادر شد؟

قانون اصلاحات ارضی در کشور تا چه مرحله‌ای به اجرا گذارده شد‌؟

تفاوت عملکرد دولت‌ها در اجرای این قانون چه بوده است؟ و ....

کتاب «بازنگری جریان اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی» از هشت فصل تشکیل شده است. عناوین این فصول عبارتند از:

فصل اول: «مروری بر نظام‌های زمین‌داری در گذشته ایران و تطور آن تا دوران کنونی» (این بخش نگاهی گذرا بر شیوه‌های تصرف، تملک و بهره‌برداری از زمین در ادوار مختلف تاریخ ایران از زمان هخامنشی تا پایان سلسله پهلوی دارد)

فصل دوم: «نظام بزرگ مالکی (ارباب – رعیتی)» (این بخش به ارائه شرحی از وضعیت زمین در قبل از اجرای مصوبه اصلاحات ارضی یعنی دوره نظام ارباب رعیتی و ظلم و ستمی که علیه رعایا می‌شد پرداخته است).

فصل سوم: «نظام‌های نسق‌بندی» (این بخش به شیوه واگذاری زمین برای کار به کشاورزان در سال‌های قبل از اصلاحات ارضی پرداخته است).

فصل چهارم: «خیزش دولت و مجلس برای تقسیم اراضی بزرگ مالکان» (این بخش به تشریح عملکرد دولت‌ها و نمایندگان مجلس در مواجهه با لایحه اصلاحات ارضی و فشار آمریکایی‌ها برای تصویب این لایحه پرداخته است).

فصل پنجم: «تعاون در دهه چهل خورشیدی در آستانه اصلاحات ارضی ایران» (این بخش به نقش تعاون در تحقق برنامه اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی و ایجاد تعاونی‌های روستایی به عنوان ابزار تقسیم اراضی در ایران اختصاص یافته است).

فصل ششم: «مروری بر اجرای برنامه اصلاحات ارضی ایران در دهه چهل خورشیدی» (این بخش به مرور اجمالی برنامه اصلاحات ارضی ایران در مراحل چهارگانه آن یعنی: اجرا، تاریخچه، اصول، و هدف‌های آن پرداخته است).

فصل هفتم: «اضمحلال نظام ارباب - رعیتی به رهبری حسن ارسنجانی و همکارانش در وزارت کشاورزی دهه چهل خورشیدی» (این بخش مراحل مختلف فروپاشی و اضمحلال تدریجی نظام ارباب رعیتی و چگونگی مراحل مختلف اجرایی لایحه اصلاحات ارضی از دی ماه ۱۳۴۰ به بعد را مورد بررسی قرار داده است).

فصل هشتم: «طوفان پس از تقسیم اراضی و چالش‌های جریان اصلاحات ارضی» (این بخش به مشکلات پیش روی اجرای لایحه اصلاحات ارضی از جمله سهم ناچیز کشاورزان از زمین، بی‌توجهی به توانمندسازی شرکت‌های تعاونی روستایی، کوتاهی در ایجاد صنایع تبدیلی و جانبی در حاشیه روستاها، و بی‌اعتنایی به خواسته‌ها و نیازهای کشاورزان پرداخته است).

در پیوست پایانی کتاب، قانون اصلاحات ارضی مصوب ۲۴ اسفند ۱۳۳۸ مجلس شورای ملی، و ۲۶ اردیبهشت ۱۳۳۹ مجلس سنا و همچنین قانون اصلاحی قانون اصلاحات ارضی مصوب ۱۹ دی ۱۳۴۰ هیات وزیران آمده است.

کتاب «بازنگری جریان اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی» توسط اسماعیل شهبازی و عباس نوروزی به رشته تحریر درآمده و توسط مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی به طبع رسیده است. این کتاب در سال ۱۳۹۵ در قطع وزیری و در ۳۲۲ صفحه و بهای ۲۰ هزار تومان وارد بازار نشر شده است. بر روی جلد کتاب تصویری از اراضی مزروعی کشور از ارتفاع بالا دیده می‌شود و عنوان کتاب بر روی آن نقش بسته است. این تصویر تا پشت جلد کتاب نیز کشیده شده و در پشت جلد، عنوان کتاب به زبان انگلیسی دیده می‌شود.

 
تعداد بازدید: 2942

آرشیو کتاب و نشریه