روحانیت و پانزده خرداد

محمد چگینی

پانزدهم خرداد هر سال یاد و خاطره ها را در اذهان زنده می­کند و همین عامل باعث شده تا هر سال چه در دوران پهلوی و چه بعد انقلاب مراسم هایی به یاد آن روز بزرگ برگزار شود. کتابی که با عنوان «روحانیت و پانزده خرداد »[1]پیش و روی ماست به مناسبت هفتمین سالگرد 15 خرداد توسط انجمن اسلامی دانشجویان ایران در آمریکا و کانادا تالیف و در سال 1349 منتشر شد این کتاب در حدود 80 صفحه حجم دارد که از اینجا مشخص می­شود که مطالب فشرده و مختصر است.[2] محل  انتشار این کتاب دقیقا مشخص نیست و ظاهر آن نشان می­دهد که چاپ آن از کیفیت پایینی برخوردار است و به کتابهای که به صورت مخفیانه و زیر زمینی  کپی می­شدند تشابه زیادی دارد که این عیب هم احتمالا به کمبود امکانات آنان باز می گردد.

      این کتاب در واقع یک گزارش تحلیلی از وقایع است نه یک اثر تحقیقی و بخش بندی خاصی ندارد اما ما می­توانیم آنرا به سه بخش کلی تقسیم نماییم. مطالب اين بخش 34 صفحه‌اي را مي‌توان گزارشي بسيار فشرده از مسائل سياسي و اقتصادي ايران از دوران  اولیه قاجار تا دهه 1330ش. دانست. گرچه مؤلفان در اين فصل از هيچ عنوان اصلی استفاده نكرده اند اما مي‌توان مهمترين محورهاي مطالب آن را به شرح زير طبقه بندي كرد:  این قسمت با نگاهی کلی و مختصر به تاریخ ایران و ورود اروپاییان و نیات استعماری انان از دورا ن صفویه آغاز می شود  و گرد آورندگان،  نشان داده اند که خارجی ها با گرفتن امتیازات اقتصادی هم به منافع خود دست یافته و هم به بقا استبداد کمک کرده اند. آنان از وقایع تاریخی ایران به خوبی آگاه بودند و از مقاومت برخی مجتهدان و علما در برابر امتیازات خارجی ها یاد می­کنند بر همین اساس از مذهب به عنوان «یکی از بزرگترین پایگاههای اجتماعی نام می­برند». نکته جالب اینکه درآن زمان بسیاری از روشنفکران از روحانیت به عنوان مرتجع یاد می کنند اما دانشجویان خارج از کشور از روحانیت به عنوان سنگر ضد استعمار و جناح آگاه این قشر را پیشقراول قیام های آزادیخواه در ایران معاصر می دانند و از جنبش تنباکو، مشروطه و اقدامات روشنگرانه سید جمالدین اسدآبادی و مبارزات امام خمینی به عنوان مصادیق خود نام می برند. آنان از اینکه برخی اسلام را مخالف علم می دانند انتقاد کرده و می گویند اسلام هیچ منافاتی با توسعه تکنولوژی نداشته و ندارد و اصلا شعار زگهواره تا گور دانش بجوی از تعالیم اسلامی گرفته شده است. در برابر هیات حاکمه که می گفت مذهبیون مخالف ملی کردن و اصلاحات هستند  بر این عقیده اند که اسلام نه تنها  هیچ ضدیتی با ملی کردن منابع ندارد بلکه  اصلا به تقسیم منابع، ثروت و در آمد بین همه افراد جامعه تاکید دارد. به گفته آنان روحانیت مخالف آزادی نیست اما با دادن حق رای تبلیغی که برنامه های دیگری در پشت آن نهفته است مخالفند.[3]

      گرد اورندگان این اثر به پیوند وقایع تاریخی اعتقاد داشته و می گویند 15 خرداد مرحله پخته تر قیام ملت ایران بود که قبلا در نهضت ملی شدن نفت تبلور یافته بود که  با کودتای 28 مرداد ناکام ماند و  بار دیگر استبداد بر کشور حاکم شد.[4] از فوت آیت اله بروجردی به عنوان نقطه عطفی در این دوره یاد می­کنند زیرا شاه فکر تعرض به قانون و اسلام را از این زمان آغاز کرد.  شاه پیش از این ملیون و دیگر نیروها  را سرکوب کرده بود و چون از وجود معارض سر سخت خیالش راحت شد برنامه های توسعه طلبانه خود را اغاز کرد اما همه امید های او یکباره نقش بر آب شد؛ زیرا  حضرت آیت اله خمینی به عنوان قهرمان مبارزه با استبداد و استعمار ظهور کرد. او با صراحت و شجاعت بسیار به دیکتاتوری حمله کرد. شاه که از اقدامات ایشان به وحشت افتاده بود برای این عالم دینی پیغام فرستاد که «کاری نکنید که من چکمه های پدرم را بپوشم و به سراغتان بیایم» حضرت آیت اله جواب فرستاد:«چکمه های پدر به پایت خیلی گشاد است.»[5] شاه که از این سخنان شجاعانه به وحشت افتاده بود تصمیم گرفت در تقابل با امام به مدرسه فیضیه حمله کند.که این اقدام لکه ننگی برای دستگاه حکومت باقی ماند.[6]

    بخش دوم از مهمترین قسمت های کتاب است،  شامل گزارش بسيار فشرده ای از وقايع جامعه ايران از آغاز سال 1342 تا نیمه خرداد می باشد. در اين فصل نيز نويسنده از هيچ عنوان اصلی استفاده نكرده، اما مهمترين محورهاي مطالب آن  به  این شرح است: وقایع عاشورا، قیام خرداد ماه 1342 و نیروهای دخیل در قیام. همانگونه که در این کتاب آمده است ملت ایران و بویژه روحانیون بعد از حمله به فیضیه در حالت آماده باش بودند تا نفرت خود را نسبت به حکومت نشان دهند. ایام عاشورا بهترین فرصت برای بسیج نیروها بود. از نظر آنها حضرت حسین بن علی (ع) مظهر آزادگی بود و به یاد و خاطر حسین دیدگاه شیعیان به کلی تغییر می­کند. مساجد و منابر به پایگاه روشنگری تبدیل شدند. دیگر گروهای سیاسی از جمله نهضت آزادی هم با هوشیاری کامل  اوضاع را زیر نظر داشت و با انتشار اعلامیه ای ضمن حمایت از امام خمینی نسبت به رخ دادن وقایعی مشابه فیضیه هشدار داد.[7] بالاخره روزهای طوفانی با سخنرانی امام در قم و بازداشت ایشان در نیمه شب 14 خرداد فرا رسید. هرچند در این کتاب  با توجه به حجم اندکش به اختصار از وقایع 15 خردا سخن به میان اورده اما نکته مهم که در بسیاری از منابع درباره این قیام کمتر یافت انعکاس قیام در نشریات خارجی است . خبر گزاری یونایتد پرس با اشاره به مشارکت گسترده مردم در قیام می گوید:فرمان مخصوص شاه تیر اندازی به قصد کشت تا اینگونه به مخاطبان خود بگوید مسبب قتل عامها در ایرا ن شخص اول مملکت است.[8]

   بسیاری از خبرگزاریها از اقدام شاه حمایت کرده بودند که در این کتاب به دیدگاه روزنامه« ایزوستیا» ارگان کمونیست های شوروی  اشاره شده است .این روزنامه مدعی شد که رهبران مذهبی مرتجعند که با اصلاحات ارضی و رفرمهای شاه مخالفت می­کنند.[9]

    قسمت سوم کتاب به وقایع بعد از پانزدهم خرداد 42 اختصاص دارد مهمترین مبحث که مورد توجه گرد آورندگان قرار گرفته است مساله« کاپیتولاسیون»[10] و پیامد آن است. واکنش به این قرار داد نخستین جبهه گیری امام بعد از وقایع خرداد بود. امام  که به شدت با دادن اینگونه امتیازات مخالف بودند آنرا «موهن ترین و ننگین ترین » قرار داد تاریخ ایران خواندند.این تصویب نامه که در 10 آبان 1343 به تصویب مجلسین سنا و ملی رسید تمام مفاخر ملی و اسلامی را پایمال می­کرد.[11] بلافاصله بعد ازموضعگیری های امام حاکمیت به فکر افتاد که خود را از دست ایشان رها سازد و او را به ترکیه تبعید کرد. هرچند ترکها هم در آغاز اجازه نمی­دادند که کسی با ایشان ارتباط برقرار نماید اما آنگونه که در این کتاب آمده دانشجویان ایرانی از طریق دانشجویان ترک و نامه نگاریهایی که به سازمان ملل داشتند  دولت آنکارا را تحت فشار قرار دادند تا امام را ازاد و زمینه را برای هجرت ایشان به عراق و عتبات عالیات فراهم نماید. [12] در عراق مشتاقان حضرت آیت اله از او استقبال بی نظیری کردند و از این به بعد هرچند دولت عراق هم از فعالیت ایشان می­ترسید اما عراق به پایگاه مبارزاتی امام تبدیل شد.[13]

     در خاتمه تحلیلی از 15 خرداد ارائه کرده اند و آنرا یک قیام دانسته اند نه یک شورش. آنرا زمینه ساز انقلاب می­دانند نه انقلاب چرا که در آن زمان شرایط برای انقلاب فراهم نبود.[14] از دیگر نتایج فوری قیام برملا شدن چهره واقعی رژیم شاهنشاهی و بر ملا شدن تبلیغات دروغین آن بود. پانزده خرداد نشان دهنده تغییر تاکتیک ملت بود و در این روز ملت ایران برای نخستین بار شعار می­دادند که ما شاه نمی­خواهیم.[15]

  ارزیابی کتاب:

       از لحاظ ساختاری معایب کلی کتاب  عبارتند از 1- نداشتن فهرست مطالب، هرچند حجم کتاب اندک است و شاید خواننده در پیدا کردن مطالب با مشکلی برخورد نکند اما در هر صورت فهرست جزء اصلی کتاب است. گرد آورندگان آنرا به صورت وقایع تاریخی پشت سر هم آورده اند و در نگاه اول به نظر می­رسد با یک کتاب یک فصلی روبرو روبرو هستیم.2- در ذکر برخی مطالب بی نظمی به چشم می­خورد برای نمونه هنگامیکه درباره روحانیت سیاسی و پیامد فوت آیت اله بروجردی مطالعه می­کنیم یکباره باید به وقایع دوران دکتر مصدق برگردیم و خواننده با یک نوع از هم گسیختگی موضوعی و سر در گمی دچار می­شود.[16] 3-شيوه نگارش، همان طور كه در بررسي محتواي فصول كتاب اشاره شد، مؤلف تلاش كرده تحولات جامعه را از دوران قاجار با تکیه بر نقش روحانیون  به صورت بسيار فشرده گزارش كند. اين وقايع به صورت روايتي يكپارچه ارائه شده اند. بي‌ترديد خلاصه كردن وقايع مهم در 80 صفحه كاري است كه تنها با اين شيوه امكان‌پذير است، اما اين كار به طور طبيعي كاستي‌هايي نيز به همراه دارد كه تقليل‌گرايي يكي از آنهاست. بر اين اساس گزارش ارايه شده از حيث داشتن استنادات موردي، ضعيف ارزيابي مي شود .

     با تمام اینها، این کتاب دارای ارزش معنوی فراوانی است که به طور اختصار می­توان به این موارد اشاره کرد.1-این کتاب نشانه اتحاد دو قشری است که حکومت می­خواست به هر نحو که شده مانع نزدیک شدن آنها به هم شود. بعد از 28 مرداد و سرکوبی نیروهای ملی گرا دانشجویان احساس کردند که در صحنه سیاسی ایران خلایی به وجود امده که می بایست برای جلوگیری از یکه تازی حاکمیت پر می­شد.  جبهه ملی دیگر نمی توانست به نیازهای آنه پاسخ دهد و با رکود روبرو شده بود. با ظهور نیروهای مذهبی آنان  موفقیت خود را در اتحاد با این نیروی پویا می­دیدند بنابراین از همان آغاز به فکر ارتباط برقرار کردن با امام خمینی افتادند و در این کار هم موفق شدند و تا پیروزی انقلاب باهم در ارتباط بودند و از راهنمایی رهبر انقلاب بهره می­بردند.2- گرایش دانشجویان به مذهب در آن عصر در نوع خود بسیار جالب است. کمونیست ها با شعارهای جذاب خود  بیشتر تحصیلکرده ها را به سوی خود کشانده بودند و پیروزی انها در کوبا، چین،و... هیچ شبهه ای باقی نگذاشته بود که برای مقابله با استبداد و استعمار باید کمونیست شد. اما دانشجویان ایرانی در آن دوره که کمونیست ها با دنیای آرمانی خود یکه تازی می کردند به آمیزه های اسلام گرویده و رهبری امام را پذیرفتند.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] انجمن اسلامی دانشجویان پیش از این هم دو کتاب دیگر با عنوان «مصدق و نهضت ملی ایران» و «کاشانی و نهضت ملی ایران»را منتشر کردند.

[2] . بعد ازکوتای 28 مرداد شمار زیادی از دانشجویان ایرانی برای تحصیل به خارج از کشور رفتند شاه که می­خواست مانع فعالیت آنان شود در سال 1340ش. اردشیر زاهدی را روانه امریکا کرد تا با افتتاح کنگره دانشجویان را به سوی خود بکشاند اما در همین زمان محمد نخشب،علی فاطمی و صادق قطب زاده تظاهراتی علیه شاه را انداخته و در انتخابات کنگره هم دانشجویان مخالف بیشترین آراء را به دست اوردند.در دومین گام عوامل نفوذی استبداد می­خواستند بین دانشجویان و روحانیت فاصله بیاندازند ولی با هوشیاری دو طرف ناکام ماند.امام (ره)خطاب به انجمن اسلامی دانشجویان ایران در اروپا نوشتند که«تاکنون دست خیانت استعمار به وسایل مختلف فاصله عمیق بین طبقه جوان و مسائل ارجمند دین و قواعد سودمند اسلام ایجاد نموده و طبقه جوان را به روحانیون و اینها را به انها بد معرفی نموده و در نتیجه وحدت فکری و عملی از بین رفته و راه را  برای مقاصد شوم اجانب باز کرده است.»برای اگاهی از فعالیت دانشجویان ر.ک تاریخچه مبارزات اسلامی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور به کوشش مجتبی باقر زاده،تهران،موسسه اطلاعات،1360.

[3] این مبحث در صفحات 4-18مطرح شده است. در آن زمان افراد به اصطلاح مدرن از اینکه برخی از روحانیون از رادیو و یا ماشین استفاده نمی­کردند به عنوان  مخالفان پیشرفت یاد می­کردند اما دانشجویان بر این عقیده بودند که در این عمل یک نوع مبارزه منمفی یعنی تحریم کالاهای غربی نهفته بود.

[4] صص22-27.

[5] صص27-28.

[6] برای فجایع حمله به مدرسه فیضیه ر.ک صص28-32.

[7] - برای اعلامیه نهضت آزادی ر.ک صص37-42

[8] صص48-51

[9] . ص55.

[10] . حقوق قضایی که به اتباع بیگانه داده شد. پیش از این در دوره قاجار روسیه و انگلیس از این حق برخورداد بودند. این اقدام شاه یادآور بازگشت مججد امتیازات استعماری بود.

[12] . ص70.

[13] -صص71-72.

[14] ص76.

[15] ص77.

.[16] -ص22-26.

 
تعداد بازدید: 5748