قیام 15 خرداد

لیلا ابریشمی

در رابطه با قیام پانزده خرداد 1342 کتابهای متعدی به چاپ رسیده است. برخی از آنها بسیار مفصل و مشروح به تحلیل آن رخداد پرداخته و برخی دیگر کوتاه و در جزوه ای مختصر به روایت آن قیام اختصاص یافته اند.
مؤسسه چاپ و نشر عروج (وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ) در سال 1385 کتابی منتشر کرد به نام قیام 15 خرداد. این کتاب به قلم محمد حنیف، پس از مقدمه وپیشگفتار دارای چهار فصل است:.
1ـ زمینه‌های قیام  2ـ قیام پانزده خرداد 42  3- خاستگاه قیام 15 خرداد   4 – نتایج و پیامدهای قیام 15 خرداد 42
در مقدمه این کتاب، قیام پانزده خرداد ثمره تلاش دو ساله امام خمینی، روحانیت و مردم تعریف شده است. تلاشی که امام از سال 1340 و پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی آغاز کرد و کوشید تا شاه و حکومتش را از راه انحرافی که پیموده‌اند برگردانده، خطرات مادی و معنوی که بر سر ایران آمده است را  کاهش دهد اما سرانجام دستگیر شد و قیامی تاریخی را به دنبال آورد. در مقدمه تأکید شده که «شناخت پدیده انقلاب اسلامی بی تردید در گرو فهم و درک قیام خرداد است و بدون مطالعه آن نمی توان بر ریشه های انقلاب اسلامی دست یافت». کتاب حاضر بنا به مقدمه، به مناسبت سالروز آن واقعه منتشر شده است.
نویسنده در بخش پیشگفتار، قیام 15 خرداد را به این دلیل نقطه آغازین انقلاب اسلامی دانسته که ماهیت اسلامی و مردمی بودن مبارزات ضد حکومتی را نشان داد.  محمد حنیف در ادامه این نوشتار شرح مختصری از ریشه ها و زمینه های قیام پانزده خرداد ارائه داده و با اشاره به سیر وقایع تاریخی آن سالها به شرح آن واقعه و پیامدهای آن پرداخته است.
فضای نسبتاً باز سیاسی سالهای 42 – 39 که با روی کار آمدن جان. اف کندی در آمریکا به حکومت ایران تحمیل شد، فوت آیت‌الله بروجردی، لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی، اصلاحات ارضی، انقلاب سفید و حادثه دوم فروردین 1342 به عنوان زمینه های مخالفت های گسترده مردمی و در نهایت قیام 15 خرداد عنوان شده است. به اعتقاد محمد حنیف، قیام پانزدهم خرداد باعث «افزایش و رشد شعور سیاسی روحانیت و توده های مردم» شد. الگو قرار گرفتن مذهب برای مبارزه، محو گروههای ملی از صحنه سیاست، افتادن رهبری سیاسی به دست روحانیت مبارز و تثبیت مرجعیت و رهبری امام خمینی از دیگر پیامدهای قیام پانزده خرداد دانسته شده است.
در نخستین فصل کتاب با عنوان «زمینه های قیام 15 خرداد» تأثیر پیروزی جان اف کندی در ایالات متحده و رویکرد این کشور در برابر ایران تحلیل شده است. محمد حنیف معتقد است که «تحلیلگران امریکایی وضع کلی ایران را نگران کننده توصیف می‌کردند و هشدار می دادند که در صورت تداوم چنین وضعی، ایران از آغوش امریکا جدا شده و به چنگال شوروی خواهد افتاد.» از اینرو نسخه دموکراسی پارلمانی و اصلاحات ارضی را برای ایران تجویز کردند. پس از درگذشت آیت الله بروجردی نظام حاکم فرصت را برای اجرای سیاست های تعیین شده مناسب می دید اما همین که اجرای این اقدامات را آغاز کرد، خود را در برابر انتقادات و مخالفت های شدید مراجع تقلید یافت. اصلاحات ارضی، انجمن های ایالاتی و ولایتی، انقلاب سفید و واقعه مدرسه فیضیه در که خشم مراجع تقلید و علما را به همراه داشت در سرفصلی مجزا در نخستین فصل این کتاب روایت شده اند.
عنوان فصل دوم «قیام 15 خرداد 42» است. این فصل با اعتراضات علما به حادثه دوم فروردین مدرسه فیضیه شروع شده و شروع مبارزات جدی و رودرروی روحانیون با حکومت را به بحث می کشد. دو ماه اول سال 1342 درگیری های حکومت با مخالفان گسترش یافت. در این ایام علما خود را آماده افشاگری علیه حکومت می کردند. ماه محرم نزدیک بود و با اعزام طلاب به روستاهای سراسر کشور، تریبون گسترده ای در اختیار روحانیون قرار می گرفت. دستگاههای امنیتی خود را آماده مقابله با این سخنرانی ها می کردند. تهدید و فشار کار به جایی نبرد و آنچه که حکومت از آن واهمه داشت به وقوع پیوست. دهه اول محرم در خرداد 1342 بود. سخنرانی امام خمینی در مدرسه فیضیه در روز عاشورا، شاه بیت این افشاگری ها بود. دو روز بعد در پی دستگیری رهبر دینی مؤمنین، قیام 15 خرداد رخ داد و حاج آقا روح الله خمینی که پیش از آن پرچم مبارزه علیه حکومت پهلوی را در دست گرفته بود  به عنوان یک رهبر سیاسی، مورد حمایت گسترده مردم قرار گرفت. مهاجرت تاریخی علما به تهران حرکتی در نوع خود بی نظیر بود. این نخستین بار در عصر پهلوی دوم بود که مراجع تقلید به حال تحصن در تهران اجتماع می کردند. امام خمینی چند روز پس از دستگیری، از حبس به حصر خانگی در قیطریه تهران انتقال یافت و چند ماه بعد در فروردین 1343 پس از آزادی، به قم بازگشت. استقبال از امام، مراسم سالگرد شهدای پانزدم خرداد در منزل امام، ماجرای کاپیتولاسیون و تبعید امام خمینی به ترکیه از دیگر مباحث فصل دوم این کتاب است.

فصل سوم کتاب با عنوان «خاستگاه قیام 15 خرداد 42 » فقط سه صفحه است. در این سطور به نقش روحانیت در قیام پانزده خرداد اشاره شده است. فصل چهارم نیز با همین حجم، فهرست وار برخی از پیامدها و نتایج قیام 15 خرداد را بر شمرده است.
در خاتمه کتاب روزشماری از وقایع سالهای 1340 تا 1343 ارائه شده و پس از آن نیز فهرست منابع مورد استفاده نویسنده اشاره شده است.
کتاب محمد حنیف در واقع پژوهشی است که به طور مختصر تاریخچه قیام 15 خرداد را بررسی می کند. اگرچه که شاید  چندان به کار پژوهشگران و محققین حرفه ای تاریخ معاصر نیاید اما برای آشنایی کلی با این رخداد برای نوآموزان بسیار مؤثر خواهد بود.

 
تعداد بازدید: 6008