ایران و تاریخ، از کودتا تا انقلاب

رضا سامانی

برای محققینی که به دنبال یک مرجع تاریخی کامل و مستند در مورد انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن هستند، کتاب «ایران و تاریخ، از کودتا تا انقلاب» نوشته بهرام افراسیابی، تا حدی پاسخگوی خواسته آنهاست. همانطور که عنوان کتاب اشاره دارد، نویسنده تحقیقات خود را بر دوره تاریخی بین سالهای 1332 تا 1357 متمرکز کرده و با نگاهی بسیار تیزبین، در ده بخش مجزا، آن را ورق زده است.
کتاب با گزارش لحظه به لحظه جریان کودتای نافرجام 25 مرداد 1332 از زبان دکتر فاطمی آغاز می‌شود که نویسنده آن را از روزنامه باختر امروز مورخ همان تاریخ آورده است و سپس با این پیش آشنائی، بخش اول را با عنوان «ایران در دهه بعد از کودتای 28 مرداد» آغاز می‌کند. بخش اول به دو فصل تقسیم شده که در فصل اول به کالبدشکافی کابینه کودتا می‌پردازد و بخش دوم نحوه تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت کشور را بررسی می‌کند.
در این بخش، کمک‌های مالی امریکا به ایران، رقابت انگلستان و امریکا بر سر عقد قراردادهای نفتی با ایران، کشمکش‌های داخلی کشور در این‌باره و نیاز مبرم به فروش نفت، پیوستن ایران به پیمان بغداد و باز شدن درب‌های اقتصاد ایران به روی سرمایه‌گذاری‌های همه جانبه خارجی مو به مو بررسی می‌شوند. تمام مطالب با ذکر منابع و ارجاعات به موقع، در پاورقی‌های کتاب استناد یافته‌اند و نویسنده علاوه بر این اسنادات، با آوردن جداول و تصاویر، تضمین آنها را دوچندان نموده است.
بخش دوم به سرنوشت احزاب پس از کودتای 28 مرداد می‌پردازد. در فصل اول این بخش با اعتراضات و تظاهرات احزاب پس از کودتا روبرو می‌شویم. اولین مبحث این فصل واقعه شانزدهم آذر 1332 است نویسنده برای روشن شدن واقعه و آگاهی خواننده از تأثیر این پیروزی ظاهری بر دستگاه حکومت پهلوی از سندی کمک گرفته است که در آن جریان ترفیع رتبه افسران شرکت‌کننده در جریان شانزدهم آذر، جزء به جزء  قید شده است. (ص 61 )
سرنوشت جبهه ملی و انشعاب حزب زحمتکشان پس از کودتای 28 مرداد، جریان تشکیل نهضت مقاومت ملی، جبهه ملی بدون مصدق و سرانجامِ نافرجامِ این گروه، حزب ایران نوین و دکترین آیزنهاور، چگونگی ایجاد فدائیان اسلام و سرنوشت اعضای آن پس از ترور رزم‌آرا، تشکیلات حزب توده و انحلال آن و وضعیت زندان‌های ایران در این دهه از مباحث مهم فصل اول این بخش هستند. با نگاهی دقیق‌تر و موشکافانه‌تر خواننده می‌تواند ردپاهایی از فوران خشم مردم در سال 1342 را در نافرجامی‌های این دهه پیدا کند که در فصل اول این کتاب نشانه‌ها بیشتر می‌شوند.
عقب‌نشینی تاکتیکی رژیم بین سال‌های 41 – 39 و آلت دست قرار دادن تحرکات گروه‌های مخالف موضوع بخش دوم است و علاوه بر آن نگاهی به تغییرات سیاست ایران پس از پیروزی دموکرات‌های امریکا در سال 1340 می‌اندازد.
بخش سوم نگاه خود را صرفاً به اصلاحات ارضی متمرکز کرده است. این بخش به پنج فصل تقسیم شده است. نویسنده در فصل اول به ماجراهای پشت پرده برنامه اصلاحات ارضی می‌پردازد و در فصل دوم از مقدماتی می‌گوید که دولت در جهت پیاده شدن این برنامه فراهم نمود. از مباحث جالب این فصل، دلایل ناکامی دولت امینی در اجرای اصلاحات ارضی است که منجر به کناره‌گیری وی و به روی کار آمدن امیر اسدالله علم شد. لایحه «تحدید مالکیت» و سرانجام آن، از نکات مهم دیگر این بخش از کتاب است. آغاز آوارگی دهقان و تقویت سرمایه‌داری کشاورزی و اهداف دولت از اصلاحات اداری و ارضی مباحث فصل سوم و  چهارم این بخش هستند.
عنوان بخش چهارم کتاب «کشاورزی» است و در دو بخش اوضاع کشاورزی بعد از اصلاحات ارضی را بررسی می‌کند. نویسنده با بررسی درآمد سرانه روستائیان قبل و بعد از اصلاحات ارضی خواننده را به طور دقیق از وضعیت معاش روستائیان مطلع می‌کند و پس از تحلیل و بررسی واحدهای کشت و صنعت نشان می‌دهد که مکانیزه کردن کشاورزی ایران در آن زمان عملاً به سود واردات و شرکت‌های خارجی تمام شد.
در بخش پنجم شرایط اجتماعی و اقتصادی و ماهیت طبقه کارگر بین سالهای 1325 تا 1350 با کمک جداول مختلف بررسی می‌شود و تأثیر نظام سرمایه‌داری بر رشد جمعیت این قشر و افزایش سرمایه‌های کلان سرمایه‌داران به خواننده نشان داده می‌شود.
آن‌طور که پیداست بهرام افراسیابی بین بخش‌های دوم تا هفتم قصد آماده‌سازی ذهن خواننده با حوادث سال 42 و در پی آن حوادث انقلاب را دارد. در این بخش‌ها ما به نوعی زمینه‌های قیام 15 خرداد 1342 و در پی آن زمینه‌های انقلاب را بررسی می‌کنیم.
بخش ششم حلقه دیگری از همان سلسله بخش‌هاست که ما را با ماهیت رژیم بعد از سال 1340 آشنا می‌کند. افراسیابی در این بخش دلایل وابستگی اقتصادی ایران به سرمایه‌های خارجی در شاخه‌های مختلف صنعت، نفت، کشاورزی، دامداری و خدمات را بررسی می‌کند و اهداف شاه و امریکا از این وابستگی را نیز پیش چشم قرار می‌دهد. او در بخش هفتم صنایع ایران در سالهای وابستگی را کالبدشکافی می‌کند.
بخش هفتم در چهار فصل مجزا وضعیت نفت ایران، صنایع پویا و وابسته به مونتاژ ایران و نقش آن در سرمایه‌داری غربی، تأثیر واردات کالاهای مصرفی غربی بر اجتماع و فرهنگ ایران و تأثیر اصلاحات ارضی بر روابط خارجی را بررسی می‌کند.
سه بخش پایانی کتاب تحقیقاً فرجام هفت بخش پیشین هستند. نویسنده با این چیدمان قصد داشته تا عوامل ایجاد تحولات بعدی ایران را به ما نشان دهد.
بخش هشتم با عنوان «مخالفان و مبارزان بعد از دهه 1340» به نوعی روزشمار قیام پانزدهم خرداد 1342 است که در چهار فصل نگاشته شده است. سرآغاز آن به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و آغاز مبارزات باز می‌گردد که در فصل اول آورده و حاوی جزئیات دقیقی از تلگراف علما و امام به شاه در پی تصویب این لایحه، اعلامیه اصناف تهران، عقب‌نشینی ظاهری رژیم، کناره‌گیری بعضی از روحانیون از نهضت و افتادن سکان رهبری مبارزات بدست امام خمینی و سخنرانی شدیداللحن ایشان بر ضد رژیم و نتایج الغای قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی برای نهضت امام و رژیم شاه است.
فصل دوم به اوج‌گیری مبارزات می‌پردازد. داستان فصل دوم از بامداد روز سه‌شنبه دوم بهمن ماه 1341 و اعلامیه شدیداللحن امام مبنی بر تحریم «رفراندوم» شاه و اعتصاب بازاریان آغاز می‌شود. ورود شاه به قم قبل از ششم بهمن و عدم استقبال از وی، نطق شدید شاه علیه روحانیون و مخاطب قرار دادن آنها با القابی همچون ارتجاع سیاه و کشیده شدن دامنه مخالفت‌ها به مشهد از دیگر مباحث این فصل هستند.
فصل سوم که عنوان آن «انقلاب سفید و بازتاب آن»است یکی از مفصل‌ترین مباحث کتاب را در خود جای داده. این مبحث از تصویب لوایح شش‌گانه شاه در روز ششم بهمن و تبریک کندی به او به مناسبت این موفقیت آغاز می‌گردد. افراسیابی پس از درج تصویر اخبار چند نشریه خارجی و تحلیل آنها، به سراغ نطق امام علیه لوایح ششگانه، پاسخ شاه به این نطق و اعلامیه 9 امضائی امام و ‌آیات قم بر علیه لوایح شاه می‌رود. تلاش شاه برای تفکیک دین از سیاست، اعلام عزا به جای عید نوروز سال 1342 توسط امام و تبعات سراسری آن در کشور و حوادث خونین مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز، ماجرای سربازگیری طلاب و جریانات پشت پرده آن، نامه‌های امام به علما و آماده‌سازی برای چهلم شهدای فیضیه، دستورات شاه به طلاب و نامه‌ای که امام در پی این دستورات به آنها داد و... مباحثی هستند که در این فصل مطرح می‌شوند و ذهن خواننده را برای فصل چهارم یعنی «نطق آیت‌الله خمینی در قم و دستگیری‌ها و حوادث خونین 15 خرداد» آماده می‌کند.
نویسنده نهایت تلاش خود را برای مستند نمودن این فصل به کار برده. او در ابتدا متن کامل نطق امام در عاشورای 42 را به چاپ رسانده و پس از ذکر حوادث دستگیری امام و حوادث تهران اسناد موثقی از آمار نیروهای سرکوب‌کننده تظاهرات 15 خرداد، دستورات مختلف شهربانی برای سرکوبی، اسامی دستگیرشدگان و دستور اعلام حکومت نظامی را ارائه می‌دهد.
افراسیابی علاوه بر این اسناد، تصاویر بازتابهای 15 خرداد در نشریات خارجی را به همراه ترجمه آنها در ادامه مطلب آورده است. اسناد منابع دولتی از لحظه به لحظه جریانات 15 خرداد و خاطرات شهید عراقی از این روزها خواننده را به طور دقیق‌تری در کوران حوادث این روزها قرار می‌دهد.
آزادی امام در فروردین 1343 و عقب‌نشینی موقت شاه، قطعنامه دانشجویان حوزه در پی آزادی امام، احیای کاپیتولاسیون و دستگیری و تبعید امام مطالب پایانی این بخش هستند.
بخش نهم، اثرات قیام 15 خرداد را بر حرکت‌های مردمی و سیاسی بعدی بررسی می‌کند. در این فصل با نحوه ادامه مبارزات امام آشنا می‌شویم. ماجرای کاخ مرمر، شورش بهمن قشقایی نحوه تشکیل جمعیت‌های مؤتلفه اسلامی و شرح فعالیت‌های آنها، اسناد مربوط به جبهه آزادی بخش ملی، اطلاعاتی از نحوه فعالیت حزب ملل اسلامی، ماجرای سیاه‌هکل، نحوه تشکیل سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق از مطالبی هستند که در این بخش می‌خوانیم.
بخش دهم کتاب به مهمترین دستاورد مبارزات می‌رسد : «انقلاب»
نویسنده در فصل اول خاطره خود را از روز 23 بهمن 57 تعریف می‌کند و سپس مشاهدات «آندرو ونکن» نویسنده کتاب «غارت ایران - یورش به سوی پول» از روزهای آذر 57 ایران را پیش روی ما قرار می‌دهد.
در فصل دوم «جرقه نخستین» به انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه در روزنامه اطلاعات در 17 دیماه 56 و شروع اعتراضات پس از آن می‌پردازد. در این فصل با قیام 29 بهمن 56 مردم تبریز آشنا می‌شویم و اثرات آن را مطالعه می کنیم.
فصل دوم موقعیت شاه و موضع او نسبت به جنبش را در قبل و بعد از حادثه 17 شهریور بررسی می‌کند و در کنار آن  حادثه سینما رکس آبادان و عزل آموزگار و  نقش حادثه 17 شهریور در برکناری شریف امامی را تحلیل می‌کند.
در فصل چهارم به سردرگمی سیاست آمریکا در ایران می‌رسیم. نویسنده در فصل پنجم نحوه انقراض سلسله پهلوی و برقراری جمهوری اسلامی را به همراه تصاویر و اسناد برای ما شرح می‌دهد.
کتاب ایران و تاریخ بهرام افراسیابی برای اولین بار در سال 1364 توسط انتشارات زرین در 632 صفحه روانه بازار شد. این کتاب علاوه بر مطالب، حاوی اسناد و تصاویر مهمی از حیطه تاریخی 25 ساله ایران است و مرجع مناسبی برای محققین این حیطه تاریخی به شمار می‌رود.

 
تعداد بازدید: 4888