تاریخ شفاهی مسجد جلیلی عنوان کتابی است که توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی و به قلم پروین قدسی زاد، انتشار یافته است.

برای تدوین این مجموعه، نویسنده عمدتا از خاطرات شفاهی دست اندر‌کاران و افرادی که در مراسم و برنامه های مختلف مسجد حضور داشته‌اند، استفاده کرده است. افزون بر این، جهت تکمیل و تصدیق اطلاعات بدست آمده، مطالب تمام کتابهایی که بگونه‌ای با موضوع در ارتباط بوده اند، مورد استناد قرارگرفته اند.

همچنین وی با مطالعه و بررسی اسناد ساواک(آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی) توانسته است اسناد لازم را برای آگاهی از اوضاع سیاسی و فرهنگی حاکم بر مسجد جلیلی در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، در جای جای کتاب حاضر ارائه نماید.

بر اساس اسناد وگزارشهای ساواک بيشتر برنامه های مذهبی ارائه شده در مسجد ، سخنرانی وعاظی است که در آنجا به وعظ و خطابه می پرداختند وخواننده می تواند سير فعاليت مسجد را در طول این چند سال به ویژه از حوالی سال 40 تا 57 به دست آورد.

مؤلف در پیشگفتار کتاب با اشاره به عواملی مانند: گذشت زمان نسبتا" طولانی و عدم دقت حافظه اشخاص در بخاطر‌آوردن وقایع بهمراه جزئیات آنها، مشغله زیاد کاری پاسخگویان، عدم حوصله کافی و محافظه‌کاری بعضی از پاسخگویان در قبال جوابگویی به سوالات، این عوامل را از جمله مشکلات و سختیهای پژوهش حاضر دانسته و می‌گوید: «این مجموعه با اینگونه مشکلات رو‌به‌رو بود. با این وجود، از مطالب ارائه شده می‌توان رهیافت کلی این مسجد را دریافت».ص17

از نظر نویسنده، مساجد در دوران پهلوی سه کارکرد موثر در جهت پیشبرد نهضت اسلامی داشتند:

مساجد در این دوران به کانون‌های مبارزه با رژیم تبدیل شدند. سخنرانی‌های روشنگرانه روحانیون و آزاد اندیشان موجب تقویت آگاهی مردم از بی‌عدالتی‌ها و ظلم و تبعیض رایج در دستگاه‌های دولتی می‌شد. همچنین باز‌یابی هویت اسلامی و بازگشت به آرمان‌ها و ارزش‌های اسلامی از کارکرد‌های دیگر مسجد در این زمان است.

تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دهه‌ی چهل،مانند: دستگیری امام خمینی(ره)، واقعه 15 خرداد 1342ش و تبعید امام و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی در درون مساجد شکل گرفت. این در شرایطی بود که نهضت اسلامی تشکیلات منظمی نداشت و مساجد با قابلیت‌ها و کارکرد‌های گوناگون خود این نارسایی‌ها را جبران می‌کردند.

فعالان سیاسی و مخالف حکومت پهلوی برخی از مساجد را به سنگری برای مبارزه با رژیم تبدیل کردند و فعالیتهای دامنه‌داری را آغاز کردند که شامل انسجام نیروهای جوان و مبارز، دعوت از وعاظ انقلابی برای سخنرانی، پخش اعلامیه برای آگاهی بخشی مردم و امور خدماتی و فرهنگی می‌شد.

در همین راستا، مسجد جلیلی واقع در خيابان ایرانشهر جنوبی و در حوالی میدان فردوسی شهر تهران از  جمله مساجد انقلابی است که بعنوان یکی از معدود کانونهای مبارزه بر علیه رژیم، از آغاز دهه‌ی چهل فعالیت‌های سیاسی خود را با امامت جماعت آیت الله محمدرضا مهدوی کنی آغاز کرد.

آیت الله مهدوی کنی که در سال 1327 براي تکميل تحصيلات علوم ديني به قم رفته و وارد مدرسه فيضيه و حجتيه شده بود، در سال 1340 پس از اتمام تحصيلات و اخذ درجه اجتهاد، به تهران عزيمت کرد و امامت جماعت مسجد جليلي را عهده‌دار شد و همزمان در مدرسه مروي به تدريس پرداخت. در پي قيام 15 خرداد سال 1342 و تبعيد امام، مسجد جليلي به کانوني براي فعاليتهاي سياسي تبدل شد. ايشان از مبارزان نهضت امام خميني بود و بارها در اين راه دستگير و زنداني شد. آيت‌الله مهدوي‌کني در رابطه با یکی از دستگیریهایش  مي‌گويد:

« شب 23 رمضان 1353بود که در مسجد جليلي مشغول مراسم احيا بودم  که مرا به کلانتري احضار و بعد از آن به بوکان کردستان تبعيد نمودند و پس از گذشت سه ماه مجدداً از آنجا به مهاباد و بعد راهي تهران کردند.»

ازجمله‌ اقدامات مسجد، بهره‌گیری از وعاظ انقلابی برای سخنرانی بود که شور و پویایی مسجد را تداوم می‌بخشید. در بعد فرهنگی و آموزشی نیز با تشکیل کلاسهای آموزشی و تشکیل گروه امداد‌گر بیماران و مستمندان آبرومند به فعالیتهای مثبت و موثری ‌پرداخت.

مسجد جليلی را رژیم به عنوان پایگاه عناصر متعصب مذهبی شناخته بود . از آن جا که در این مسجد روحانيون طرف دار امام خمينی(ره) حضور داشتند، تمامی اعمال آن ها تحت کنترل بود، به طوری که گاهی با دستگيری امامان جماعت، مساجد تعطيل می شد؛ اما همين گروه مبارز، در مسجد دیگری جمع می شدند و تشكل خود را حفظ می‌کردند. تعطيلی مسجد هدایت و تجمع مردم در مسجد جلیلی از جمله‌ی این موارد بود. 

ساواك نيز همواره در صدد بود تا تدابيری اندیشيده، از فعاليت انقلابی مردم در اینگونه مساجد بكاهد. در سال های نزدیك به پيروزی انقلاب اسلامی، نقش برجسته و مثبت مسجد در تهييج و سازماندهی نيرو ها به وضوح مشاهده شد .

در سالهای 1356-1357 روحانیون از مساجد برای سازماندهی و هدایت مبارزه بهره می بردند و با تقسیم مناطق و پایگاه قرار دادن هر مسجد در آن منطقه حرکات نهضت را هماهنگ می کردند

همانگونه که گفته شد مطالب کتاب حاضر بر پایه خاطرات شفاهی افراد، تنظیم و فصل‌بندی شده است. هر یک از بخشهای چهار‌گانه کتاب گوشه‌ای از ابعاد فعالیت  این مسجد را روشن می‌سازد.

بخش اول به ذکر تاریخچه‌ی مختصری از محل و چگونگی ساخت مسجد، تامین هزینه‌ی ساخت آن، و شروع فعالیت مسجد می پردازد که«حدود سال 1340ش» است . در اینجا ذکر این نکته ضرورت دارد که اگر‌چه مسجد جلیلی در محله‌ایی ساخته شد که بیشتر ساکنان آن از اقلیتهای مختلف مذهبی چون مسیحی، زرتشتی و یهودی بودند  ولیکن  باید اذعان کرد که از سوی آنان در قبال فعالیتهای مسجد، حتی یک مورد رفتار منفی دیده نشده و وجود مسجد در این منطقه پیامد مثبتی را نیز به دنبال داشته است. استقبال اقلیتهای مذهبی از برنامه‌آموزشی مسجد، حاکی از عملکرد مثبت مسجد و موفقیت آنان در ایجاد ارتباط بوده است.

بخش دوم که در شش فصل تنظیم شده، مهمترین بخش پژوهش محسوب می‌شود و راوی فعالیتهای سیاسی و آرا و نظریات گردانندگان مسجد در قبال تحولات اجتماعی و سیاسی کشور است و همچنین بیان کننده  نحوه سخنرانی‌های اعتراض آمیز و چگونگی پخش اعلامیه‌های سیاسی است.
ما در این بخش شاهد مبارزات سیاسی فعالان مسجد جلیلی هستیم. بخصوص پس از تصویب لایحه اصلاحات ارضی. نگرش جدید ایالات متحده آمریکا در قبال کشور‌های جهان سوم، که با هدف تثبیت موقعیت اجتماعی حکام اینگونه کشورها، جهت جلوگیری از نفوذ کمونیسم بود، سبب بروز برخی تحولات اجتماعی و اقتصادی در این کشور‌ها شد. در ایران، این اصلاحات اجتماعی و اقتصادی به صورت اصلاحات ارضی و انقلاب سفید نمود یافت که صد البته انفجار اعتراضات مردم و روحانیت را درپی داشت.

بخش سوم، در سه فصل، به بیان مسائل فرهنگی مسجد اختصاص یافته است که امور آموزشی و خدماتی و برگزاری مناسبتهای مختلف را در‌بر می‌گیرد.

بخش چهارم نیز سه فصل دارد و در خصوص واکنش ساواک در قبال فعالیتهای مسجد نگاشته شده. این بخش چگونگی برخورد و شیوه‌های خبر‌گیری ساواک را بیان می‌کند.

چاپ اول این کتاب 184 صفحه دارد و در پائیز سال 1383 راهی بازار نشر گردیده است.

 
تعداد بازدید: 4609