روایت اسناد ساواک از خرداد 1342 در گیلان

الهام صالح

 نقل قول‌های شاهدان عینی اتفاقات، تاریخ شفاهی هر کشوری را می‌سازد. در کنار این نقل قول‌ها، اسنادی نیز وجود دارند که وقایع را به خوبی شرح می‌دهند. اسناد به جا مانده از ساواک برخی از این اسناد به شمار می‌روند که گردآوری آنها در قالب کتاب، فعالیت‌های انقلابی مردم ایران را به تصویر می‌کشد. یکی از استان‌هایی که مردم آن در روند پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشتند، استان گیلان است که نخستین کتاب از مجموعه کتاب‌های «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک- استان گیلان» به بازتاب موضوع‌ها و حوادثی مانند لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، اصلاحات ارضی، انقلاب سفید، رفراندوم 6 بهمن 1341، ترور شاه توسط رضا شمس‌آبادی و واقعه سیاهکل و جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی در این استان می‌پردازد.

نخستین سند این کتاب به تاریخ 11 آبان 1341 اختصاص دارد و آخرین سند با موضوع «نمایندگان [امام]خمینی» در تاریخ 29 تیر 1354. اسناد این کتاب، دربردارنده، وقایعی هستند که از سال 1341 تا تیر 1354 رخ داده‌اند.

«فعالیت‌های به نفع [امام]خمینی در حومه رودسر»، «درباره رساله آیت‌الله خمینی»، «هیئت مذهبی در لنگرود»، «رونوشت تلگراف محمدصادق امامی به آیت‌الله روح‌الله خمینی»، «اثر ورود آیت‌الله خمینی به قم نسبت به علما و وعاظ این استان»، «قطعنامه دانشجویان حوزه علمیه قم» و «رونوشت تلگراف شیخ مهدی المهدوی به [امام]خمینی»  از جمله موضوعات اسناد این کتاب به شمار می‌رود. یکی از این اسناد مربوط به ریاست سازمان اطلاعات و امنیت استان یکم، درباره فروش عکس امام خمینی(ره) در رشت است: «پیرو رمز شماره 154-4 /3 /42 در تاریخ 4 /3 /42 مقدار‌(ی) عکس آیت‌الله خمینی در شهر[رشت] به فروش رسیده بود که [به]وسیله ساواک از پخش آن جلوگیری گردید برابر تحقیقاتی که در مورد فروشنده عکس‌های مزبور به عمل آمده عده‌ای اظهار می‌داشتند که شخصی با مشخصات پیراهن سیاه و قد متوسط و دوربینی که برای بچه‌ها فیلم نشان داده می‌شود در دست دارد [به]وسیله این شخص به فروش می‌رسد...»

دستگیری امام خمینی(ره) در 15 خرداد 1342 موجی از خشم را بین مردم شهرهای مختلف ایران به وجود آورد. قیام 15 خرداد، ماموران حکومت پهلوی را در همه شهرها به حالت آماده باش درآورد که شهر رشت نیز یکی از همین شهرها بود. در سندی که در تاریخ 16 خرداد 1342 منتشر شده، درباره اقدامات امنیتی در این شهر چنین نوشته شده است: «از عصر روز گذشته که اخبار مربوط به حوادث تهران در شهر رشت پخش گردید پلیس با هوشیاری و مراقبت کامل حفاظت نقاط حساس شهر از قبیل برق، انبار نفت، بازار، بانک‌ها را با افزودن پلیس و ماموران ورزیده و سیویل به‌طور ثابت به عهده گرفته و از تعدادی دژبان و سرباز در حدود جمعا 40 نفر برای تصویب پاس‌های مهم استفاده نمود.»
در همین سند اوضاع شهر رشت هم این‌طور توصیف شده: «فعلا اوضاع شهر رشت عادی است سعی و انجام ماموران پلیس برای جلوگیری و خنثی کردن تحریکات احتمالی است و مراقبت دستگاه‌های مختلف سازمان‌های نظامی برای انجام مقصود واحد که تامین و برقراری امنیت کامل است تواما ادامه دارد.»

علیرغم اسنادی که به مخاطب در فهم دقیق اوضاع آن دوره کمک می‌کند، کتاب «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک- استان گیلان»، نقاط ضعفی را داراست که یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف آن نداشتن فهرست است. این کتاب علاوه بر یک فهرست کلی، باید فهرست موضوعی اسناد را نیز دارا باشد، اما نه تعداد سندهای موجود در آن به صورت مجزا مشخص شده، نه موضوعات کلی اسناد. نکته مثبتی که هست، این‌که در کنار هر سند، پاورقی‌هایی وجود دارد که نکات مجهول اسناد را برای مخاطب توضیح می‌دهد. این پاورقی‌ها یا با عدد، یا با علامت ستاره مشخص شده. پاورقی‌های شماره‌دار برخی از اعلام یا موضوعات متن اسناد را توضیح می‌دهد و پاورقی‌های ستاره‌دار نیز به مهم‌ترین موضوع سند مطابق با تاریخ سند اشاره می‌کند.

بخش ضمائم کتاب، تصاویری از اسناد را شامل می‌شود. این تصاویر که دربردارنده متن‌های تایپی، دستنویس یا تصاویری از اخبار منتشر شده در روزنامه‌ها است، با کیفیت خوبی ارائه نشده. مخاطب کتاب، این موضوع را درک می‌کند که این اسناد قدیمی هستند، اما همین اسناد قدیمی را می‌توان با کیفیتی بهتر منتشر کرد. به عنوان مثال صفحه‌ای که ضمیمه شماره 3 کتاب در آن وجود دارد، سیاه شده و ضمیمه شماره 7 که ظاهرا تصاویری از شعارهای نوشته بر دیوارها است، با پایین‌ترین کیفیت در کتاب ارائه شده است. 

استفاده از عکس‌هایی از شهدا و مبارزان انقلابی استان گیلان در بخش «عکس‌ها» یک ویژگی است، اما ای کاش در کنار این عکس‌ها علاوه بر نام، شرح مختصری هم در معرفی بیشتر این افراد نوشته می‌شد.

«انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک- استان گیلان»، طرح جلد زیبایی دارد. بخش اصلی طرح جلد این کتاب، عکسی از یکی از تظاهرات صورت گرفته در این استان است که انبوه جمعیت را در هوای بارانی نشان می‌دهد. پس زمینه جلد نیز دربردارنده اسناد ساواک است.

در کنار این ویژگی‌ها باید به ویژگی‌ دیگر کتاب هم پرداخت. «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک- استان گیلان»، دارای مقدمه‌ای کامل است که حوادث رخ داده در فاصله زمانی سال 1341 تا 1354 را برای مخاطب شرح می‌دهد. در این مقدمه ، اطلاعات خوبی هم درباره اسناد، ارائه شده که از آن جمله می‌توان به تشریح نظریه‌های موجود بین اسناد اشاره کرد. در این مقدمه، مانند سایر کتاب‌های مجموعه «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک»، درباره بخش‌های مختلف اداره کل ساواک نیز توضیح داده شده است.

مجموعه انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک و این کتاب آن، که کتاب اول از مجلدات مربوط به استان گیلان است، از این نظر که اسناد مهم ساواک را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد، قابل توجه و انتشار آن از اهمیت خاصی برخوردار است. این مجموعه به مرور و با برطرف ساختن نقاط ضعف، می‌تواند به مجموعه‌ای قوی و قابل استناد تبدیل شود.

انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک: استان گیلان؛ کتاب اول، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1389.

 
تعداد بازدید: 6106