نشریه انتقام؛ بررسی هشت شماره از یک نشریه مخفی در دوران اختناق

رضا خانی

حوزه علمیه قم در سالهای نهضت اسلامی روشهای مختلفی برای مبارزه با حکومت پهلوی اتخاذ کرده بود. یکی از این روشها مبارزه مخفی بود که چاپ اعلامیه و انتشار نشریات مخفی طلاب از سرآمدترین نمونه‌های این مبارزه بودند. مشهورترین این نشریات یکی نشریه بعثت بود و دیگری انتقام نام داشت. نشریه انتقام از تاریخ 29 آذر 1343 مطابق با 15 شعبان 1384 ق تا 15 مهر 1344 مطابق با 7 جمادی‌الآخر 1385ق در هشت شماره منتشر شد.
عنوان اصلی این نشریه آیه شریفه «والله عزیر ذوانتقام» بود و محتوای آن را مطالبی تقریبا هم خوان با مقالات نشریه بعثت و در عین حال آتشین‌تر از آن تشکیل می‌دادند.
وظیفه اصلی تدوین، انتشار و توزیع نشریه انتقام بر عهده آیت الله محمدتقی مصباح یزدی بود که دستی هم بر مقالات نشریه بعثت داشت. او با روشی تندتر از بعثت، حکومت شاه را در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... مورد انتقاد قرار می‌داد و در تمام مقالات گمنامی را حفظ می‌کرد. این گمنامی باعث سردرگمی عجیبی در میان عوامل ساواک بود به طوری که آنها در گزارشات خود شخصیت‌های دیگری همچون علی حجتی‌کرمانی و... را به عنوان نویسنده انتقام نام ببرند تا از زیر یوغ «عدم کفایت» شانه خالی کنند.
نشریه انتقام همکاری و وابستگی جانبی با «هیئت‌های مؤتلفه اسلامی» داشته بطوری که آقای اسدالله بادامچیان در کتاب هیئت‌های مؤتلفه اسلامی، دو  نشریه بعثت و انتقام را نشریات «برون‌گروهی تشکیلات مؤتلفه قلمداد کرده است.
انتقام، با وجود امکانات بسیار محدود زمان خود و جو خفقان حاکم بر جامعه، مشکلات زیادی را در راه انتشار تحمل می‌کرد و هر بار انتشار این نشریه نوعی تهوّر و حماسه محسوب می‌شد. آن طور که آقای مصطفی حائری‌زاده اشاره می‌کنند: «این نشریه طرفدار زیادی داشت، ولی به علت مشکلات چاپ، ما در مقابل 20 تقاضا به افراد 2 عدد می‌دادیم تا به ترتیب خوانده و به یکدیگر بدهند. در مورد چاپ و تکثیر آن، کاغذ آن را با وجود آن جو شدید خفقان من تهیه می‌کردم و برادر عزیزمان آقای مصباح، شب‌های جمعه از قم به منزلشان در تهران می‌آمدند و مطالب تهیه شده را با کمک برادران دیگر ماشین‌نویسی کرده با دستگاه تکثیر که در زیرزمین خانه داشت، تکثیر می‌کرد. بعد دسته‌بندی و دوخت می‌زد و مقداری را برای قم و پخش توسط طلاب می‌برد و مقداری هم برای دانشگاه و مقداری هم برای بازار و کسبه می‌گذاشت که توسط من در تهران پخش می‌شد...» [هیئت‌های مؤتلفه اسلامی، صفحه 303- 302].
نشریه انتقام پیکان حملات خود را از همان اولین شماره به سمت حسنعلی منصور هدف گرفت و کابینه دولت و انقلاب سفید را مورد انتقاد قرار داد و در انتها اخبار مربوط به مبارزات انقلابی و تفاسیر آنها را به چاپ رساند.
ترتیب مطالب در انتقام این‌گونه بود که مقالات در صفحات نخستین و گفتگوها و اخبار و تفاسیر خبر در صفحه‌های انتهایی آن به چاپ می‌رسیدند.
دومین شماره انتقام در 26 آذر 1343 مطابق با 12 رمضان 1384قمری منتشر شد.
در این شماره در مقاله‌ای به نام «خوزستان عزیز» مسئله تجزیه‌طلبی خوزستان، متأثر از تبلیغات دولت مصر و جمال عبدالناصر و خصومت بین مقامات ایران و مصر را تحلیل و بررسی نمود. نظری به نضهت روحانیت و ایدئولوژی اسلامی دو مقاله بعدی این نشریه هستند. اخبار و تفاسیر خبر همانند تمامی شماره‌ها، در انتهای این شماره هم درج شده بودند.
شماره سوم همزمان بود با 25 شوال 1384 قمری و 8 اسفند 1343 و به همین مناسبت، نشریه انتقام به شهادت امام صادق (ع) و سالگرد فاجعه فیضیه نگاهی ویژه داشت سپس در دو مقاله مجزا به حادثه ترور منصور و انعکاس‌های آن پرداخت.
مقاله «هم پیمانان ایران» بحثی است در مورد پیمان بغداد و وضعیت هم‌پیمانان ایران از جمله پاکستان و ارتباط آنها با دولت‌های امریکا و انگلیس که در این شماره به چاپ رسید و حتی اخبار و تفاسیر پایانی هم حول و حوش ترور منصور نگاشته شد.
شماره چهارم حدود چهار ماه بعد یعنی 10 فروردین 1344 مطابق 26 ذیقعده 1384 قمری به چاپ رسید.
اولین مقاله آن با عنوان «سالی که گذشت»، از انقلاب سفید به عنوان استبداد سیاه نام برد و حوادث سال 1343 را تحلیل و بررسی کرد. در نوشته‌ای با نام «از هر دری سخنی» به تحلیل گفته‌های مقامات و نوشته‌های جراید پرداخت. «نامه وارده» مطلبی بود که در آن خاطره یکی از زوار حرم حضرت معصومه از خشونت نیروهای دولت علیه مردم بی‌پناه مرور شده بود.
هر شماره از نشریه انتقام مطابق با مناسبتی تکثیر می‌شد و معمولاً سرمقاله‌ها بر اساس همان مناسبت مذهبی نگاشته می‌شدند. شماره پنجم انتقام در 19 اردیبهشت 1344 مطابق با 26 ذی‌الحجه 1384 قمری منتشر شد و عنوان اولین مقاله آن «عید غدیر، روز پایه‌گذاری خلافت اسلامی» بود. انتقام در این شماره، اوضاع و احوال ایران و کشورهای عرب را در مقاله‌ای با عنوان «در دنیای اسلام چه می‌گذرد» به تفکیک بررسی کرد که تهیه چنین حجمی از اطلاعات در آن دوره امری بسیار مشکل و طاقت فرسابود.
یکی از شماره‌های پر سر و صدای انتقام شماره ششم آن بود که در پانزدهم خرداد 1344 شمسی مطابق با پنجم صفر 1485 قمری به چاپ رسید. این شماره جزء جزء حوادث 15 خرداد، سوءاستفاده‌های دولت از آنها و محاکمات انجام شده را تحلیل نمود و از این شماره به بعد حساسیت ساواک روی انتقام و جستجو برای یافتن نویسندگان و عوامل انتشار آن بیشتر شد.
شماره هفتم نشریه انتقام بیشتر شبیه یک مجموعه اعلامیه بود. مقاله نخستین آن که تحت عنوان «بر سر دو راهی»، روابط خارجی دولت ایران را مورد انتقاد قرار می‌داد و آن را به ضرر منافع مردم ایران می‌دانست، نامه آیت‌الله میلانی به محترمین بازار تهران و اعلامیه آیت‌الله قمی در محکومیت تعدادی از مبارزین و زندانی کردن تعدادی از علما، مهمترین مطالب این شماره بودند. درج ترجمه قسمتی از گزارش کایلر یانک- که در سمینار مورخ 17 آوریل 1965 دانشگاه هاروارد در مورد مشکلات معاصر ایران مطرح شد- نشان از دسترسی عوامل انتقام به منابع و اخبار خارجی داشت.
به دلیل این که نشریه انتقام از دل حوزه علمیه بیرون می‌آمد، عوامل آن هیچگاه از مسائل ایدئولوژیک و اعتقادی غافل نماندند. آنها از شماره دوم به بعد، سلسله مقالاتی را تحت عنوان اصلی ایدئولوژی اسلامی در نشریه به چاپ رساندند و هر بار مبحث جدیدی از این ایدئولوژی را به چالش می‌کشیدند که به ترتیب از شماره دوم عبارت بودند از: ایمان به هدف، تطور مبارزات، مبارزه اصولی گروه پیشقدم، ضرورت ایجاد تشکل، کیفیت انتخاب رهبر و حکومت شرعی.
شماره هشتم، آخرین شماره نشریه انتقام بود که پس از آن به دلیل دستگیری عوامل انتشار و متواری شدن آقای مصباح یزدی، دیگر منتشر نشد. این شماره در پانزدهم مهر ماه 1344 مطابق با یازدهم جمادی‌الآخر 1385 قمری به چاپ رسید. اولین مقاله آن در مورد سالگرد تبعید امام خمینی بود. این مقاله که با عنوان «مظهر روح ملت»، به چاپ رسید، بیشتر شبیه غم‌نامه‌ای بود که در سوگ یک سال دوری رهبر نهضت اسلامی نگاشته شده بود. مقاله بعدی تحلیلی بود از وضعیت امریکا پس از پایان جنگ سرد و راههای پیش‌روی این کشور جهت ادامه استبداد با عنوان «تفسیر سیاسی از مطبوعات خارجی». آخرین مقاله سیاسی نشریه انتقام هم اوضاع سیاسی بین‌المللی را مورد کنکاش قرار داده بود. عنوان آن «درسی از جنگ هند و پاکستان» بود که به تأثیر کشمکش بین امریکا و چین و انگلیس در ایجاد آن اشاره داشت.
در سال 1379 شمسی، آقای سیدهادی خسروشاهی، پس از کسب اجازه از آقای مصباح یزدی در دومین مجلد از مجموعه اسناد نهضت اسلامی ایران – تمامی شماره‌های نشریه انتقام را در کتابی با همین عنوان گردآوری و منتشر نمود. او علاوه بر اصل مطالب تصاویر تمامی شماره‌های انتقام را به همراه فهرست اعلامی از اماکن به چاپ رساند. این کتاب 108 صفحه دارد و نشر آن به عهده انتشارات کلبه شروق بوده است.

 
تعداد بازدید: 8621