قیام 15 خرداد تجلی هویت ملی

رحيم نيكبخت

ملي و ملي‌گرايي از واژه‌هايي است كه متأسفانه در تاريخ معاصر ايران از سوي كساني و يا گروه‌هايي به كار رفته است كه گرايش ناسيوناليستي افراطي داشته و يادآور تفاخر نژادي، باستان‌گرايي و اسلام‌ستيزي است. اگر واژه «ملي» را نه در معني متداول بلكه در معني اصلي به معني مردمي و چيزي كه تعلق به همه مردم دارد معنا كنيم كليه مبارزاتي را كه در تاريخ معاصر ايران صورت گرفته است مي‌توان حركت‌هاي مردمي و ملي ناميد؛ حركت‌هايي كه از تجلي يك كليت و روح منسجم و پويا «هويت ملي» حكايت دارد.

هويت واژه‌اي است كه مفهومي گسترده را شامل مي‌شود. در تعاريف لغوي آن آمده است: آنچه موجب شناسايي و تمايز يك فرد از افراد ديگر شود . هويت، كيستي و چيستي افراد هم معني شده است. در تعريفی ديگر هويت هم واجد يك وضعيت اشتراك، ثبات و تشابه است و هم داراي استمرار تاريخي كه از نياز انسان به شناخته شدن سرچشمه مي‌گيرد. هويت دو سطح فردي و اجتماعي دارد.

هويت ملي از سازه‌هايي مهم شكل گرفته است: نخست محل و سرزمين جغرافيايي، عامل مهم ديگر هويت‌ساز زمان و گذشت آن (تاريخ) مي‌باشد و عامل سرنوشت‌ساز هويت فرهنگ است كه مجموعه‌اي از ارزش‌ها، مذهب و سنت‌ها، آداب و رسوم و ميراث فرهنگي را در بر می‌گیرد. به سخن ديگر، هويت به معني جهان‌بيني، ايدئولوژي، اعتقادات، هنجارها و ارزش‌هايي است كه آميخته با شخصيت فرهنگي انسان‌هاست و سبب شناخته شدن و متمايز شدن و متمايز كردن فرد از ديگران يا افراد يك جامعه از جوامع ديگري مي‌شود.

هويت ملي ايراني هم در فرآيند شكل‌گيري خود هم جغرافيا و مكان- فلات ايران- را داشته و هم استمرار تاريخي و مهمتر از همه هويت فرهنگي. جامعه ايراني چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام جامعه‌اي ديني بوده و مهمترين جلوه هويت ملي آن دين بوده است.

پذيرش اسلام توسط ايرانيان موجب شد اسلام بخش مهمي از هويت ملي ايرانيان گردد و گرايش ايرانيان به اهل بيت پيامبر (ع) و رسميت يافتن تشيع در ايران در سال 907 هجري قمري توسط شاه اسماعيل صفوي ویژگی دیگری به این هویت بخشید.
با رسميت يافتن مذهب اهل بيت (ع) ايرانيان هويت ملي خود را در مقابل مهاجران عثماني و اوزبك حفظ كردند. رمز بقا و ماندگاري ايران در برابر امواج سهمگين يورش بيگانگان اعم از روسي، انگليسي و عثماني در اين هويت است.

با رسميت يافتن تشيع و شكل‌گيري هويت جديد ايراني علما و مراجع حافظان و پاسبانان آن مي‌شوند و هر گاه جنبه‌اي از هويت ملي ايرانيان مورد تعرض قرار مي‌گيرد به دفاع از حريم و كيان اسلامي مي‌پردازند. نكته‌اي كه علما و مراجع را در دفاع از هويت ملي تقويت كرده است استقلال مرجعيت شيعه از حكومت‌ها بوده و در مواقع لزوم مرجعيت شيعه ملجأ و پناهگاه مردم ستمديده از استبداد داخلي و سلطه خارجي به شمار مي‌رفت. دور دوم جنگ‌هاي روسيه عليه ايران، نهضت تنباكو، نهضت اسلامي عدالتخواهي، نهضت ملي كردن نفت، نهضت آيت‌الله العظمي بروجردي در مقابل بهائيت و... از جلوه‌هاي صيانت و دفاع از هويت ايراني توسط مرجعيت شيعه به حساب مي‌آيد.

با مقدماتي كه ذكر شد مي‌توان نتيجه گرفت مرجعيت شيعه نگهبان بيدار هويت ملي بوده است. ورود آنها به صحنه رويارويي با حكومت پهلوي هم از اين منظر قابل بررسي است. در جريان مبارزه مراجع با سياست‌هاي مغاير قانون و شرع حكومت پهلوي، يكي از مراجع ويژگي‌هاي بارزتري يافت و در ايام آغاز نهضت، رهبري و هدايت جريان را به دست گرفت و در كانون توجه مردم و مبارزان قرار گرفت. آيت‌الله حاج‌آقا روح‌الله موسوی‌خمینی شخصيتي بود كه در عصر ما پرچمدار صيانت از هويت اصيل مردم ايران گرديد. تعرض به حريم مرجعيت و دستگيري ايشان در 15 خرداد مردم سراسر ايران را در حمايت از وي به صحنه آورد و جلوه‌اي ديگر از هويت ملي ايرانيان متجلي شد.

انتشار خبر دستگيري امام خميني نه فقط قم، بلكه سراسر ايران را به جوش و خروش آورد. تبريز، شيراز، مشهد، يزد، اصفهان، تهران، ورامين، كاشان و ده‌ها شهر ديگر را مي‌توان نام برد كه هر يك به فراخور خود اعتراض نمودند؛ از تحصن در منزل علما، ارسال تلگراف، برپايي تظاهرات گرفته تا كفن پوشيدن و راهي تهران شدن و شهادت.

كوتاه سخن آنكه همچنان‌كه حضرت امام قيام 15 خرداد را مبدأ تاريخ انقلاب اسلامي نام نهاده‌اند اين قيام تجلي هويت ملي ايرانيان در تجليل و حمايت از شخصيتي سترگ است كه زبان گوياي ملت ايران شده است.

 
تعداد بازدید: 6760