مقالات برتر سومین همایش ملی بررسی نهضت پانزده خرداد 1342

محمد چگینی

سومین همایش ملی بررسی نهضت پانزده خرداد 1342 از سوی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین-پیشوا در خرداد ماه 1388با مشارکت صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و سازمانها و نهادهای شهرستان ورامین برگزار گردید. از مجموعۀ مقالات ارسالی 23 مقالۀ برتر آن به اهتمام دکتر محمد رضا ربیعی مندجین و محمد بختیاری جمع‌آوری و توسط انتشارات دانشگاه مزبور به چاپ رسیده است.
نخستین مقالۀ این کتاب به «پانزده خرداد ورامین از منظر بزرگان دین و سیاست» اختصاص دارد. نویسنده ابتدا به ذکر افتخارات ایرانیان در طول تاریخ می‌پردازد و سپس وارد مبحث 15 خرداد ورامین می‌شود. در این سطور به روایات و آیاتی درباره زمینه های دینی قیام برمی‌خوریم و آنگاه روایتی درباره نقش آفرینی مردم قم در حوادث آورده و از امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند: «حجت خدا به وسیله اهل قم به همه مردم تمام می‌شود به طوری که در سراسر زمین کسی باقی نمی‌ماند که دین و علم به او ابلاغ نشده باشد سپس حضرت قائم (عج) ظهور می‌کند.»(ص19) نویسنده به ذکر نقش ورامین در قیام، انقلاب و جنگ 8 ساله پرداخته است. ورامین از دیدگاه فرهیختگان از دیگر مباحث مطرح شده است. (صص 24-40)
مقاله دوم «ریشه یابی قیام 15 خرداد» نام دارد در این مقاله نویسنده بعد از ذکر تعاریف و مفاهیم قیام به نقش علما در تاریخ معاصر پرداخته است. از نظر او ریشه قیام را باید در تضاد تفکرات مردم و علما با حاکمیت جستجو کرد و این تضاد را می‌توان به راحتی در متن سخنرانی امام(ره) درروز عاشورای 1342 دریافت.(ص47) وی مشخصات و محورهای کلی قیام و دستاورد آن را پی‌ریزی شالوده های حکومت اسلامی، شکست دکترین کندی، افزایش رشد آگاهی مردم، تولد ادبیات مذهبی انقلاب، رشد آگاهی سیاسی مردم و... نام می‌برد. (صص47-51)
مقالۀ نسبتاً جامعی به عنوان «پانزده خرداد: مبانی معرفتی، رهیافت تاریخی، تفسیر جدید مفاهیم شیعی، فراگفتمان سیاسی» در این کتاب وجود دارد که به مباحث تئوریک و نظریات امام اختصاص دارد. نویسنده امام را یک فقیه، فیلسوف و عارف می‌داند که تحت تأثیر اندیشه‌های آیت الله حائری، بروجردی و شیخ فضل الله نوری قرار گرفته بود و در زمینه سیاست عملی هم از مدرس و آیت الله کاشانی تأثیر پذیرفته بود. (صص53-56) او امام را احیاگر تفکر دینی و عامل بازگشت جوانان به دین می‌داند. امام ضمن کسب تجربه از مبارزات پیشینیان تلاش کرد با رفع نقایص آن طرح جدیدی در اندازد. نویسنده به عوامل موفقیت امام در دهۀ 1340 یعنی صراحت، استدلال منطقی و نزدیکی به توده‌های مردم اشاره می‌کند و سپس به محورهای مبارزه امام در چند مورد از جمله تحریم تقیه، کشاندن کانون مبارزه به کانونهای مذهبی، حمله مستقیم به قدرتهای خارجی و عدم رضایت از اصلاحات شاه می‌پردازد. (صص58-59) عاشورا و تاثیر آن بر قیامهای شیعی از دیگر مباحث مطرح شده در این مقاله است.
چهارمین مقاله به «چگونگی شکل‌گیری قیام 15 خرداد در ورامین» اختصاص دارد. خبر دستگیری امام زمانی به مردم ورامین رسید که آنها مشغول اجرای مراسم بنی اسد بودند. لحن و محتوای نوحه هایی که خوانده می‌شد نشان از آگاهی از این خبر بود. نویسنده تلاش نموده چگونگی حرکت مردم کفن پوش ورامین به تهران و کشتار آنها را از زبان برخی حاضران بازگو نماید. علایی از شاهدان واقعه می‌گوید: «به نظر من نهضت امام خمینی در آغاز راه نیاز به خون داشت تا در شریان نهضت جریان یابد و آن را بیش از پیش گسترش دهد و چه زمانی بهتر از محرم و چه عاملی محرک‌تر از عشق حسین(ع) ...» (ص82) کفن پوشان نزدیک ظهر با شعار یا مرگ یا خمینی به طرف تهران راه افتادند. نگارنده با مصاحبه‌هایی که انجام داده به ذکر لحظه به لحظه حرکت مردم پرداخته است. نکته‌ای که از این گفتار می‌توان دریافت این است که بر خلاف تبلیغات دولت که می‌گفت دهقانان از حامیان طرح شاه هستند شهداء ورامین همه از کشاورزان بودند که به اصلاحات روی خوش نشان نداده بودند. (صص106-109)
مقاله پنجم به بررسی «نقش زنان در قیام» پرداخته است که با چکیده و مقدمه شروع شده و به جایگاه ارزنده زنان در آیین اسلام پرداخته است. زنان در زمان پهلوی دوره پر تلاطمی را پشت سر گذاشتند. کشف حجاب هزینه سنگینی بر زنان تحمیل کرد از این رو به دنبال فرصتی بودند که موقعیت خود را احیاء و مستحکم نمایند. قیام 15خرداد زمینه را برای آنها فراهم کرد تا به صحنه مبارزات بازگردند. زنان درتشجیع مردان برای ادامه مبارزه نقش مهمی ایفاء کردند. امام زنان را مربیان و مبارزان بزرگی دانسته که پیشقدم تر از مردان بودند. در دین مبین اسلام هم بر نقش همه جانبه زنان در امور تاکید شده است.(صص120-128)
مقاله ششم «درخشش نهضت جهانی انتظار در بستر تاریخ است»، در این مقاله نویسنده تلاش نموده بین انتظار امام عصر(عج) و قیام مذهبی پیوند برقرار کرده و تأثیر قرآن بر قیام را بررسی نماید. او به بررسی کلی تاریخ از اواخر دهۀ 1320 پرداخته است و ضمن برشمردن مشکلات ایران و سیاست‌های اشتباه شاه به بسترهای 15خرداد پرداخته است. (صص138-147)
مقاله هفتم: باعنوان «قیام 15خرداد» به وقایع اوایل سال1342 پرداخته و بیشتر بر روی وقایع ایام عاشورا و حوداثی که منجر به درگیریهای خیابانی شد تمرکز نموده است. از نظر نویسنده، امام منشأ دو تحول بزرگ بود؛ از یک سو سکوتی را که از زمان مشروطیت بر حوزه سایه افکنده بود در هم شکست برای همیشه به انگاره جدایی دین از سیاست خط بطلان کشید و از سوی دیگر با طرح  اندیشه غیر التقاطی و خالص دینی خود بدون آنکه حزب یا سازمانی تشکیل دهد توده را به برپایی دولتی دعوت کرد که به لحاظ ساختار و ماهیت با سلطنت تفاوتی آشکار داشت. حضور قدرتمند روحانیت به عنوان عامل وحدت بخش مردم، ضد صهیونیستی و ضد امپریالیستی بودن قیام، نشانه رفتن اصل نظام شاهنشاهی و آشکار شدن نقش مذهب در بین توده‌های مردم از مهمترین ویژگی های قیام 15خرداد بوده است. (صص151-153)
مقاله هشتم «15خرداد نقطه عطفی در تاریخ» نام دارد. نویسنده در مقدمه به معرفی قیام از منظر امام و مقام معظم رهبری پرداخته، انگیزه و اهداف قیام 15 خرداد را در اجرای قوانین اسلامی در همه حوزه ها و قطع سیاست صهیونیزم در ایران می‌داند. در مساله ریشه‌های قیام به سیاست کندی در ایران و رقابت شاه و امینی بر سر اصلاحات اشاره می‌کند. لایحه انجمن ایالتی و مخالفت علما با آن، رفراندوم، اعتراضهایی که منجر به قضیه فیضیه شد و سخنرانی پر شور امام در روز عاشورا از مباحث مورد نظر نویسنده است. ویژگی های قیام از دیدگاه گرد آورنده عبارتند از اسلامی شدن مبارزه، مخالفت با اصل سلطنت، بیگانه ستیزی، حضور روحانیت در صحنه، محو شدن جذبه گروههای سیاسی، تکامل مبارزات سیاسی مردم. (ص155-164) نگارنده نیم نگاهی هم به وضعیت زنان داشته و نقش تاریخی آنها را از نظر گذرانده است.
مقاله نهم «پانزده خرداد در آئینه شعر و ادب» است این مقاله از آثار جالب این همایش بوده است. نویسنده بحث خود را با بررسی وقایعی که منجر به بازداشت امام و در نهایت قیام 15 خرداد شد شروع و به تاثیر این قیام بر شعر و ادب پرداخته است. مضمون اشعار در این دوره، سیاسی و اجتماعی بود و شعر نیمایی دوره اوج خود را طی می‌کرد. با وقوع 15 خرداد و تغییرات سیاسی و اجتماعی و آشکار شدن ماهیت رژیم و سرکوب و تعقیب و حبس مخالفان مفاهیم جدیدی چون ایثار، شهادت و خون به اشعار راه یافت. شاغران به سرودن اشعاری با مضامین ضد جور و استبداد روی آوردند. شخصیت امام، نیمه خرداد، دستگیری امام و تبعید او، قتل کفن پوشان ورامین، کشتن جوان روزه دار، انجمن های ایالتی و ولایتی، طرح شش ماده ای انقلاب سفید، بیانیه امسال روحانیت عید ندارد، قتل عام روحانیت و... از مهمترین مضامین اشعار و مقالات شدند. نگارنده برای هرکدام از موضوعات مثالهایی می‌آورد.

 شاه را گو مرجع تقلید را آزاد کن / مسلمین خسته دل را زین الم‌ها شاد کن

دهمین مقاله «حماسه پانزده خرداد و نقش مردم شهرستان ورامین» این مقاله را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد: بخش اول که چندان ارتباطی هم به موضوع ندارد به جغرافیای تاریخی ورامین اختصاص دارد. نگارنده از دوران باستان تا فتح آن در دوره اسلامی پرداخته است. ورامین از همان آغاز شهری شیعه نشین و دوستدار اهل بیت بوده است. بخش دوم به زمینه های قیام اختصاص دارد که نگارنده آنرا از زمان فوت آیت الله بروجردی پی‌گیری می‌کند آنگاه لایحه انجمن‌های ایالتی و مبارزات علیه آن، رفراندم، حمله به فیضیه و درنهایت وقایع عاشورا و حوادث منتهی به قیام را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. از مباحث مهمی که نگارنده در این بخش مورد برسی قرار داده بازتاب قیام در بین روشنفکران، مقدس مآبان، روحانیت، شاه ، دولت و رسانه های داخلی است. (ص280) او همانند سایر محققین درباره قیام مردم ورامین به مراسم بنی اسد اشاره و برای تشریح قیام با برخی از بازماندگان آن مصاحبه کرده است. از نظر وی نتایج قیام عبارت‌اند از حرکت مخالفان به سوی فعالیت مسلحانه، افزایش مخالفت‌ها با استبداد و استعمار، شکل گرفتن نظریه ولایت فقیه به عنوان آلترناتیو سلطنت، انتقال مخالفت با شاه به حوزه قم و تربیت بک عده روحانی سیاسی(صص213-214) در پایان شهدای 15خرداد ورامین را معرفی کرده است.
مقاله یازدهم به طورکلی به بررسی ریشه ها و دستاوردهای قیام اختصاص دارد و با اشاره به سخنرانی امام در روز عاشورا ریشۀ قیام را در حوادث روز سیزدهم و چهاردهم خرداد جستجو می‌کند. نگارنده به کلیات قیام مردم ورامین هم اشاره می‌کند. (صص221-223)
مقاله دوازدهم هم همین عنوان را دارد و نگارنده ضمن برشمردن ویژگی های قیام یعنی اسلامی بودن و خود جوش بودن آن به وضعیت  احزاب و موضعگیری های آنها در قبال قیام پرداخته است که البته بسیار کلی است و اطلاعات زیادی به خواننده انتقال نمی دهد.  هرچند حزب توده و جبهه ملی نقش چندانی در قیام ایفاء نکردند اما نباید نقش نهضت آزادی را نادیده گرفت؛ زیرا این حزب در تقویت موقعیت روحانیون نقش داشت. بازتاب قیام در جهان اسلام و رسانه های خارجی و موضعگیری قدرتهای خارجی هم اشاره شده است. (ص227)
مقاله سیزدهم با عنوان «تحلیلی بر زیر ساخت‌های قیام 15خرداد» و سه مقاله بعدی هم با عنوان «پانزده خرداد» تقریباً مباحث مشابهی را در بر می‌گیرد. ماهیت اسلامی و تاثیر عاشورا بر قیام، اخلاص و قاطعیت رهبری، حضور روحانیت در صحنه، بیگانه ستیزی، نشانه رفتن اصل نظام شاهنشاهی و شرکت زنان در قیام، مساله انجمن های ایالتی و ولایتی، رفراندوم، حمله به فیضیه و دستگیری امام که که منجر به قیام گردید از مسائلی است که به طور اخنصار  مورد بررسی قرار گرفته اند. (صص233-265) تنها در یکی از آنها به کاپیتولاسیون و مساله تبعید امام هم اشاراتی شده است. (ص313)
مقاله شانزدهم و بیست‌ویکم با عنوان نقش مرجعیت در قیام نامگذاری شده است. نویسنده روند شکل‌گیری نهادهای دینی و تحول و تطور آنها از دوره صفویه را مورد بررسی قرار داده است. سپس به وجه تفاوت دیدگاههای اصولگرایی و اخباری و نقش علما در حوادث تاریخی دوره قاجار پرداخته است. به طور کلی روحانیت در سیاست های ضد استعماری بویژه در دوره ناصرالدین شاه که به عصر امتیازات معروف شده بود نقش مهمی ایفاء کردند. در انقلاب مشروطه از جمله بعد از به توپ بستن مجلس و استبداد صغیر محمدعلی شاهی به حمایت از مشروطه خواهان برخاستند. نویسنده به ترتیب جریانهای سیاسی یعنی نهضت ملی شدن نفت و نقش آیت‌الله کاشانی را مورد بررسی قرار داده است. جایگاه مرجعیت در دوره زعامت آیت الله بروجردی از دیگر بحث های مطرح شده است و سه ویژگی اقتدار مرجعیت، نظام وکالت و سازماندهی روحانیت را از ویژگی‌های عصر بروجردی برمی‌شمرد و آنگاه وارد قیام 15 خرداد شده و تمایز آن نسبت به دیگر قیامها را آشکار می‌کند. (صص275-292و 239-240). طبق نظر یکی از این نویسندگان امام به چند دلیل با سلطنت مخالف بود: 1ـ هیچ نظارتی بر اعمال و رفتار سلطان نیست 2- سلطنت ماهیت ظالمانه دارد 3ـ در سلطنت مردم هیچ نقشی در تعیین حاکم ندارند و ... (ص340) نگارنده در ادامه به نقش روحانیت در انقلاب می‌پردازد. مقاله هفدهم با عنوان پانزده خرداد طلیعه یک خاطره تاریخی به بررسی موقعیت تاریخی و جغرافیایی ایران از ازمنه‌های قدیم یعنی ورود آریایی‌ها به این سرزمین اختصاص دارد بسیار کلی گویی شده و اصلاً ربطی به قیام ندارد. (ص306)
مقاله بیستم به نام «دستاوردهای قیام» از یک سو به پیشینه تاریخی حرکت های انقلابی از دوره قاجار پرداخته و از سوی دیگر به تعریف و مفاهیم و بحث های نظری از قبیل قیام، انقلاب و شورش روی آورده است همین امر نویسنده را از پرداختن به مبحث اصلی بازداشته است. (صص322-324)
مقاله بعدی با عنوان «نقش امام در 15 خرداد» به جایگاه ایشان در رهبری اشاره نموده و امام را اسطوره عصر حاضر می‌خواند. مساله اصلاحات ارضی، رفراندوم، کشتار فیضیه و اتفاقات ایام عاشورای 42 از مهمترین وقایعی هستند که مورد بررسی قرار گرفته است. (صص328-334).
مقاله بیست‌ودوم به نام نقش جوانان در 15 خرداد نامگذاری شده است و با یک مقدمه و تعاریف و مفاهیم آغاز شده است. منزلت شهید در قران هم مورد توجه قرار گرفته و سپس به معرفی شهدای ورامین یعنی سیدرضا طباطبایی، عزت اله رجبی، هوشنگ معصوم شاهی، جعفر عرب مقصودی، مسیب مهابادی پرداخته است.(صص353-354) با تکیه بر نهج البلاغه اخلاق اجتماعی، ضرورت توحه به معنویت را از ویژگی‌های جوان برمی‌شمرد.
آخرین مقاله هم به زمینه 15 خرداد اشاره دارد و سیاست های کلی عصر پهلوی از جمله کشف حجاب، ممنوعیت مراسم عزاداری در عصر رضا شاه و اصلاحات ارضی دوره محمد رضا شاه، غائله انجمن ایالتی و ولایتی و حوادث منتهی به 15 خرداد پرداخته است.(صص368-372)
کتابی که در بالا به صورت کلی معرفی شد نتیجه همایش 15 خرداد ورامین بود و به طور قطع و یقین برگزارکنندگان همایش از اقدام خود و نشر مقالات ارسالی اهدافی داشته‌اند اما به نظر می‌رسد در کار خود توفیق چندانی به دست نیاورده‌اند. اگر هدف فقط زنده نگه داشتن نام است که این اثر گویای منظور است اما چنانچه بازشناسی، تحقیق عالمانه و به نوعی آسیب‌شناسی بوده است این همایش دستاوردی به همراه نداشته است. ضمن ارج نهادن به زحمات دست‌اندرکاران معایب این کتاب به طور کلی عبارت است از: شيوه نگارش و صفحه‌آرایی، متن برخی مقالات به لحاظ نگارشی ضعیف بوده و چندان گویا نیست. برای مثال مقاله «نهضت جهانی انتظار» فاقد جمله‌بندی منسجم است. تنظیم صفحات هم بسیار ضعیف است و نوعی عجله و شتابزدگی در آن قابل رؤیت است. متن اصلی در اکثر صفحه ها با ارجاعات قاطی شده و همین باعث سردرگمی و دلزدگی می‌شود. اشتباهات زیاد حروف‌چینی را نیز نباید از قلم انداخت.
۲- برای برگزاری همایش ابتدا محورهای آن را مشخص می‌کنند تا از یک سو راه رسیدن به هدف مشخص باشد و از سوی دیگر موضوع مورد نظر از همه جنبه ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای این همایش جایگاه دولتهای دکتر امینی و اسدالله علم، اصلاحات ارضی، سیاست آمریکا در ایران، نقش اقلیت‌ها از جمله بهائیان در سیاست آن روز، تلاش اسرائیل برای نفوذ در ایران، موضعگیری احزاب و جریانهای سیاسی، بازار و دانشگاهیان خالی است و همین امر یعنی مشخص نکردن محور باعث افت علمی همایش شده است. اکثر شرکت کنندگان مقالات خود را با عنوان «15 خرداد» و بقیه هم در چند موضوع شبیه به هم ارائه داده‌اند و به نوعی تکرار مکررات شده است.

۳- ارائه‌دهندگان مقالات عموما با تاریخ آشنایی نداشته‌اند، همین امر باعث شده که در شناخت منابع علمی عاجز باشند و در نهایت به برخی منابع نه چندان محققانه روی آورده‌اند و یا به واسطه از کتابهای دیگر نقل قول کرده‌اند. زیبنده نیست به کتابهای دوره دبیرستان و راهنمایی ارجاع دهیم. (صص242 و 221) گردانندگان همایش می‌بایست منابع را از قبل به علاقمندان معرفی کنند.
4- محتویات برخی مقالات با عنوان سنخیتی ندارد برای مثال مقاله نخست پانزده خرداد ورامین مد نظر بوده اما به کمتر مساله ای که پرداخته همین قضیه است و در مقدمه و مؤخره باقی مانده است و نکته دیگر اینکه حزب الله لبنان چه ربطی به 15 خرداد ورامین دارد ؟(ص17) مقاله 15«خرداد طلیعه یک خاطره تاریخی» (ص306) هم از این دست آثار است. البته موارد دیگری هم هست که باعث اطالۀ کلام می شود.

۵- در کل این کتاب تنها یک بار به نقش احزاب اشاره شده که آن هم بسیار جزئی است ولی در همین دو سه سطر نویسنده محترم بدون هیچ سند و مدرکی احزاب را متهم به همراهی با سیاست آمریکا می‌کند. اگر آنها با شورای حارجی هم ارتباط داشتند باید با سند و مدرک در این باره قضاوت کرد و قلم زد. (ص 226)

۶- خلط مبحث در بعضی صفحات بسیار نمایان است و به راحتی نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. نویسنده در صفحه 161 از ویژگی‌های قیام نام می‌برد و در صفحه 165 خصوصیات قیام را ذکر می‌کند، دوباره از صفحه 166 تا 172 به تکرار مطالب قبلی پرداخته است.

7- در برخی جاها به شماره اسنادی ارجاع داده شده است که ما اثری از کتاب سند و یا مرکز اسناد نمی‌بینیم (ص261) و یا نقل قولهای مستقیمی که به منبع آن هیچ اشاره‌ای نشده است.

8- ناموزونی در شیوه ارجاعات مشهود است. محققان در این مورد سلیقه‌ای عمل کرده‌اند و موجب سردرگمی خواننده می‌شود.

 
تعداد بازدید: 6648