مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی

رضا سامانی

کتاب مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی(ره) در راستای طرح تدوین تاریخ انقلاب اسلامی به همت مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهیه و به چاپ رسید. در این کتاب،نقش موثر سه مسجد امام خمینی(ره)(مسجد شاه سابق)،مسجد سید عزیزالله،مسجد شیخ عبدالحسین(مسجد آذربایجانی ها)در جریان نهضت اسلامی بررسی شده است.

از ویژگی های کتاب پیش روی شما، مروری بر تعامل این سه مسجد و بازار تهران در نهضت امام خمینی به صورت تاریخ شفاهی با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای است. در این کتاب نشان داده شده که چگونه کانون مذهبی مساجد نهادی برای شکل گیری و پرورش افکار انقلابی مردم ، تحت الشعاع رهبری امام خمینی بودند. نقشی که مساجد اطراف بازار تهران در تحرکات اولیه نهضت بین سالهای 1340ش - 1343ش به ویژه از تصویب لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی تا تبعید امام خمینی(ره) از ایران داشتند، بی بدیل و انکار ناپذیر بود.

اثر حاضر پس از مطالعات اولیه بر اساس پژوهش(تاریخ شفاهی)، از افرادی چون اعضای هیات امنا یا دست اندرکاران،مبارزان و مسئولان برگزار کننده ی مراسم و جنبش های سیاسی در مساجد تهیه و تدوین شده است.

کتاب مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی (تاریخ شفاهی مساجد امام خمینی، سید عزیزالله، مسجد شیخ عبدالحسین)تالیف فرشید مهری،در سال 1383 با استفاده از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی و دیگر کتابهای اسنادی فراهم شد.

این کتاب مجموعاً شامل 317 صفحه است که از یک مدخل و سه بخش ،گاه شمار به علاوه بخش اسناد و ضمایم و فهرست منابع ومآخذ تشکیل شده است. 

بخش اول کتاب مدخلی است به نقش مسجد و بازار در تاریخ ایران و به بررسی تعاملات بین مساجد و بازار در دوره های مختلف تاریخی بخصوص دوره مشروطه می پردازد. پس از این بررسی، کتاب وارد مبحث مساجد در انقلاب اسلامی می گردد.

هر بخش از کتاب وظیفه بررسی پیشینه و نقش تاریخی یکی از مساجد ذکر شده را در تاریخ انقلاب اسلامی بر عهده دارد و به ترتیب مساجد امام خمینی(ره)، مسجد سید عزیز الله و مسجد شیخ عبدالحسین(آذربایجانی ها) زیر ذره بین قرار می گیرند.

در هر بخش از کتاب، مساجد فوق الذکر، از سه دیدگاه مختلف مورد بررسی قرار می گیرند. پیشینه ی تاریخی و فعالیت های اجتماعی ، تاریخچه مساجد از دوره مشروطه تا آغاز انقلاب اسلامی و نقش مساجد در نهضت اسلامی. آنجا که سخن از پیشنیه تاریخی مساجد به میان می آید، مواردی همچون بنای مساجد، جلوه های معماری، موقوفات، امامان جماعت و مراسم ها مطرح می گردند.

در بررسی تاریخچه مساجد در دوره مشروطه، هم به طور کلی فعالیت های انقلابی آنها در دوره های قاجار و پهلوی اول تحت الشعاع قرار می گیرند و هم به صورت موردی فعالیت های خود مساجد بررسی می گردند. به عنوان مثال مسجد امام خمینی در اوایل دوره حکومت پهلوی دوم شاهد وقایع و فعالیتهای متعددی بود که از جمله آنها می توان به انتخابات دوره شانزدهم مجلس، فعالیتهای فدائیان اسلام، سخنرانی های فلسفی علیه حزب توده و بهائیت، ترور رزم آرا، اعتصاب آبادان و میتینگ مسجد شاه و کودتای 28 مرداد و میتینگ نهضت مقاومت ملی اشاره کرد.

مسجد سید عزیز الله نیز یکی از پایگاه های فدائیان اسلام بود و آقای فلسفی در این مسجد نیز سخنرانی های مهمی علیه بهائیت انجام داده بود. مسجد شیخ عبدالحسین هم جایی بود که ایشان در آن علیه ارتش شاه سخنرانی می کرد.

اما وقتی وارد فضای نهضت اسلامی می شویم، مشاهده می کنیم که فعالیتها گسترده تر و تخصصی تر می شوند. هرکدام از این مساجد در فعالیتهای اوایل دهه 1340، بخصوص محرم سال 1342 و قیام پانزدهم خرداد نقشهای خاص خود را ایفا کردند. مسجد امام خمینی یکی از پایگاههای مهم بازاریان در قیام پانزدهم خرداد 1342 بود.در همین مسجد بود که اعتراضات علیه انتخابات دوره بیست و یکم مجلس به اوج رسید. سالگرد قیام 15 خرداد در سال 1343 در مسجد امام خمینی حواشی فراوانی داشت. مسجد شاه در برپایی تضاهرات 25 دی 1357 نقش انکار ناپذیری داشت.

مسجد سید عزیز الله یکی از پایگاههای اعتراض علیه لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح شش گانه شاه بود. تصویب کاپیتولاسیون هم با اعتراضات در این مسجد همراه بود. فصل سوم با نام آغاز نهضت اسلامی نگاهی دارد به مسائلی چون؛ انجمن های ایالتی و ولایتی، مراسم دعا، رفراندم، زلزله ی بوئین زهرا، کاپیتولاسیون، اخراج ایرائیان از عراق و مسجد سید عزیزالله تا پیروزی انقلاب.

نهضت اسلامی در مسجد شیخ عبدالحسین با منبرهای آقای فلسفی در محرم سال 1342 همراه بود. این مسجد از مهمترین پایگاههای فعالیتهای انقلابی در دوره تبعید امام بود و چهلم شهدای تبریز. در این کتاب به حواشی مراسم چهلم شهدای تبریز در مسجد شیخ عبدالحسین نیز پرداخته شده است.                                                                                            

یکی از معایب مشهود کتاب نداشتن تصویر از این مساجد است. بخصوص اینکه کتاب در بعضی از قسمتها قدم به وادی تاریخ شفاهی می گذارد. در انتهای کتاب اسناد مهمی از این سه مسجد به تصویر کشیده شده اند. فهرست منابع و فهرست اعلام پایان بخش مطالب کتاب مساجد بازار تهران هستند.

 
تعداد بازدید: 5341