ساواک – سازمان اطلاعات و امنیت کشور (1335-1357)

رضا امیری

ساواک یا سازمان اطلاعات و امنیت کشور، دستگاه مخوف و پیچیده ای بود که در پی رعب و وحشت ناشی از کودتای 28 مرداد 1332 بوجود آمد. گرچه شعار آن دفاع از منافع ملی کشور و حمایت از حقوق اساسی مردم ایران بود، ولی به نظر می رسد اگر عواملی مانند پایه های لرزان حکومت بوجود آمده از کودتا، جنگ سرد بین بلوک شرق و غرب، پذیرش رابطه مملو از سلطه جهان غرب از سوی شاه و دخالتهای مستقیم امریکا نبودند، هیچگاه سازمانی به نام ساواک تشکیل نمی شد. در اصل این خقوق اساسی مردم و منافع ملی بودند که صرف ادامه فعالیتهای ساواک در جهت اهداف از پیش تعیین شده شاه و حکومت می شدند.  با تشدید حرکتهای مردمی در سالهای میانی دهه 1350ش.، ساواک علنا نقاب از چهره برداشت و به عنوان یکی از ناقضان حقوق بشر رخ نمایاند. گرچه خود یکی از دلایل اصلی آغاز حرکتهای مردمی بود، اما در نهایت نتوانست جلوی آنها دوام بیاورد و با پایان حکومت شاه در سال 1357، ساواک نیز به تاریخ سپرده شد.

کاملا واضح و مبرهن است که پرداختن به تاریخچه این سازمان و زوایای مختلف آن کاری بسیار پیچیده و مشکل می نماید و همتی مضاعف را می طلبد. اما کتاب ساواک – سازمان اطلاعات و امنیت کشور(1335-1357) – اثر مظفر شاهدی که در سال 1386 از سوی موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی منتشر شد، یکی از آثار جامع و موفق در رابطه با سازمان اطلاعات و امنیت کشور محسوب می شود و به خوبی تاریخچه ساواک را در جنبه های مختلف بررسی نموده است.
آنطور که نویسنده در پیشگفتار اذعان کرده است، تدوین کتاب بیش از چهار سال به طول انجامیده و نگارنده مدت زمانی طولانی را صرف جمع آوری اطلاعات از اسناد، مدارک، شواهد، کتب و دیگر منابع اطلاعاتی نموده دارد و در آن تلاش شده تا سولاتی همچون دلایل و مقاصد ایجاد ساواک، جو سیاسی تشکیل دهنده آن، اهداف ساواک در بیست و دو سال فعالیت و کارنامه به جامانده از آن پاسخ داده شوند.

کتاب در بیست و دو فصل تدوین شده است و ضمائم آن شامل زندگینامه ها، سندها، عکسها، فهرست منابع و مآخذ و فهرست اعلام می شوند. با احتساب این ضمائم، کتاب مشتمل بر 910 صفحه می شود.
در فصل اول، نویسنده برای آغاز یک مقدمه خوب بر مطالب کتاب، به سراغ سازمانهای اطلاعاتی – امنیتی در دوره های مختلف ایران رفته و در قدم اول دوران ایران باستان را تحت کاوش قرار داده است. دوران اسلامی، دوره قاجار، عصر مشروطه و دوران رضا شاه مقاصد بعدی کاوشهای او هستند. پس از بررسی سازمانهای امنیتی دوره رضا شاه، مقدمات پرداختن به روند و دلایل تشکیل ساواک در سالهای دهه 1330 مهیا می شود که فصل دوم کتاب به این مهم می پردازد.
از نظر مظفر شاهدی، مواردی همچون قانون امنیت اجتماعی مصدق، کودتای بیست و هشتم مرداد 1332، دخالتها و توجیه های سیا و ترسهای ناشی از متزلزل بودن پایه های حکومت شاه، از مهمترین دلایل تشکیل ساواک بودند.

ساواک در ابتدای کار با موانع و مشکلات سازمانی متعددی روبرو بود. یکی از این مشکلات، همکاری، کنار زدن و یا تسلط بر سازمانهای اطلاعاتی و مراجع انتظامی و امنیتی بود که موازی با ساواک فعالیت می کردند. از جمله آنها می توان به فرمانداری نظامی، ژاندارمری، دژبانی ارتش، سازمان اطلاعاتی کوک، رکن دوم ارتش، شهربانی، گارد جاویدان و دفتر ویژه اطلاعات اشاره کرد. فصل سوم به بررسی این تعامل ها می پردازد.

فصل چهارم ما را وارد تشکیلات سازمانی ساواک می کند. اینجاست که ما با ساختار تشکیلاتی ساواک آشنا می شویم. در ابتدا حوزه ریاست و ادارات کل بررسی می شوند و سپس به ساواک تهران و استانها پرداخته می شود. مقررات داخلی، نیروها و نشریات داخلی و آموزشهای مختلف نیروها در مراحل بعدی پیش روی خواننده قرار می گیرند.

در سه فصل بعدی، روابط ساواک با سازمانی اطلاعاتی بزرگ دنیا از جمله سیا، موساد و اینتلیجنس سروسی مورد مطالعه قرار می گیرند. مقدمه هر سه فصل بررسی پیشینه این سازمانها در ایران است تا خواننده با دید بازتری به مطالعه این روابط بپردازد.

در فصول هشتم تا دهم، تاریخچه ساواک به سه دوره تقسیم شده است. سپهبد تیمور بختیار (1335 -1339 ش)، حسن پاکروان(1340 -1343ش) و نعمت الله نصیری(1343 – 1357ش) سه رئیس ساواک بودند. ساواک در دوره ریاست هر کدام از آنها فعالیتها، شدت عمل و خط مشی متفاوتی داشت که در این سه فصل بررسی می گردند.

اما از فصل یازدهم تا هجدهم، تمرکز مطالب بر روی فعالیتهای ساواک در مقابل مخالفین حکومت پهلوی است. در ابتدا وضعیت مخالفان سیاسی از جمله اعضای نهضت آزادی، جبهه ملی، کانون نویسندگان، حزب ایران، حزب توده، حزب زحمتکشان و ... بررسی می شود.

در مرحله دوم نگارنده با بررسی حوادثی همچون شانزدهم آذر، انقلاب سفید، جنبشها و سرکوبهای دانشجویی، ساواک را در مقابل دانشگاهیان و مراکز آموزش عالی قرار می دهد. پس از آن نوبت به وادی فرهنگ می رسد. سانسور در مطبوعات و کتابها و همینطور سانسور در سینما و تئاتر و تلویزیون از مهمترین وظایف ساواک بود و به قولی عرصه فرهنگ جولانگاه این سازمان بود. ساواک برای مخالفان مقیم خارج کشور هم برنامه داشت. بخصوص گروههایی مانند انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی خارج کشور و کنفدراسیون که همیشه درگیر ناملایمات ساواک بودند. تمام کشورهای همسییاه و حتی کشورهایی همچون آلمان غربی، فرانسه، مصر و کشورهای حوزه خلیج فارس شاهد عملیاتهای برون مرزی ساواک بودند. در فصل های چهاردهم و پانزدهم کتاب اطلاعات دقیقی راجع به این فعالیتها به ثبت رسیده است.

یکی از قسمتهای مهم کتاب فصل هفدهم است که به مبارزات مسلحانه گروههای مختلف در ایران و فعالیتهای شدید ساواک در جهت دستگیری اعضای آنها می پردازد. از میان این گروهها می توان به حزب ملل اسلامی، هیاتهای موتلفه اسلامی، سازمان مجاهدین خلق و چریکهای فدایی خلق اشاره کرد. 

شاید بتوان مهمترین وظیفه ساواک را نظارت بر فعالیتهای امام خمینی، چه در ایران و چه در تبعید قلمداد کرد. اعضای ساواک، امام را در تمام مراحل تبعید همراهی می کردند و ریزترین اخبار مربوط به فعالیتهای ایشان را به ایران صادر می کردند. امام خمینی آخرین و مهمترین نقطه مخالفان حکومت بود که ساواک وظیفه سرکوب و مبارزه با آن را بر عهده داشت

از سوی دیگر، ساواک وظیفه حراست و حفاظت از دربار و حکومت را هم بر عهده داشت. این وظیفه شامل حراست از شاه و خاندان سلطنت، کارخانجات و کارگاههای تولیدی وابسته به حکومت، نظامیان، رادیو و تلویزیون، رجال و کارگزاران، احزاب دولتی و مجلس شورای اسلامی می شد. فصل نوزدهم به بررسی این جنبه از وظایف ساواک می پردازد.

در فصل بیستم ما وارد زندانهای سیاسی پهلوی می شویم تا شاهد انواع و اقسام شکنجه های ساواک باشیم. شناخته شده ترین زندان پهلوی، زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری، در راس این زندانها قرار دارد.

فصول بیست و یکم و بیست و دوم به زوال و انحطاط ساواک تعلق دارند. در این بخش در ابتدا آخرین اقدامات ساواک در دوره نخست وزیری شریف امامی، ازهاری و شاپور بختیار بررسی می شوند و سپس داستان انحلال ساواک و سرنوشت ساواکیان پس از انقلاب پیش رو قرار می گیرند. با پایان این بخش، کتاب به انتهای مطالب خود می رسد.

در انتهای کتاب نیز آرشیو کاملی از اسناد و تصاویر در قسمت ضمائم قرار داده شده اند. بررسی کتاب نشان می دهد که نویسنده به آنچه که در مقدمه اشاره کرده بود، رسیده است و نسخه کاملی از ساواک و حواشی آن به خواننده ارائه نموده است.

 
تعداد بازدید: 4620