نقد کتاب کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران

علی اصغر اسفندیاری- مدرس دانشکده اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز

این کتاب*، در 8 فصل و با مقدمه‏ای از مترجم به چاپ رسیده و یادداشت‏های هر فصل در پایان کتاب و در کنار واژه‏نامه و نمایه درج شده است. کتاب،فاقد منابع‏ و مآخذ لاتین یا فارسی است.نویسنده این اثر محمد جواد عمید است و  سید رامین امینی نژاد آن را ترجمه نموده است.
در مورد«اصلاحات ارضی در ایران»گرچه تاکنون کتاب‏های متعددی به چاپ‏ رسیده است و این موضوع را باید تا حدودی کهنه شده به حساب آورد،کتاب حاضر را می‏توان کوششی نقادانه و قابل توجه در بررسی تحولات موسوم به اصلاحات‏ ارضی در کشور ما به زبان انگلیسی تلقی کرد.

مقدمهء کتاب،شامل برخی اطلاعات کلی در مورد کشاورزی در ایران و آنچه‏ از نظر نویسندهء کتاب کمبود اطلاعات در بخش کشاورزی ایران است،را شامل‏ می‏شود.در این مقدمه،نویسنده قابلیت اعتماد آمارهای منتشرشدهء وزارت‏خانه‏های‏ متفاوت را نقد کرده و معتقد است که آمار وزارت کشاورزی یا مرکز آمار ایران‏ تفاوت‏های فاحشی با یکدیگر دارند.به زعم نویسنده،به طور کلی در آمارهای‏ رسمی،در مورد موفقیت‏ها اغراق و شکست‏ها کوچک شمرده شده است.

در فصل‏های دوم و سوم،نظام‏های اجاره‏داری سنتی به طور اعم و نظام ارضی‏ پیش از اصلاحات ارضی ایران به طور اخص،تحلیل شده است.در این فصل‏ها، زمینهء لازم فراهم شده است تا علت ایجاد اصلاحات ارضی و نحوهء اجرای آن‏ بررسی شود.برای مثال،در فصل چهارم اصلاحات ارضی به طور نظری بررسی و سعی می‏شود به این سؤال پاسخ داده شود که چگونه اصلاحات ارضی می‏تواند یا نمی‏تواند در بهبود شرایط زندگی تعداد زیادی از روستاییان و ایجاد انگیزهء پیشرفت‏ در کشاورزی توفیق حاصل کند.در این فصل،دو نظام دوگرانه‏گرا1و وحدت‏گرا2 معرفی می‏شود.نظام نخست،از دو دسته کشاورزان دارای زمین‏های وسیع و کشاورزان کم‏زمین تشکیل می‏شود؛در حالی که نظام وحدت‏گرا دربرگیرندهء مزارع‏ خانوادگی کوچک است.نویسنده معتقد است که نظام ارضی وحدت‏گرا می‏تواند به دنبال یک برنامهء رادیکال توزیع مجدد زمین به وجود آید و مزارع خانوادگی را تشکیل دهد(ص 206).تحلیل نویسنده نشان می‏دهد که این نظام،توزیع مجدد سریع درآمد را به نفع اکثریت کشاورزان فراهم می‏آورد و موجب توسعهء کشاورزی‏ می‏شود.نویسنده دلیل این امر را چنین ذکر کرده است که کشاورزان با این کار، انگیزهء زیادی برای استفاده از منابع خود،به ویژه نیروی کار خانوادگی فراوان برای‏ افزایش محصول،پیدا می‏کنند.با این حال،محقق محترم عنوان نکرده است که در برنامهء رادیکال،توزیع مجدد زمین چگونه تعریف شده و چرا سه مرحلهء اصلاحات‏ ارضی با آن تطبیق داده نشده است.به اعتقاد نویسنده،بعد از اصلاحات ارضی، نظام دوگرانه‏گرا جانشین نظام ارباب رعیتی شده است و مزرعه‏داران بزرگ پس از اصلاحات،زمین‏های نسبتا وسیعی را صاحب شدند و امکانات بیشتری یافتند.اما اینکه کشاورزان خرده‏پا عملا حمایت دولت را نداشتند و ارتقایی در زندگیشان‏ صورت نگرفته،اثبات نشده است.

در این کتاب،بر ناکارآمدی تعاونی‏های روستایی تأکید زیادی شده و محقق‏ معتقد است منبع تأمین مالی وام‏های کشاورزی،بانک کشاورزی بوده و سهم‏ کوچکی از آن نیز از سرمایه و ذخایر خود تعاونی تأمین شده.اما این منابع کفاف‏ نیازهای مالی کشاورزان را نمی‏کرده بدین صورت که این گونه وام‏ها فقط 9 درصد اعتبارات کشاورزی را بین سال‏های 1963 و 1972(51-1342) تشکیل می‏داده‏ است.طبق جدول 7-1 صفحهء 165،مبلغی حدود 66 میلیارد ریال که رقم بسیار بالایی است،در مجموع بازار سرمایهء روستایی را تشکیل می‏داده است و مشخص‏ نیست که این بازار تا چه حد به بزرگ مالکان جدید و تا چه اندازه به خرده‏مالکان‏ اختصاص می‏یافته است.

مهم‏ترین انتقاد به این تحقیق،عدم توجه به شرکت‏های سهامی زراعی و نقش‏ آنها در شکل‏بندی نظام جدید روستایی در ایران است که بعد از اصلاحات ارضی‏ صورت گرفت.

همچنین، به علت فقدان منابع لاتین و فارسی در پایان کتاب،مشخص نیست‏ رجوع نویسنده به منبعی تحت عنوان(ارسویک،1976)کدام منبع است،که‏ استدلال‏ها براساس آن پایه‏ریزی شده است.از به کار بردن واژهء«رادیکال»نیز چنین استنباط می‏شود که منابع عمدهء مورد استفادهء نویسنده،گزینشی و هم‏سنخ با برداشت خود ایشان بوده است.شاید از همین رو است که از تحلیل‏های«کاتوزیان» در مورد اقتصاد ایران و نتایج اصلاحات ارضی در بخش‏های پایانی استفاده شده‏ اما از تحلیل‏های نامبرده دربارهء خود اصلاحات ارضی استفاده نشده است.عمدهء مطالب عنوان شده طبق یادداشت‏های پایانی، از«لمبتون»، «مؤمنی»، «خسروی» و عدهء دیگری است که در ادبیات مزبور جایگاه محکمی ندارد.برای مثال،بهتر بود به اثر ارزشمند «سوئیل‏کوها»-کارشناس دفتر بین المللی کار-تحت عنوان اشتغال‏ و توزیع درآمد در جامعه روستائی ایران که تحلیلی بر عملکرد اصلاحات ارضی بر جامعهء روستائی است،اشاره می‏شد(-کاتوزیان‏1،1974).

به طور خلاصه باید گفت که قبل از اصلاحات ارضی،جمعیت روستانشین ایران‏ به طور عمده،یا نسق‏دار یا خوش‏نشین بودند و نسبت این دو گروه بین 60-50 و 40-30 درصد کل جمعیت یک روستا بود.در مرحلهء اول اصلاحات ارضی،فقط نسق‏داران واجد دریافت زمین شدند نه خوش‏نشینان؛و معافیت‏ها و ملاحظات‏ متفاوت به نفع مالکین بزرگ باعث شد تا فقط کمتر از 25 درصد نسق‏داران یا 15 درصد کل روستاییان صاحب زمین شوند.در مرحلهء دوم،سه شق«توافق خرید»، «اجاره»و«ادامهء کشت بنا بر سیستم قدیم»به اختیار مالکین اعلام شد و کمتر از یک سوم نسق‏داران صاحب زمین شدند و زمین خود را خریدند یا سهمی در شرکت‏های تعاونی دریافت داشتند.40 درصد نیز زمین را اجاره و 28 درصد «زراعت براساس سیستم قدیمی»را اختیار کردند.بعدها دو مرحلهء دیگر به عنوان‏ مرحلهء دوم اجرا شد؛که در این کتاب،مسائل،مرحله به مرحله بررسی شده است. شاید اینکه نویسنده،اصلاحات ارضی را وحدت‏گرا قلمداد نکرده است،ناشی از عدم سیاست برشی در قالب اصلاحات بوده باشد؛کما اینکه مرحله‏ای کردن آن را نیز منجر به دوگانه‏گرایی دانسته است که البته دلایل کافی برای آن وجود ندارد.

اصطلاحات به کار رفته در کتاب،نسبتا بجا و هماهنگ با ادبیات مربوط بوده‏ اما برخی اصطلاحات متداول در ادبیات مربوط،به خوبی ترجمه نشده.برای مثال‏ نویسنده،«خوش‏نشین»را روستایی بی‏زمین و یا فاقد کشت تعریف کرده است‏ در حالی که مشخص نیست این تعریف متکی به کدام توجیه است؛علاوه بر اینکه‏ در مقابل تعریف ارائه شده،می‏توان این پرسش را نیز مطرح کرد که آیا می‏توان‏ فردی را که شغل آرایشگری در روستا بود و گاهی نیز به عنوان کارگر کشاورزی‏ در روند کشاورزی مشارکت می‏کند،جزء خوش‏نشینان به شمار آورد یا نه.نحوهء معادل‏سازی اصطلاحات در کتاب،از اساس،به تغییراتی نیاز دارد که مترجم محترم‏ باید به منابع بی‏شماری که در این زمینه وجود دارد،مراجعه می‏کرد و متداول‏ترین‏ آنها را برمی‏گزید.

در مورد تعاریف،به این نکته نیز می‏توان اشاره کرد که دربارهء تکثر کاربرد اصطلاحات توسط افراد متفاوت-چه ایرانی چه خارجی-به خوبی توضیح داده‏ نشده است.حتی مشخص نیست که منابع به کار برده شده،صرف نظر از آنها که‏ در یادداشت‏ها آورده شده‏اند،کدام‏اند.نداشتن منابع و کتاب‏شناسی مربوط نیز از عمده‏ترین معایب کتاب است.

کاستی دیگر کتاب،عدم اشاره به فضای ایجاد شده بعد از اصلاحات ارضی در اقتصاد ایران است.برای مثال‏به شرکت‏های سهامی زراعی و شرکت‏های کشت و صنعت و مسائل مربوط به این گونه نهادهای ایجاد شده بعد از اصلاحات اشاره‏ای‏ نشده است.در این زمینه بهتر بود به پایان‏نامهء دکترای اعتماد مقدم در مورد عملکرد شرکت‏های مزبور که در دانشگاه آکسفورد انگلستان انجام شده است،اشاره می‏شد (اعتماد مقدم‏1،1979).

نویسنده به صدمات ناشی از کوچک شدن ابعاد زمین کشاورزی بعد از اصلاحات‏ ارضی اشاره‏ای نکرده و از دو مورد مالیکت ارضی دو گانه‏گرا و وحدت‏گرا یاد کرده‏ است که این دو اصطلاح،کاملا بر سه مرحلهء اصلاحات ارضی در ایران قابل انطباق‏ نیست.آنچه در مراحل مختلف اصلاحات راضی در ایران انجام شد،محروم کردن‏ حدود 5 /1 میلیون خانوادهء روستایی با نام خوش‏نشین از داشتن زمین بود که باعث‏ مهاجرت این افراد به شهرها شد.بازماندگان در روستا یا زمین‏های با قطعات‏ بزرگ داشتند که دیگر حاضر به استفاده از خوش‏نشینان به عنوان کارگر کشاورزی‏ نبودند(به جهت ترس از صاحب نسق شدن در آینده)و از این‏رو آنها به کشت‏ مکانیزه روی آوردند و حتی فرزندانشان نیز به شهرها مهاجرت کردند؛یا صاحب‏ زمین‏های کوچک بودند که گرچه در ابتدا حق فروش زمین را نداشتند اما بعدها با تبدیل زمین به سهام،در شرکت‏های سهامی زراعی حق سهم خود را فروختند و عازم شهرها شدند(چرا که سهام به سهولت قابل واگذاری بود).پس،خالی شدن‏ روستاها از کشاورزان،ناشی از دو قطبی شدن‏3ساختار بخش کشاورزی و روستایی‏ بود.ثروتمندان و مالکین بزرگ،روستا را از کارگر کشاورزی خالی و فرزندان خود را به علت تمکن و مکانیزه کردن زمین به شهرها روانه کردند.اقشار کم درآمد و روستاییان ضعیف هم از فقر ناشی از کوچک بودن ابعاد زمین،راهی شهرها شدند (-اسفندیاری،1377).

گرچه نویسندهء کتاب با دیدی انتقادی و کلی نه(انتقاد عملکردی)به اصلاحات‏ ارضی نگاه کرده،مشخص نکرده‏اند که اگر اصلاحات ارضی صورت نمی‏گرفت، ساختار روستاها و بخش کشاورزی مملکت به چه صورت می‏بود.به ویژه اینکه بعد از انقلاب نیز مطرح شدن مباحثی چون بند ج و هیئت‏های هفت نفره،تأکید مجددی‏ بود بر اجرای اصلاحات و خارج کردن بزرگ مالکان از صحنهء بخش کشاورزی‏ ایران و اصولا هدف اصلی اقتصادی-اجتماعی-سیاسی اصلاحات ارضی،حذف‏ تمامی مالکین از صحنهء روستاها نبود بلکه ایجاد خرده مالکینی بود که بتوانند با کشت مکانیزه،تولید را افزایش دهند.از همین رو بود که مقامات عالی رتبه اظهار می‏داشتند که کسانی که امروز صاحب زمین شوند،خرده مالکین در آینده خواهند بود.مقایسهء زمین‏های تحت بهره‏برداری بین سال‏های 1339 تا 1353 نشان می‏دهد که در این سال‏ها توزیع زمین‏های تحت بهره‏برداری فقط به نفع بهره‏برداران بزرگ‏ تغییر کرده بدین صورت که بهره‏برداران 50 هکتار به بالا،افزایش و بهره‏برداران زیر 50 هکتار کاهش یافته است(-«نظام ارضی در روستاهای ایران»،1360).

در نتیجهء دو قطبی شدن،کل ساختار بخش کشاورزی با الگویی تک‏کوهانه از خرده‏مالکین شکل گرفت؛که نتیجهء آن،انتقال منابع انسانی از روستاها و کاهش‏ اشتغال بخش کشاورزی بود.فقیران،روستا را ترک کردند چون فقیرتر شده بودند و خرده‏مالکین ثروتمند،روستا را ترک کردند چون ثروتمندتر شده بودند.برای‏ برخورد با این مشکل،تکنیک«سرمایه‏بر»در کشاورزی،با منطق افزایش بهره‏وری‏ کار و زمین از طریق ادغام صاحبان زمین‏های کوجک و روستاییانی که به تازگی‏ صاحب زمین کوجک شده بودند،د واحدهای بزرگ‏تر،در دستور کار قرار گرفت؛که طی برنامهء چهارم و پنجم به شکل شرکت‏های سهامی زراعی و کشت‏ و صنعت و تعاونی تولید کشاورزی تبلور یافت،یعنی زارعین صاحب زمین به‏ زارعین صاحب سهام‏های کاغذی تبدیل و راه برای تمرکز سهام در دست عده‏ای‏ قلیل هموار شد زیرا سهامداران کم مایه به سهولت می‏توانستند سهم خود را به دیگری واگذار کنند و عازم شهرها شوند.نویسنده رد این کتاب،در صفحهء 159، در نتیجه‏گیری از جدول 6-9،علت ایجاد چنین وضعیتی را متناسب با تحلیل فوق‏ تجزیه و تحلیل نکرده است. 

پی نوشت

(*).عمید،محمد جواد،ترجمهء سید رامین امینی‏نژاد،نشر نی،چاپ اول،تهران،1381.

(1). Bimodal

(2). unimodal

(3). Polarization
 

کتابنامه

اسفندیاری،علی اصغر.1377.«تأثیرات برنامه‏های اول تا پنجم بر تغییرات ساختاری‏ و جابه‏جایی نیروی انسانی در اقتصاد ایران»،همایش پنجاه سال برنامه‏ریزی توسعه‏ در ایران(20-18 اسفند ماه 1377)،ج 1،دانشگاه علامه طباطبایی و سازمان برنامه و بودجه.

«نظام اراضی در روستاهای ایران»،1360،دفتر اجتماعی وزارت برنامه و بودجه.

Etemad Moghaddam,F.1979,The Comparative Performance of Agribusiness,Farm Corpration and Small Scale Peasant Farming.Oxford University 

Katuzian,M.A.1974,ááLand Reform in Iranáá,Journal of Peasantru Studies

مجله فرهنگ، پاییز 1385، شماره 59
 
تعداد بازدید: 4995