بررسی تحلیلی اصلاحاتی که منجر به قیام 15 خرداد شد

الهام صالح

کتاب «اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد»* قصد دارد به تاثیر سیاست‌های آمریکا در اتفاقات 15 خرداد 1342 بپردازد. در مقدمه کتاب که شامل کلیات، مروری بر سابقه موضوع و تعریف واژه‌ها و اصطلاحات و چارچوب نظری است، به خوبی این موضوع توضیح داده می‌شود. در این مقدمه این نکته مطرح می‌شود که پس از پیروزی جان. اف. کندی، نامزد حزب دموکرات در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، برای جلوگیری از قیام‌های مردمی در جهان سوم، این کشورها به اجرای اصلاحاتی در زمینه‌های مختلف تشویق شدند. فضای باز سیاسی، اصلاحات ارضی، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید، همگی برنامه‌هایی بود که در همین راستا توسط حکومت پهلوی به اجرا درآمد که از این بین از «انقلاب سفید» به عنوان نقطه اوج این برنامه‌ها نام می‌برند. این لوایح به رفراندوم گذاشته شد، اما به دلیل ناسازگاری با شرایط داخلی ایران اعم از شرایط اجتماعی و مذهبی، نارضایتی‌هایی را در پی داشت که در نهایت باعث قیام 15 خرداد شد. قیامی که به درستی از آن با عنوان سرآغاز مهم‌ترین تحول تاریخ معاصر ایران یعنی انقلاب اسلامی نام می‌برند.

فهرست مطالب کتاب، خیلی سریع مخاطب را درباره کتاب به یک نتیجه می‌رساند؛ این‌که قرار نیست با کتابی سطحی روبه‌رو باشد. با مشاهده این فهرست که دارای فصل‌بندی و بخش‌بندی‌های مجزا است و عناوینی که برای بخش‌ها انتخاب شده، می‌توان فهمید که کتاب «اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد» یک کتاب تحلیلی است که از کنار اتفاقات رخ داده در جریان 15 خرداد 1342 به سادگی عبور نخواهد کرد.    

در این فهرست، کتاب به سه بخش تقسیم شده است؛ بخش اول: اصلاحات دوره 1339-1342 رژیم شاه، بخش دوم: قیام 15 خرداد 1342 و بخش سوم: رابطه اصلاحات دوره 1339- 1342 و قیام 15 خرداد 1342. 
کتاب «اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد»، با تحلیل‌هایی که ارائه می‌دهد می‌خواهد این موضوعات را بررسی کند. بخش‌بندی‌ها و فصل‌بندی‌های دقیق کتاب به این تحلیل‌ها کمک می‌کند. بخش اول کتاب به چهار فصل تقسیم شده است که «فضای باز سیاسی»، «اصلاحات ارضی»، «لایحه‌ انجمن‌های ایالتی و ولایتی» و «انقلاب سفید» عناوین این فصل‌ها را تشکیل می‌دهد. 

در این فصل، منشاء، خاستگاه، انگیزه و اهداف، ماهیت و نتایج هر یک از این اصلاحات به صورت مجزا بررسی می‌شود. به عنوان مثال به پیامدهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی اشاره شده. نمایش قدرت روحانیت، گسترش بیداری و آگاهی سیاسی قشر وسیعی از مردم، نشان دادن ماهیت ضد اسلامی حکومت شاه، آمادگی شرایط برای مبارزات بعدی با حکومت و نمایان شدن چهره و ماهیت شاه، برخی از پیامدهای سیاسی و اجتماعی این لایحه است. در این فصل، ضمن اشاره به این موضوع که اگر لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در چارچوب قانون اساسی و بر اساس موازین شرع اسلام اجرا می‌شد، امکان داشت نتایج مثبتی به بار آورد، درباره پیامدهای حقوقی این لایحه چنین نوشته شده است:«نقض قانون اساسی مشروطه، بی‌توجهی به مقررات اسلامی - و به عبارت صحیح‌تر زیر پا نهادن این مقررات - از مهم‌ترین پیامدهای حقوقی منفی این لایحه بود که در آینده نیز، منشاء انحراف و خطاهای بزرگ و جبران‌ناپذیری می‌شد. حذف قید اسلام و شرط ذکوریت از شرایط انتخاب کردن و انتخاب شدن، عواقب سویی در پی داشت.»

بخش دوم کتاب دارای 5 فصل است؛ «منشاء و خاستگاه قیام 15 خرداد 1342»، «انگیزه و اهداف قیام پانزده خرداد 1342»، «ماهیت و سرشت قیام 15 خرداد 1342»، «روند و فرایند قیام 15 خرداد 1342» و «نتایج و پیامدهای قیام 15 خرداد 1342».

در این فصل، عوامل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موثر در خاستگاه و اهداف قیام 15 خرداد مورد بررسی قرار می‌گیرد. روند این قیام در همین فصل چنین تحلیل شده: «با اندکی مسامحه، می‌توان اصلاحات ارضی ناقص رژیم شاه را مهم‌ترین عامل اقتصادی تاثیرگذار بر روند قیام 15 خرداد ارزیابی نمود. بعد از آن تعطیل شدن بازار و میدان میوه و تره‌بار از سوی بازاریان و میدان‌داران نقش به‌سزایی در وقوع قیام ایفا نموده و بازاریان نقش برجسته‌ای در این قیام بر عهده گرفتند. اصلاحات ارضی، در آغاز به میزان قابل توجهی، باعث جلب حمایت دهقانان برای دربار و شاه گردید، اما این حمایت طولی نکشید و در نهایت، به زیان رژیم تمام شد.»

بخش سوم نیز در پنج فصل، رابطه اصلاحات دوره 1339-1342 و قیام 15 خرداد 1342 را بررسی می‌کند. «تاثیر منشاء و خاستگاه برون‌زای اصلاحات بر وقوع قیام»، «تاثیر انگیزه و اهداف غیر ملی، شخصی و سودجویانه‌ اصلاحات بر وقوع قیام»، «تاثیر ماهیت و سرشت سیاسی، غیر واقعی و مغایر شرع اصلاحات بر وقوع قیام»، «تاثیر روند و فرایند غیرقانونی، غیر طبیعی و نامتعارف اصلاحات بر وقوع قیام» و «تاثیر نتایج و پیامدهای ناهمگون و تشنج‌آفرین اصلاحات بر وقوع قیام»، عناوین این فصل‌ها را تشکیل می‌دهد.
در بخشی از فصل سوم که در واقع، تحلیلی‌ترین بخش کتاب به شمار می‌رود، درباره علت عدم موفقیت اصلاحات در حکومت پهلوی چنین تحلیل شده است: «هنگامی که اصلاحات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رژیم شاه، مطابق الگوی سیاست «اتحاد برای ترقی» به اجرا درآمد - طرحی که به وسیله روستو، نظریه‌پرداز آمریکایی، برای کشورهای جهان سوم وابسته به غرب طراحی شده بود - به دلیل اینکه، مطابق شرایط اجتماعی ایران تنظیم و برنامه‌ریزی نشده بود، به‌طور طبیعی، با واکنش‌های خشونت‌آمیزی مواجه شد؛ به‌طوری که رژیم شاه را تا آستانه‌ سقوط پیش برد.»   

کتاب «اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد» علاوه بر تحلیل‌های جالبی که دارد، ویژگی‌های مثبت دیگری را هم داراست. در شروع هر فصل، درباره هر فصل توضیحی ارائه می‌شود، اما بخش‌های مختلف هم دربردارنده توضیح جامعی از هر فصل با عنوان «کلیات» است که به خوبی موضوعات مورد بحث را دربرمی‌گیرد.  

ویژگی مثبت دیگر اینکه در بخش کتابنامه، لیست «کتاب‌های فارسی»، «مقالات» و «منابع انگلیسی» مورد استفاده در کتاب از یکدیگر تفکیک شده‌اند که این روال ضمن نظم‌دهی موفق به بخش کتابنامه، باعث می‌شود مخاطب سریع‌تر و دسته‌بندی‌شده‌تر به منابع ‎دسترسی داشته باشد. 

خلاصه و نتیجه‌گیری انتهای کتاب هم یک نکته مثبت دیگر است که در آن، در کمتر از دو صفحه، خلاصه‌ای از موضوع کلی کتاب «اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد» در اختیار مخاطب قرار گرفته. هر چند که این نتیجه‌گیری‌ها را می‌توان در فصل‌های کتاب هم مشاهده کرد، اما این بخش به شناساندن روند کلی کتاب کمک می‌کند.

اگر بخواهیم به صورت کوتاه این کتاب را معرفی کنیم، باید بگوییم کتاب «اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد»، یکی از بهترین کتاب‌ها درباره قیام 15 خرداد است. 

* اصلاحات آمریکایی و قیام پانزده خرداد، عباس خلجی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، چاپ اول، 360 صفحه.

 
تعداد بازدید: 3314