انقلاب سفید

در سال 1339 ش، «جان.اف.کندی» به ریاست جمهوری امریکا رسید. در آن زمان حرکتها و انقلابهای ضد استعماری در کشورهای زیر سلطه و جهان سوم، رئیس‌جمهور امریکا را وادار به اجرای سیاست جدیدی کرد که به طرح «اتحاد برای پیش‌رفت» معروف شد. این طرح برای جلوگیری از قیامهای مردمی در جهان سوم برضد امریکا بود. کندی به شاه اعلام کرد که اصلاحات اجتماعی در ایران ضروری است و در انجام آن نباید تأخیر شود.

از طرفی در داخل کشور اوضاع سیاسی و اقتصادی رو به وخامت گذاشته بود. برداشت بد محصول در سال 1339 ش، کسری درآمد و افزایش تورم باعث گسترش نارضایتی در بین مردم شده بود؛ به طوری که از سال 1336 ش تا 1340 ش بیست مورد اعتصاب بزرگ در سراسر کشور صورت گرفت. همچنین در اواخر دهه سی، مخالفین شاه که بعد از کودتای 28 مرداد 1332 سرکوب شده بودند، دوباره شروع به فعالیت و انتقاد از حکومت کردند. بنابراین شاه لازم دید که برای تداوم حکومتش تن به اصلاحات بدهد.

طراح این اصلاحات «والت ویتمن روستو» (Walt Whitman Rostow) بود. این پروفسور یهودی مدت زیادی مشاور کاخ سفید و رئیسان جمهور امریکا بود. برنامه انقلاب سفید را این شخص طراحی کرد و خود در زمان ریاست جمهوری کندی بر اجرای آن نظارت داشت.

محمدرضا پهلوی در تاریخ 19 دی ماه 1341 در کنگره ملی شرکتهای تعاونی روستایی ایران که به منظور تبلیغ برنامه تقسیم زمین بین دهقانان با حضور حدود چهار هزار نفر کشاورز در تهران تشکیل شده بود، مواد شش‌گانه اصلاحات اجتماعی خود را اعلام کرد. این اصول عبارت بودند از: 1ـ الغای رژیم ارباب و رعیتی با تصویب اصلاحات ارضی 2ـ ملی کردن جنگلها در سراسر کشور 3ـ فروش سهام کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی 4ـ سهیم کردن کارگران در سود کارخانه‌ها 5ـ اصلاح قانون انتخابات 6ـ ایجاد سپاه دانش. برای آنکه این اصول پیشنهادی جنبه رسمی و قانونی پیدا کند، ‌محمدرضا شاه، همه‌پرسی (رفراندوم) برای آن ترتیب داد.

با پخش خبر رفراندوم اصول شش‌گانه، نیروهای سیاسی و مذهبی به مخالفت با آن پرداختند. امام خمینی طی اعلامیه‌ای در 2 بهمن 1341 اعلام داشتند که چون رفراندوم در قانون اساسی ایران پیش‌بینی نشده است، برگزاری آن را غیرقانونی دانستند و همه‌پرسی را تحریم کردند. در تهران اصناف و بازاریها با تعطیل کردن مغازه‌های خود به خیابانها آمدند و علیه رفراندوم شعار دادند. دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به طرح شاه در دانشگاه به تظاهرات پرداختند که با واکنش شدید نیروهای امنیتی روبه‌رو شد.

سرانجام با وجود مخالفت گسترده مردم و روحانیون در روز 6 بهمن 1341 رفراندوم اصول شش‌گانه برگزار شد و حکومت مدعی شد که 9 /99 درصد مردم به این اصلاحات رأی مثبت داده‌اند. بعدها محمدرضا پهلوی اصول دیگری نیز به مفاد شش‌گانه اضافه کرد؛ به طوری که تا سال 1357 ش این موارد به نوزده اصل رسید. نخست اصول شش‌گانه به «انقلاب سفید» معروف شد ولی در مراسم دهمین سالگرد انقلاب در سال 1351 ش محمدرضا پهلوی به آن عنوان «انقلاب شاه و ملت» داد و از آن پس به این نام معروف شد.

اجرای اصول انقلاب سفید تأثیرات اجتماعی و اقتصادی فراوانی در کشور ما داشت. با اجرای اصل اصلاحات ارضی، زمینهای کشاورزی میان دهقانان تقسیم شد، اما به دلیل اجرای ناقص آن،‌ مهاجرت روستاییان به شهرها آغاز شد. این امر سبب کاهش تولیدات کشاورزی شد و ایران به یکی از کشورهای واردکننده مواد غذایی تبدیل گردید. در زمینه صنعت، ایران از مرحله صنایع سبک، وارد مرحله تأسیس صنایع سنگین مانند ذوب آهن، فولاد و... شد. همچنین کارخانه‌های مونتاژ صنعتی مانند ماشین‌سازی، تراکتورسازی و... در کشور احداث و میزان تولید خودرو و کامیون‌ افزایش یافت.

ساختن مدارس جدید، وجود امکانات بهداشتی مناسب در مقایسه با روستاها و کارخانه‌های صنعتی در شهرها، موجب افزایش جمعیت شهرنشین در ایران شد، به طوری که در سال 1356 ش، 48 درصد از مردم ایران در شهرها زندگی می‌کردند. بی‌گمان سطح زندگی خانواده‌های شهری که از برنامه‌های اجتماعی مانند بیمه درمانی،‌ بیمه بی‌کاری و سهیم شدن در سود مؤسسات صنعتی برخوردار بودند، افزایش یافته بود، اما در مقابل به دلیل مهاجرت بی‌رویه روستاییان و توسعه بی‌برنامه شهرها، آلودگی هوا، افزایش ترافیک، حاشیه‌نشینی و افزایش اجاره خانه و... سطح زندگی خانواده‌های شهری را در وضعیت نابسامانی قرار داد. در سال 1357 ش، 42 درصد از خانواده‌های تهرانی مسکن مناسبی نداشتند و تهران با بیش از چهار میلیون جمعیت هنوز فاضلاب و حمل و نقل عمومی درستی نداشت.

به بهانه ملی کردن جنگلها و مراتع،‌ شاه و خاندان سلطنت هر کدام مرغوب‌ترین زمینهای موجود در کشور را از آن خود کردند و به طور وسیعی در صنعت و تجارت به سرمایه‌گذاری مشغول شدند.

با وجودی که مدارس جدید زیادی در شهرها ساخته شد و سپاهیان دانش در روستاها به امر سوادآموزی مشغول بودند،‌ اما جمعیت زیادی از مردم از نعمت سواد بی‌بهره بودند. در سال 1355 ش، 62 درصد از مردم سواد نداشتند. در این زمینه ایران نسبت به کشورهای ترکیه، مصر و سوریه در درجه پایین‌تری بود. مطابق آمار دولت، تعداد بی‌سوادان تا سال 1357 ش به پانزده میلیون نفر افزایش یافته بود.

در مورد کارگران نیز اصل سهیم شدن کارگران در سود کارخانه‌ها فقط 15 درصد کل کارگران کشور را که در واحدهای صنعتی بزرگ کار می‌کردند، شامل می‌شد.

بدین‌ترتیب انقلاب سفیدی که شاه برای استحکام پایه‌های سلطنت خود به اجرا در آورده بود، تبدیل به عامل نارضایتی از حکومت شد و همین که پایه‌های نظام سلطنتی به لرزه درآمد، ناراضیان چون سیلی تاج و تخت حکومت پهلوی را ویران کردند.

دایره المعارف انقلاب اسلامی/ جلد اول/ سوره مهر/ ۱۳۸۴
 
تعداد بازدید: 4649