اصلاحات ارضی

نویسنده: جعفر نیاکی

در 19 دی ماه 1341 ، اجتماعی از کشاورزان کشور در تهران به نام «کنگره دهقانان» با شرکت 2500 نفر از روستائیان تشکیل گردید . شاه در این کنگره طی نطقی ، اصول ششگانه انقلاب را که از جمله شامل اصلاحات ارضی(1) بود ، اعلام کرد .
نیکبختانه ، اکثریت مردم به خصوص روشنفکران ، با شوق و شعف بسیار ، از این اصل مترقی استقبال کردند ، زیرا اصلاحات ارضی از دیرزمان ، آرزوی قلبی ملت ایران برای برقراری عدالت اجتماعی در صحنه روستا بود.
اما اصلاحات ارضی با همه محاسنی که داشت و به رغم کوشش مجدّانه کارکنان وزارت کشاورزی ، شوربختانه در مرحله بعد از تقسیم زمین که هدف ، بهبود وضع زراعت و بالا رفتن سطح زندگی کشاورزان و تأمین رفاه و حصول بسیاری فواید دیگر بود ، جامه عمل نپوشید و ماده نارضایتی را از بین نبرد زیرا بر اثر ندانم کاری‌ها ، بی اطلاعی و هوچی‌گری‌های نابخردانه دکتر حسن ارسنجانی وزیر کشاورزی که عقده رد اعتبارنامه‌اش در مجلس چهاردهم را به سینه داشت و انتخابش «حساب شده و حکیم فرموده بود» به صورت «افسادات عمقی» درآمد ، ترکیب و تعادل بین صنعت و کشاورزی و بین مصرف و ذخیره جامعه را به هم زد . محصولات هر واحد زراعتی به علت حذف مدیریت و عدم برنامه‌ریزی ، پایین افتاد و «می‌توان گفت که اگر درآمد حاصل از چند برابر شدن قیمت نفت نمی‌بود که چاله‌ها و شکاف‌های ناشی از اصلاحات ارضی را پر کند ، معلوم نبود وضع مملکت چگونه می‌شد .(2)
1. ناصر نجمی می‌نویسد : «ارسنجانی بی آنکه پیرامون خود را بنگرد و حساب کار را به طور همه جانبه بنماید ، شروع به تاختن کرد و در نتیجه همین پیشروی نسنجیده و عدم مآل‌اندیشی ، اوضاع روستاهای کشور و بیشتر معیارهای کشاورزی را در هم ریخت و این طور می‌توان نتیجه گرفت که ارسنجانی در امور اصلاحات ارضی ، با توجه به جوّ آن روز و فرهنگ روستائیان و عدم شناخت روحیه کشاورزان بر اثر بی اطلاعی [و حکیم فرموده] عمداً اشتباهات بزرگی مرتکب گردید که عوارضش هنوز باقی است .»(3) بی جهت نیست که خانم پاکروان ، همسر سرلشکر حسن پاکروان سفیر اسبق ایران در فرانسه نوشته است : «ارسنجانی ظلم زیادی به کشور کرد .»(4)
•ابوالحسن ابتهاج سرپرست اسبق سازمان برنامه و بودجه نوشته است : «ارسنجانی فرد نالایق ، ماجراجو و فرصت‌طلب است و اگر کسی او را نکشد ، خود او از اینکه با گرفتاری‌های اصلاحات ارضی روبرو نشود از کار کناره‌گیری خواهد کرد . وقتی کار خراب شد از بیرون گود ادعا خواهد کرد فقط او می‌توانست این برنامه را به طور صحیح اجرا نماید .»(5) وی اضافه می‌کند : «دولت به کشاورزان وعده کاذب داده و آنها مأیوس شده به شهرها به خصوص به تهران هجوم آورده و تولید تورم نموده و [بعدها] در صفوف 22 بهمن انقلابیون شرکت کردند .»(6)
«از نخستین نشانه‌های اصلاحات ارضی ، سقوط ناگهانی تولید گندم ، برنج و سایر محصولات کشاورزی بود . با بستن قراردادهایی با آمریکا‌، مشغول وارد کردن این محصول شدند .»(7)
2. به عقیده دکتر شاپور بختیار : «... با اصلاحات ارضی و تعدیل زمین و ثروت و اینها موافق هستم ... اصلاحات ارضی ساختار ارباب و رعیتی را به همزد ولی جای ارباب ، یک نفر آمد که به مراتب بدتر بود و آن سازمان امنیت(8) بود .. هی محصول پایین آمد .(9) هی پول نفت دادیم و گندم و نخود و لوبیای آمریکایی خریدیم ،‌این اصلاحات دروغی بود . مسلماً مثل زبان بود که ...(10) اگر خوب باشید بهترین است و اگر بد باشد ، بدترین . مسئله اصلاحات ارضی با تظاهر و با دیکتاتوری و این بازی‌ها نمی‌شد . این کار از اولش اصالت نداشت .»(11)
3. دکتر سید مرتضی مشیر در نامه‌ای به ارتشبد جم می‌نویسد : «سپهبد اسدالله صنیعی [وزیر جنگ در سال 1341] در خاطرات خود به کرّات اشاره کرده است که : اصلاحات ارضی و خشکانیدن قوات ، بزرگترین ضربه را به کشاورزی ایران وارد ساخت .»(12)
4. به نوشته دکتر کریم سنجابی استاد دانشکده حقوق دانشگاه تهران و وزیر فرهنگ [قاضی الحاقی ایران در دیوان دادگستری بین‌المللی – لاهه] که موضوع رساله دکترای او در دانشگاه پاریس ، «اصلاحات ارضی» بود می‌نویسد : «تصور می‌شد که با تقسیم اراضی بین زارعین بتوانند ... عدالت اجتماعی به وجود آورند . ولی در موضوع کشاورزی ایران دو مسئله کاملاً ممتاز هست که اگر هر دو آنها با هم حل نشوند اصلاح و پیشرفتی حاصل نخواهد شد . یکی مسئله کشاورزان و رعایت حال آنها و عدالت نسبت به آنها و رد ظلم از آنهاست و مسئله دیگر که مهم‌تر از آن شاید باشد ، مسئله تولید کشاورزی است . در اصلاحات ارضی بین ایران هیچ یک از این دو امر چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته بود...»(13)
5. دکتر علینقی عالیخانی ، وزیر اقتصاد در سال‌های 1341 و رئیس دانشگاه تهران ، می‌گوید : «... راندمان (بهره‌وری) در هکتار ... پایین بود ... با ایجاد شرکت‌های سهامی زراعی ، مقدار هنگفتی از پولی را که می‌توانستیم در بخش کشاورزی خرج کنیم ، نفله کردیم آن هم به زور به کشاورزان گفتیم که بیایید عضو شرکت سهامی زراعی بشوید ... در موردهای چندی ، مأموران وزارت تعاون و امور روستاها ناچار شدند از راه تهدید ساواک و غیره ، روستائیان را بیاورند عضو کنند .»(14)
دکتر عالیخانی در خاطرات خود می‌گوید : «من به شدت با سیاست کشاورزی دولت مخالف بودم . در هیأت عالی برنامه هم به کرّات می‌گفتم و معتقد بودم که سیاست کشاورزی ما درست نیست ... بعد از انقلاب وضع کشاورزی در ایران بهتر شده ... در یک جاهایی مثل گندم و غیره بهتره شده ، در باغداری فوق‌العاده خوب شده ...» (15)
6. جلال آل احمد می‌نویسد : «این طبقه خرده مالک جدید با مختصر دست‌یازی که به پشتوانه اعتبارات کشاورزی و وام‌های تعاونی در خرید از بازارهای شهری خواهد یافت ، روز به روز به شهر وابسته‌تر خواهد شد ، چرا که شهرهامان بازار مکاره(16) مصنوعات خارجی شده‌اند و چرا که آن اعتبارات کشاورزی و وام‌های روستایی از پول نفت حاصل شده‌اند و به جای سرمایه‌گذاری در روستا و بر روی زمین ، و به جستجوی آب و مزرعه تازه ، صرف خرید رادیو و چرخ خیاطی و سفر زیارتی می‌شود! رجوع شود به شماره‌های مختلف مجله مؤسسه تحقیقات اقتصادی وابسته به دانشکده حقوق [دانشگاه تهران] که هیأت‌های بررسی اعزامی به روستاهای تقسیم شده به تفصیل و در شماره‌های متعدد آن مجله ، به خصوص شماره 9 و 10 (آبان 1343) و 11 و 12 (شهریور 1344) ، از نوعی ورشکستگی تقسیم املاک فعلی گپ می‌زنند .»(17)
7. دکتر محمدقلی مجد ، استاد دانشگاه‌های آمریکا ، از جمله دانشگاه پنسیلوانیا می‌نویسد :
«مالکیت اراضی کشاورزی ایران به دو تا سه میلیون خرده مالک تعلق داشت که حدود هشتاد درصد اراضی کشاورزی ایران را در تملک داشتند ؛ یعنی هشتاد درصد اراضی کشاورزی ، خرده مالکی بود . بزرگ مالکان حدود 100 تا 150 نفر بودند و حدود ده درصد اراضی را تملک داشتند ... آنچه محمدرضا [شاه] پهلوی در زیر لوای «انقلاب سفید» انجام داد ، سلب مالکیت از دو تا سه میلیون خرده مالک و انتقال اراضی به ده سه میلیون دهقان صاحب نسق بود ... اسناد دولتی آمریکا به وضوح نشان می‌دهد که ایالات متحده هوادار تقسیم اراضی در کشورهای زیر سلطه خود بود [تقسیم اراضی و انقلاب سفید به وسیله دولت وقت ایالات متحده به شاه دیکته شد]. این تقسیم اراضی در کشورهای تحت اشغال یا کنترل آمریکا انجام گرفت : ژاپن ، تایوان ، کره جنوبی ، تایلیند و فیلیپین ...؛ ولی در ترکیه ، به رغم فشار شدید آمریکا ، ترک‌ها مقاومت کردند و به این ترتیب ، از تکرار فاجعه‌ای که بعد از تقسیم اراضی در ایران رخ داد ، در امان ماندند .»(18)
8. به نظر نویسنده کتاب حاضر ، اجرای برنامه اصلاحات ارضی را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد :
اول ، تقسیم زمین‌های کشاورزی بین زارعان که با موفقیت انجام گرفت؛
دوم ، اقدامات بعد از تقسیم زمین که بدون نقص نبود ، با موفقیت روبرو نشد .
اول – تقسیم زمین‌های کشاورزی بین زارعان : در نظام محمدرضا شاه اشتباهات سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی متعددی صورت گرفت ، ولی اصلاحات ارضی به خصوص قسمت اصلی آن که مربوط به بزرگ مالکان بود ، به طور مسلّم از جمله آن اشتباهات نبود و اگر اشتباهاتی وجود داشت ، در نقص اقدامات بعد از تقسیم زمین یعنی عدم تهیه امکانات کافی برای رسیدن به هدف بود . با این وصف ، اگر عملکرد زراعی و درآمد کشاورزان بعد از تقسیم زمین ، آنچنان که شاه وعده داده بود ، افزایش چشمگیری پیدا نکرد ، باز هم آزاد نمودن زارعان از قید و بند مالک و طبقه فئودال ، به تنهایی ارزش چنین اقداماتی را داشت .(19) آنچه انجام گرفت اولین قسمت و جنجالی‌ترین مرحله اصلاحات ارضی و کمال مطلوب ملت ایران بود : در شمال ، زراعت برنج از دو نوع آفت خوک مصون نبود : خوک قبل از خرمن و خوک بعد از خرمن ، اولی بر اثر آبادانی و از بین رفتن خرابه‌ها ، کم شد و دومی که به «خوک سر خرمن»(20) معروف بود ، به لطف اصلاحات ارضی دفع گردیده است .(21)
دوم – اقدامات بعد از تقسیم زمین : برنامه‌های تکمیلی ، بعد از تقسیم زمین بدون نقص نبود یعنی آنچه لازم بود در تشکیل تعاونی تولید ، ادغام زمین‌های کوچک و تشکیل شرکت‌های سهامی زراعی ، تأمین اعتبارات کشاورزی به حد لزوم – بالا بردن سطح اطلاعات و مدیریت عمومی زارعان – تعلیم و تربیت رانندگان فنی برای ماشین آلات کشاورزی و مکانیسین و تعمیرکار – تهیه لوازم و ماشین آلات مناسب در نقاط مختلف و تهیه لوازم یدکی و موجبات تعمیر و راه‌اندازی آنها – کاملاً از حرف به عمل نیامد .
اهمیت این اقدامات و مراحل تکمیلی بعد از تقسیم زمین به حدی زیاد و به همان اندازه ضروری بود که پرستاری و مراقبت بیمار بعد از یک عمل جراحی ، مهم است .
اما اقداماتی که در این زمینه انجام گرفت ، کافی نبود : شرکت‌های سهامی زراعی و تعاونی تولید ، تشکیل گردید ولی تعدادشان محدود بود ؛ شرکت‌های تعاونی فروش و اعتبار در حد تشکیل صوری و نصب تابلو بود ؛
در اکثر دهات تابلوی شرکت دیده می‌شد ، ولی غالباً به همین تابلو محدود می‌شد . به همین جهت کشاورزان مجبور بودند مانند گذشته گرفتار رباخواران باشند و سلف فروشی نمایند . امکان تأسیس صنایع کشاورزی در تعاونی‌های روستا یا مراکز مهم تهیه محصولات کشاورزی فراهم نگردید تا هم اوقات فراغت روستائیان را پر کند و هم با تبدیل محصولات خام به مرحله بازارپسندتر درآید ، درآمد آنها را بالا ببرد و تحول لازم اقتصادی را سبب گردد . افزون بر اینها ، سیاست غلط شاه در «حمایت از مصرف» به جای «حمایت از تولید» به ضرر کشاورزان تمام شد ، و هدف اصلی که می‌بایست ایجاد دگرگونی کلی در رابطه اقتصادی و اجتماعی و بهره‌برداری از زمین و تهیه مایحتاج زندگی روستائیان و پر نمودن خلأ از بین رفتن نفوذ مالکان در روستاها باشد ، تأمین نگردید تا دیگر گفته نشود :
کمی نان خشک و کمی آب سرد       همین بس بود قوتِ «آزادمرد(22)»(23)
 
پی‌نوشت‌ها
1. اصلاحات ارضی ترجمه تحت‌اللفظی La reforme agraire یا LAND REFORM است ولی جامعیت ندارد زیرا در ایران فقط مرحله تقسیم اراضی یعنی تغییر مالکیت زمین‌های کشاورزی به درستی اجرا شد .
2. خاطرات دکتر شاپور بختیار ، همان ، ص 73-75
3. با مصدق و دکتر فاطمی ، ناصر نجمی ، چاپ اول ، ط.1368 ، ص 21
4. خاطرات فاطمه پاکروان ، ترجمه اسماعیل سالمی ، ط.1387 ، ص 22
5. نقل شده در «آیا قانون اصلاحات ارضی ایران به سود ایرانیان بود یا به زیان ایرانیان ؟» ، ره‌آورد ، زمستان 1380 ، ص 1 و 198 ؛ مهندس خلخالی در این مقاله با ذکر آمار و اسناد معتبر ، از اجرای قانون اصلاحات ارضی دفاع کرده است . (همان ، ص 195 تا 201)
6. همان ، ص 198
7. همان جا
8. سازمان امنیت (ساواک) بی شک یکی از شریرترین ، تیره‌اندیش‌ترین و غیر قابل دفاع‌ترین نهادهای وابسته به رژیم محمدرضا شاه بود ، فراز و فرود دودمان پهلوی ، دکتر جهانگیر آموزگار ، همان ، ص 173
9. از سید ضیاء تا بختیار ، همان ، ص 493
10. سه نقطه در اصل وجود دارد .
11.. موانع رشد و توسعه اقتصادی در ایران» ، ره‌آورد ، شماره 47 ، ص 247 تا 250
12. نقل شده در خاطرات ارتشبد جم ، همان ، ص 54
13. امیدها و ناامیدی‌ها ، دکتر کریم سنجابی ، همان ، ص 275
14.«مرموری بر اصلاحات ارضی ایران و پیامدهای آن» ، حسین آذین‌فر ، ره‌آورد ، شماره 58 ، زمستان 1380 ، ص 181 ، به نقل از کتاب سیاست و سیاست‌گذاری اقتصادی ، مصاحبه با دکتر علینقی عالیخانی ، همچنین رجوع شود به نظر مهندس مهدی بازرگان که در مصاحبه‌ای گفته است : «با اجرای قانون اصلاحات ارضی ، کشاورزی ایران از بین رفته است» و نیز در سخنرانی بهشت‌زهرا : «اصلاحات ارضی ، کشاورزی ایران را نابود کرد .» (نقل شده در : «قانون اصلاحات ارضی ایران آیا به سود ایرانیان بود یا به زیان ایرانیان» ، مهندس منوچهر خلخالی ، ره‌آورد ، همان ، ص 195)
15. خاطرات دکتر علینقی عالیخانی (وزیر اقتصاد از 1341 تا 1348) تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران ، نشر آبی ، چاپ سوم ، 1385
16. بازار «مکاره» مختصر کلمه روسی یعنی بازار و تحت‌اللفظی به معنی بازار سالیانه است . (یادداشت‌ها علامه محمد قزوینی ، چاپ دانشگاه تهران ، ج 7 ، نشریه شماره 816 ، ط 1342 ، ص 128)
17. در خدمت و خیانت روشنفکران ، جلال آل احمد ، ج 1 ، ص 78 و زیرنویس آن .
18. اسناد علنی شده دولت آمریکا، تاریخ پهلوی و لابی سانسور ، بایکوت در تاریخ‌نگاری ایران» گفتگو با دکتر محمدعلی مجد ، فصلنامه تاریخ معاصر ایران ، شماره 25 ، بهار 1382 ، ص 181 تا 200
19. نفعش بر عدم‌النفعش می‌چربید .
20. تفنگ شکاری برای چه داری ؟ بزن «خوک سر خرمنی» را ، دهاتی چه توفیر داری تو با خان ، دهاتی؟ (محمدعلی افراشته مدیر روزنامه جلنگر)
21. بابل شهر زیبای مازندران ، همان ، ج 2 ، چاپ دوم ، ص 142
22. «آزادمردان و آزادزنان» نامی بود که بعد از اصلاحات ارضی ، به رعیت‌های‌آزاد شده از نظام پوسیده «ارباب و رعیتی» اطلاق می‌شد .
23. ره‌آورد ، شماره 49 ، ص 172 ، همچنین : «مرور بر اصلاحات ارضی ایران و پیامدهای آن» ، حسن آذین‌فر ، ره‌آورد ، همان ، ش 58 ، نیز ، همان فصلنامه .

ماهنامه حافظ - اسفند 1389 - شماره 79
 
تعداد بازدید: 5175