مقالات
آیة اللّه بروجردی و اصلاحات ارضی
نویسنده : حضرتی، حسن
موضع آیت اللّه بروجردی(م.1340 هـ.ش)دربارهء اصلاحات ارضی موضوع اصلی این نوشته میباشد.به واسطه اصل موضوع پرسش اصلی اینگونه طرح میشود که موضعگیری مرحوم بروجردی دربارهء اصلاحات ارضی چگونه بوده است؟پیشفرض نگارنده این است که بروجردی مخالف با اصلاحات ارضی بوده و این مخالفت فقط یک مخالفت شرعی و انتقاعی بوده است.به عبارت دیگر این عالم بزرگ شیعی اجرای قانون اصلاحات ارضی را مخالف اصول شرع اسلامی میدانستند.
پیش از ورود به بحث اصلی در تشریح اوضاع و شرایط دههء سی به عنوان بستر موضوع میتوان گفت:دوران پس از پایان جنگ دوم،عصر بیداری ملتهای استعمارزده و بروز انقلابها و جنبشهای آزادیخواه در کشورهای جهان سوم میباشد.این مسئله بطور جدی منافع کشورهای استعماری را به مخاطره انداخته بود.پیروزی انقلاب کوبا در سال 1337 هـ.ش،پیروزی حرکت استقلالطلبانه در هند در سال 1326 هـ.ش،به قدرت رسیدن افسران آزاد به رهبری جمال عبد الناصر در مصر در اوایل دهه 1330 هـ.ش،کودتای عبد الکریم قاسم در سال 1337 هـ.ش در عراق از نمونههای بارز حرکتهای استقلالطلبانه در سالهای پس از جنگ دوم بیالملل بشمار میآیند که ضربات محکمی را بر پیکرهء استعمار وارد کردند.آمریکا به عنوان کشوری که بعد از جنگ دوم جهانی-به دلیل شرایط پیش آمده در جنگ و دوری این کشور از میدان نبرد و در نتیجه سالم ماندن اقتصاد این کشور-جانشین استعمار کهنه و پیر انگلیس شده،درصدد برآمد با تدابیری جلو این حرکتهای استقلالطلبانه را بگیرد.در این راستا از سه طرح کمک گرفت:
1- سرمایهگذاری آمریکا در خود آمریکا از طریق«طرح روزولت»بنام «طرح نو»new-peal (این طرح قبل از جنگ در آمریکا شروع شده بود).
2- «طرح مارشال»در اروپا به ویژه آلمان از هم پاشیدهء پس از جنگ جهانی دوم که به اقتصاد آن کشور امکان داد زیربنای صنعتی خود را از نو سروسامان دهد.
3- طرح ترومن(اصل 4)که از همان آغاز متوجه کشاورزی و مسائل ارضی کشورهای در حالگذار بود تا از این طریق زنجیره پاره شدهء میان کشورهای صنعتی و مستعمرات را ترمیم نماید.اصلاحات ارضی به شکلی با اصل ترومن پیوند خورد.
دولت آمریکا در این زمان بهطور کامل متوجه این مسئله شده بود که دیگر با مسلح و مجهز کردن دیکتاتورهای وابسته،نمیتواند منافع خود را حفظ کند بلکه نیاز به یکسری تغییرات ظاهری و انجام سیاستهای اصلاحی میباشد.تا بدین طریق جلوی نفوذ و بسط جنبشها و انقلابهای مردمی گرفته شود.از طرف دیگر غرب با حفظ شیوع کمونیسم هم روبرو بود که بسرعت در جهان با شمارهای تودهپسند رو به گسترش بود و الزاما غرب را مجبور میکرد تا با ایجاد تحول در بافت سنتی سیاسی-اقتصادی کشورهای جهان سوم به طرف توسعه گام بردارد تا بدین طریق از نفوذ کمونیسم در این کشورها جلوگیری کند.
وقتی در سال 1338 هـ.ش /1959 م.کندی در آمریکا قدرت را به دست گرفت طرح اصلاحات در جهان بطور مؤکد پیگیری شد.وی در پیامی اهداف این اصلاحات را در کشورهای وابسته اینگونه توضیح میدهد:
«پیمانهای نظامی نمیتواند به کشورهایی که بیعدالتی اجتماعی و هرج و مرج اقتصادی،راه خرابکاری را در آنها باز کرده کمک نماید.آمریکان نمیتواند بر مشکلات کشورهای کم رشد فقط از نظر نظامی توجه کند.این امر خاصه در مورد کشورهای کمتوسعه که به میدان بزرگ مبارزه تبدیل شدهاند صادق است...هیچ مقدار اسلحه و قشونی نمیتواند به رژیهایی که نمیخواهند یا نمیتوانند اصلاحات اجتماعی کنند ثبات و استواری ببشخند،پیمانهای نظامی نمیتواند به مللی که بیعدالتی اجتماعی و هرج و مرج اقتصادی مشوق قیام و رخنه و خرابکاری در آنها است کمک کند.ماهرانهترین مبارزات ضدپارتیزانی نمیتواند وقتی که مردم محلی کاملا گرفتار بینوایی هستند و به این جهت از پیشرفت خرابکار،نگرانی ندارند،با موفقیت روبهرو گردند.از طرف دیگر هیچ نوع خرابکاری نمیتواند مللی را که با اطمینان به خاطر جامعهای بهتر میکوشند فاسد کند.»1
ایران به عنوان یکی از کشورهایی که مورد توجه شدید غرب بود بیش از دیگر کشورها در معرض نفوذ کمونیسم قرار داشت،بنابراین ضرورت انجام اصلاحات اقتصادی در این کشور در جهت جلوگیری از رشد کمونیسم و همچنین تحکیم قدرت آمریکا-که از کودتای 28 مرداد جانشین انگلستان شده بود-شدیدا احساس میشد.
مسئله اصلاحات ارضی در ایران موضعگیریهای مختلفی را به دنبال داشت.در داخل هیأت حاکمه موضعگیریها متفاوت بود.این طبقه که بیشتر در سلطه زمینداران و ملاکین بود چندان رضایتی از این مقوله نداشتند که در رأس آنها خود شاه به عهوان یک ملاک بزرگ به حساب میآمد.اما آنچه مسلم است اینکه شاه اگرچه بزرگترین ملاک کشور بود ولی نمیتوانست با اصلاحات ارضی مخالفت کند.به این دلیل که این مسئله یک امر جهانی بود و تحمیل شده از خارج،و شاه که خودش را از پیشروان تجددگارایی مطرح میکرد.به این خاطر با اصلاحات ارضی مخالفت نکرد گرچه تا اندازهای آن را در مسیر منافع مالکین و زمینداران قرار داد تا دهاقین.
مرحلهء اول قانون اصلاحات ارضی(1341-1343 هـ.ش)حدود 20% خانوارهای روستایی را دربرگرفت.گرچه از هنگامی که شاه شخصا نظارت بر اجرای آن را به عهده گرفت بخشهای رادیکالتر آن توسط تبصرههای مختلف به نفع مالکان تغییر یافت.2مرحلهء دوم(5-1343 هـ.ش)اکثریت باقی ماندهء صاحبان نسق را دربرگرفت.براساس قوانین این مرحله حدود 80%از انتقالات زمین به ایجاد اجارهداری ختم شد.40 هزار روستا و 219120 مزرعه در این مرحله زیر پوسس اصلاحات قرار گرفت.مرحله سوم به منظور پایان بخشیدن به نظام اجارهداری که از مرحلهء دوم باقی مانده بود به مرحله اجرا درآمد.طبق قوانین این مرحله مالکان مخیر شدند که یکی از دو راه فروش زمین به رعایا و تقسیم آن میان خود و اجاره دادن براساس بهره مالکانه متداول را انتخاب کنند.این مرحله از اصلاحات ارضی عملا با خط مشیهاو نوسازی دولت و کشاورزی توأم شد به طوری که سه بخش مجزا در این مرحله قابل تفکیک است:ایجاد شرکتهای سهامی زراعی،فروش زمینها و اجارهداری و دست آخر قسم سوم که تشویق و سرمایهگذاری در شرکتهای کشت و صنعت میباشد.3
همانطوریکه در طرح مسأله گفته آمد،پیش فرض ما این است که مرحوم بروجردی مخالف با اصلاحات ارضی بود و این مخالفت فقط یک مخالفت شرعی بود.یعنی اجرای قانون اصلاحات ارضی را مخالف قوانین شرع اسلامی میدانستند.به عبارت دیگر این مخالفت نمیتواند به معنی یک مخالفت سیاسی با اصل حکومت به شمار آید.شاید بتوان از منظر سیاسی-مذهبی، علما را به دو گروه تقسیم کرد:
گروه نخست علمایی هستند که«اندیشه سیاسی»به مفهوم متداوم در ساختار فقهی آنها جایگاه ویژهای داشته و مقولاتی مانند حکومت،حاکمیت،حاکم عادل،حاکم جائز،عدالت اجتماعی و...دارای اهمیت ویژهای بوده و به تبع آن در آثار خود با اهتمام ویژهای به موضوعات و مباحث سیاسی از این قبیل پرداختهاند.علمایی مانند:خواجه نصیر طوسی،مرحوم کرکی،کشفی و نائینی را میتوان از این دسته نام برد.
دسته دوم:علمایی هستند که در اندیشه فقهی آنها«تفکر سیاسی»جایی نداشته و ماهیت و شأن تفکر فقهی آنها در مبنایی غیر سیاسی و فاقد صبغه و مفهوم سیاسی استوار بوده است.شیخ مرتضی انصاری،آیت الله حائری و مرحوم بروجردی دارای چنین تفکری بودهاند.
بدون تردید،اتخاذ چنین روشهایی در رویکرد و عدم رویکرد به موضوعات سیاسی،علتها و عوامل خاصی دارد و از طرف هر دو دسته توجیهات و استدلالاتی ارائه شده است.اما آنچه به موضوع بحث حاضر مربوط میشود اشاره به این مسئله است که ظهور شخصیتهایی با تفکرات غیر سیاسی همانند مرحوم حائری(م.1315 هـ ش)و مرحوم بروجردی(م.1340 هـ ش)بیتأثیر از جریانات و حوادث سیاسی زمانه نبوده است.به این معنی که عدهای از روحانیون با توجه به دو رخداد مهم-انقلاب مشروطه و نهضت ملی شدن نفت-به این نتیجه رسیده بودند که دخالت روحانیت در مسائل سیاسی باعث از بین رفتن مقام و منزلت معنوی این قشر در بین مردم و تضعیف اعتقادات آنها میشود.پس بهتر آن است که روحانیت فقط به تلیغ احکام دینی و امور شرعی بپردازد و صرفا کار فرهنگی بکند.تفکر غالب در آن زمام این بود که روحانیت شیعه باید به فکر فعالیتهای فرهنگی و تبلیغ و ترویج مبانی و شعایر مذهب شیعه باشد چرا که خطر گروه ضالهای مانند بهائیت از یک طرف و نیز اختناق شدید سیاسی فرصت انجام فعالیتهای سیاسی را سلب کرده بود.«به گونهای که جمعی از فضلای روشنفکر حوزه مانند آقایان:هاشمی رفسنجانی، باهنر،بهشتی و...که در آن زمان در زمرهء طلاب جوان بودند در سال 1336 هـ ش مجلهء«مکتب تشیع»را با خط مشی فرهنگی منتشر ساخته و به موضوعات سیاسی روز نمیپرداختند»4
تا زمان فوت مرحوم بروجردی تفکر غالب در بین روحانیون همین برکناری و دوری جستن از مسایل سیاسی بود.در این میان آنچه بیشتر از همه اعمال و رفتارش معیار بود مرحوم بروجردی زعیم حوزه علمیه قم بود.
در انتخاب چنین مشیئی از طرف ایشان عوامل متعددی میتواند مؤثر باشد. اصولا ایشان معتقد بودند که شرایط کنونی برای تشکیل یک حکومت اسلامی از طرف علماآماده نیست و روحانیت نیروها و امکانات لازم را برای بدست گرفتن قدرت ندارد و از طرف دیگر وجود اختلافات مذهبی شدید در جامعه به ویژه بین شیعه و سنی و عدم وجود اتحاد و یکپارچگی بین تمامی آحاد جامعه، علما را در ادارهء کشور و حکومت با مشکلات و راهبستهای عدیدهای مواجه میکند.بنابراین ایشان از همان زمان اهتمام زیادی به خرج دادند تا اختلافات مذهبی را به حد اقل برسانند و در این راستا مکاتبات زیادی با بزرگان و دانشمندان اهل سنت به ویژه«شیخ شلتوت»مصری انجام دادند که نتیجهء آن فتوای جواز تقلید از علمای شیعه در مسایل شرعیه بود که توسط آن دانشمند اهل سنت صادر شد.5
به جرأت میتوان گفت این اقدامات مرحوم بروجردی شالودههای اولیهء انقلاب 7531 هـ.ش را پایهریزی کرد.در این باره بد نیست تحلیل اکبر هاشمی رفسنجانی را در مورد نقش مرحوم بروجردی در پیریزی انقلاب بخوانیم:«بعید از خفقان شدید رضاخان قزاق و قلع و قمع روحانیت و ممنوع کردن لباس روحانیت و بستن مدرسهها و حسینیهها و مساجد،در ابتدای حکومت محمد رضا پهلوی،که ضعیف بود و نمیتوانست آن سیاست را تعقیب بکند.یکی از کارهای بسیار مهم و باارزش شیعه که مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی،سهم عظیمی در این کار دارند،تشکیل و توسعه حوزه علمیه قم و حوزههای دینی بود.در ده سال بین سال 1330 تا 1340 ه .ش که روحانیت تا حدودی خاموش است،حوزهء علمیه قم کاری کرد شبیه کاری که امام صادق(ع)کرد.هزارها طلبهء پرشور،متدین،با مطالعه و آشنایی به مسایل روز تربیت شدند و اینها ذخیرهء انقلاب شدند و اگر اینها نبودند، محال بود در ایران بشود رژیم پهلوی را شکست داد.»6
در واقع مرحوم بروجردی در این اندیشه بودند که تا زمانی که شرایط مقتضی برای ایجاد یک دگردیسی اساسی در ارکان سیاسی جامعه فراهم شود،باید کار فرهنگی کرد و شاید به همین دلیل بود که در سال 1328 هـ.ش نشستی هم برای ممنوع کردن مداخلهء علما در مسایل سیاسی تشکیل داد.7
مرحوم بروجردی اگرچه با دخالت علما در امور سیاسی مخالف بود،با اینهمه با اعمال فشار آرام به دولت به منظور رسیدن به مقاصد محدود مخالف نبود.در هر زمانی که ایشان احساس میکردند حکومت،مسائل شرعی و اصول اسلامی را زیر پا میگذارد کوتاه نمیآمدند و به شدت تذکر میدادند.برای نمونه،روزی نامهای از آذربایجان میخواهد امسال برای مراسم چهارشنبه سوری روی دو تا کوه آتشکده درست کند و بعد از برافروختن آتش،نظامیان بیایند و به آتش احترام کنند.آیت اللّه بروجردی نامهای محرمانه با دست خط خود به شاه نوشتند:«...اگر بنا باشد پادشاه ما به آتشپرستی بگراید همان مبارزهای که درصدر اول اسلام با آتشپرستان بود،اکنون نیز شروع خواهد شد.8 شاه پس از خواندن نامه فورا دستور توقف آن مراسم را صادر کرده بود.
موضع مرحوم بروجردی در مورد رخدادهای سیاسی مهمی که در زمانهء ایشان اتفاق افتاد،تقریبا یک موضع بیطرفانه و عدم دخالت بود.دربارهء ملی شدن صنعت نفت،فدائیان اسلام و مسئله فلسطین،ایشان سیاست بیطرفی را اتخاذ کردند.در قضیه ملی شدن نفت در هیچ دستهای قرار نگرفت و میگفت: «من،در قضایایی که وارد نباشم و آغاز و پایان آن را ندانم و نتوانم پیشبینی کنم وارد نمیشوم.این قضیه ملی شدن نفت را نمیدانم چیست؟چه خواهد شد و آینده در دست چه کسی خواهد بود.البته روحانیت به هیچوجه نباید با این حرکت مخالفت کند که اگر با این حرکت مردمی مخالفت کند و این حرکت ناکام بماند،در تاریخ ایران ضبط میشود که روحانیت،سبب این کار شد،لذا به آقای بهبهانی و علمای تهران نوشتم،مخالفت نکنند.»9
مرحوم بروجردی نسبت به مشی مسلحانهای که از طرف فدائیان اسلام اتخاذ شده بود هم چندان نظر مساعدی نداشتند و حتی در حوزهء علمیه با هواداران نواب صفوی برخوردهای خشنی هم شده بود که در یک مورد آن هواداران نواب توسط دستهء شیخ علی لر از اطرافیان مرحوم بروجردی با ضرب و شتم از حوزه بیرون رانده شدند.10
موضعگیری مرحوم بروجردی در مورد مسئله فلسطین هم بیطرفانه بود.در آن زمان برای کمک به مردم فلسطین از طرف روحانیون حرکتهایی انجام میشد و حتی بعضی علاقمند عزمیت به فلسطین هم بودند.در حوزهء علمیه قم هم تلاشهایی در این زمینه صورت میگیرد ولی با مخالفت مرحوم بروجردی مواجه شده و متوقف میشود.11
این مشی بیطرفی و عدم دخالت در جریانات سیاسی از طرف مرحوم بروجردی بهطور کلی به سراسر حوزههای علمیه تأثیر نهاده و به جز فدائیان اسلام،آیت اللّه کاشانی و برخی از روحانیون سیاسی پرسابقه،کسی به صورت فعال و آشکارا وارد مسایل سیاسی نمیشد.این فعالیتهای سیاسی نیز در دوران نهضت ملی شدن نفت و در ارتباط با آن خیزش سیاسی تشدید گردیده بود.با این وصف در فاصله کودتای 28 مرداد 32 تا هنگام رحلت آیت اللّه بروجردی در سال 1340 هـ.ش همچنان برخوردهای انتقادی و روشنفکرانه با مسایل سیاسی از سوی برخی روحانیون علاقمند به سیاست و یا منتقدان روحانی صورت میگرفت ولی این معدود،حکم استثنا را داشت و قاعده همان بود که اراده آیت اللّه بروجردی بود.
همانطوری که پیشتر گفته آمد،مرحوم بروجردی اگرچه مشی بیطرفی را اتخاذ کرده بودند،اما هر جا که مبانی شرع و اصول اسلامی را در خطر میدیدند،وارد عمل میشدند.یکی از آن قضایا که در زمان ایشان اتفاق افتاد و به نظر وی تعارض با شریعت اسلامی داشت،«مسئله اصلاحات ارضی»بود. این مسئله از مواردی است که ایشان در قبال آن موضع گرفته و سکوت اختیار نکردند.
دربارهء موضع مرحوم بروجردی در قبال اصلاحات ارضی عدهای بر این عقیدهاند که ایشان مخالفتی با اصل مسئله نداشتند و آن را کار مثبتی برای جامعه تلقی میکردند و فقط بر توانایی شاه در انجام این کار شک داشتند. «عبد العلی باقی»بر این عقیده است.او در خاطراتش میگوید:در قضیه اصلاحات ارضی عدهای به دیدار مرحوم بروجردی شتافتند.ایشان در آن جلسه فرمودند:«خیلی اصلاحات هست که توی این مملکت باید صورت بگیرد،اول از آنجا باید شروع کنید.فقط اصلاحات ارضی نیست،خیلی مسائل هست،باید از قانون اساسی مملکت شروع کنید...این آدم(شاه)خودش پایههایش سست است.مردم او را نیاوردهاند.او را تحمیل کردهاند و کسی که حکومتش تحمیلی باشد نمیتواند برای این مملکت کار مثبت انجام بدهد.»12
ارسنجانی،وزیر کشاورزی وقت هم بطور سربسته در سال 1340 هـ.ش در مصاحبهای در چواب خبرنگاری که موضع علما را دربارهء قانون اصلاحات ارضی پرسیده بود،جواب داده بود که«برخلاف تمام شایعات علما هیچگونه اظهارنظری،علیه قانون اصلاحات ارضی نکردهاند و حتی به قرار اطلاع موثقی که دارک اشخاصی هم به قصد اخلال در اجرای قانون اصلاحات ارضی به مقامات روحانی در تهران و قم مراجعه کردهاند ولی مراجع تقلید و علما اعلام کلا به این قبیل اشحاص جواب رد دادهاند،زیرا قانون موافق اصلاحات ارضی تعقیبکنندهء هدفهای اصولی اسلام و شریعت مظهر اسلامی است و این قانون با موازین فقهی اسلام،مخصوصا شیعه است.» 13
لیرغم این اظهارات،به نظر میرسد شواهد متفنی دال بر مخالفت مرحوم بروجردی با اصلاحات ارضی وجود دارد که به آسانی قابل چشمپوشی نیست. هنگامی که شاه لایحهء اصلاحات ارضی را به مجلس سپرد،دستور داد که مجلس در اسرع وقت لایحه را به تصویب رسانده و در بازگشت از اهواز تحویل وی شود.همینکه مرحوم بروجردی از ماجرا مطلع شدند نامهای به دست خط خودشان به رئیس شورای ملی(سردار فاخر)مینویسند و یک نامه هم برای آقای بهبهانی که یگیر نامهء ایشان به رئیس مجلس باشد تا به موقع به دست رئیس مجلس برسد.به خود آقای بهبهانی هم نصیحت کرده بودند که:«شما در این رابطه مسئولیت دارید،پدر شما خونبهای مشروطیت ایران است.درباریان و مجلسیان باید از شما اطاعت کنند.شما در امور خلاف شرع، باید حساس و فعال باشید.»14
نامهء مرحوم بروجردی،هنگام نواخته شدن زنگ مجلس به دست رئیس رسیده بود.مفاد نامه این بوده است که:«از نمایندگان مسلمان باعث تعجب است که در غیاب شاه لایحهء خلاف اسلامی را طرح کرده و درصدد تصویب آن هستند.این لایحه،خلاف اسلام و شریعت است.من تا زنده هستن،نخواهم گذاشت چنین خلافی در این مملکت اجرا شود.»15
حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای بهبهانی دامت برکاته 16
به عرض عالی میرساند چندی قبل که زمزمههایی از تحدید مالکیت مسوع میشد به جناب آقای نخستوزیر شفاها و بعدا با اعلی حضرت همایونی دامت معظمه کتبا(ناخوانا)عدم موافقت آن را با قوانین دیانت مقدسه اسلام تذکر دادهام و جوابهای رسیده مقنع نبود.فعلا مکاتیب کثیره از اشخاص و جماعات از بلاد مختلفه میرسد و این معنی را از حقیر استفتاء میکنند.
نظر به آنکه کتمان احکام الهیه جایز نمیباشد ناچار هستیم جواب سئوالات مردم را بنویسیم.
با اینکه از اول هرکه حقیر در موضوعاتی تذکراتی به اولیاء امور دادهام دانستهاند که فقط به رعایت حفظ موازین شرعیه و مصالح مملکتی بوده است مع ذلک تعجب میکنم در این موضوع بدون(ناخوانا)و مطالعه در غیاب اعلی حضرت همایونی تسریع در تصویب این لایحه میشود.
مستدعی است حضرت عالی به نحویکه مقتضی میدانید مجلسین را متذکر فرمایید تا از تصویب خودداری شود.
از خداوند عز سلطانه اصلاح امور مسلمین را مسئلت مینماید.
و السلام علیکم و رحمه اللّه برکاته 25 شعبان 1379 حسین طباطبایی البروجردی.
بعد از این مخالفت صریح است که شاه تلاش زیادی میکند تا با فرستادن نامه و نمایندگای به قم،رضایت و موافقت مرجع بزرگ شیعیان را به دست بیاورد تا مشروعیتی مذهبی برای کار خود فراهم کرده باشد.چرا که او به خوبی میدانست بدون جلب توافق علما کار بزرگی مثل اصلاحات ارضی در جامعه مذهبی ایران موفق نخواهد بود.اما هر دفعه که نمایندگان شاه به پیش آن عالم بزرگ میرفتند دست خالی و بدون نتیجه برمیگشتند.شاه در یکی از نامههایش برای مرحوم بروجردی نوشته بود:«اصلاحات ارضی در ممالک اسلامی هم انجام گرفته است.مانند ترکیه،پاکستان و...مصالح کشور را باید رعایت نمود،نه خواستههای عدهای مالپرست را.ما دستور دادهایم قانون اصلاحات ارضی،مثل سایر ممالک اسلامی اجرا شود...»17
مرحوم بروجردی قبل از فرستادن پاسخ نامه به تهران با بعضی از علما و بزرگان حوزه مشورت میکنند و نظر ایشان را هم جویا میشوند.امام خمینی(ره)و شیخ عبد البنی اراکی و چندتن دیگر از بزرگان حوزه در این جلسه شرکت داشتند.امام پیشنهاد کرده بود که بنویسد:«این خلاف قانون اساسی است.شاه چه خقی دارد بگوید ما دستور دادهایم.کشور مشروطه است،مجلس دارد.»18 مضمون جوابیهای که مرحوم بروجردی بعد از مشورت به شاه میفرستند این بود:«شما که میگویید:در ممالک اسلامی،قانون اصلاحات ارضی اجرا شده است در آن ممالک ابتدا رژیم سلطنتی را به جمهوری تبدیل کردند بعد اصلاحات انجام شد.»19
عدهای همین مخالفت شدید مرحوم بروجردی را باعث مسمومیت و مرگ ایشان دانسته و معتقدند که ایشان به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است،بلکه توطئه رژیم شاه بود که بوسیله برخی از پزشکها اجرا شد.20
اگرچه پذیرفتن این نظر-به دلایلی که در اینجا فرصت پرداختن به آنها نیست-مشکل است،اما میتواند بیانگر مخالفت سرسخت مرحوم بروجردی با مسئله اصلاحات ارضی باشد.
خود شاه هم در کتاب«انقلاب سفید»به مخالفتهای مرحوم بروجردی با مسئله اصلاحات ارضی بهطور مبهم اشاره کرده است:«در سال 1338 هـ.ش دولت وقت به دستور من لایحهای قانونی به مجلس تقدیم کرد...ولی با مداخله مقام غیر مسئول که از ترقیات اجتماعی دنیا بیاطلاع بود...به کلی بیمعنی و بیاثر کرد.» 21
همانطوری،که از فحوای سخنان منسوب به مرحوم بروجردی برمیآید این مخالفت،اعتقادی است به این معنی که ایشان با شاه و سلطنتش مخالفتی نداشتند و تلاشی در براندازی و تغییر آن هم نمیکردند ولی صرفا به این دلیل که اصلاحات را خلاف موازین شرع اسلامی میدانستند.در مقابل آن ایستادند.تا جایی که همین مخالفت شدید ایشان با این برنامههای حکومت در اواخر عمر به سردی روابط ایشان با دربار کشید. در زمانی که شاید اجرای درست اصلاحات ارضی در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران به ویژه در مناطق روستایی در جهت تحدید قدرت و نفوذ مالکان میتوانست منشأ تغییرات و دگرگونیهای مثبتی باشد و راه را برای ایجاد دگردیسیهای عمیق در ابعاد اقتصادی و فرهنگی فراهم بیاورد،مرحوم بروجردی صرفا به این مقوله از باب تناقض و عدم تناقض با مبانی فقهی نگاه کردند و در آن باره موضعگیری نمودند به عبارت دیگر اگر در آن دوره، حوزههای ما دارای فقهی پویا و قابل انعطاف در مقابل تحولات زمانه میبودند شاید موضعگیریها و تصمیمات متفاوتی اتخاذ میشد.تقریبا در همین دوره که بحث اصلاحات ارضی و مخالفت علما مطرح میباشد،مسئله دیگری هم به نام«حق رای زنان»از مباحث مهم روز بود که توسط دولت در لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی آورده شده بود.موضع علما در اینباره موضع مخالفت بود و آن را در تضاد با شرع اسلامی تشخیص دادند.بیشتر که این زمزمهها در زمان حیات مرحوم بروجردی شروع شده بود ایشان نامهای به این مضمون به شاه فرستاده بودند:
«بسم اللّه الرحمن الرحیم.به عرض عالی میرساند اگرچه اولیاء امور متوجه به این معنی بوده و هستند لکن نظر به این که همین قسم که مرقوم داشتهاند ممکن است بعیدا که بعضی زمزمهها تأثیری داشته باشد مستدعی است تذکر دهید که در کشورهای اسلامی امری که مخالفت احکام ضروریه اسلام است ممکن الاجرا نیست.دوام تأییدات جناب مستجاب عالی را از خداوند عز و شأنه مسئلت مینماید.حسین الطباطبایی.»22
در همینباره در کتاب«مدرس قهرمان آزادی»میخوانیم:«در دورهء 17 مجلس یعنی زمان دکتر مصدق که طرح قانون انتخابات تهیه و منتشر گردید، آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی مرجع تقلید،نگارنده(حسین مکی)را به قم فراخواند و به وسیله من به دکتر مصدق پیغام داد که در قانون انتخابات برای نسوان حق انتخاب کردن قائل شدهاید،این قانون خلاف قانون اسلام است و اگر اصراری در این مورد داشته باشید با تمام قوا قیام خواهم کرد.ضمن این صحبتها گفتم یعنی میفرمائید یک نفر زن تحصیل کردهء دیپلمه یا لیسانسیه یا دکتری حق انتخاب ندارد و یک نفر بیسواد که با دو تومان میتوان رأی او را خرید حق انتخاب دارد؟خوب است که فقط در قانون نوشته شود که هر کسی سواد خواندن و نوشتن را دارد و میتواند شخصا رأی خود را بنویسد،حق انتخاب خواهند داشت.آیت اللّه بروجردی گفتند:خیر فقط مردان میتوانند در انتخابات شرکت کنند و شما هم فقط پیغام من را به دکتر مصدق برسانید.»23
در مخالفت با این مسئله فتوای متعددی از طرف دیگر مراجع عظام همانند: «مرعشی نجفی،گلپایگانی،حکیم،امام خمینی(ره)و...صادر شده بود که بالاتفاق مخالفت با اعطای حق رأی به زنان بودند.اما علیرغم مخالفتهای شدید در آن دوره،بعد از رخداد مهم انقلاب اسلامی در سال 1357 هـ.ش این مسئله جزء حقوق طبیعی زنان به حساب آمد.و بدون اینکه مخالفتی شرعی از طرف علما را به همراه داشته باشد،این قشر از جامعه در تمامی انتخابات بعد از انقلاب شرکت فعال و مؤثری را ایفا نمودند.شاید دلیل این عدم مخالفت تحولی بود که همزمان با انقلاب اسلامی در حوزههای دینی ما،به ویژه با ظهور شخصیتهای زمانشناسی همانند حضرت امام(ره)به وجود آمده بود. حال پرسشی که در این نوشته به آن جوابی داده نمیشود این است که آیا علما نمیتوانستند برای اجرای قانون اصلاحات ارضی به گونهای که تعارض با موازین شرع اسلامی نداشته باشد،راه حلی پیدا کنند؟قدر مسلم این است که این سئوال زمانی قابل طرح و پاسخگویی میباشد که این مخالفت علما را یک مخالفتی شرعی و اعتقادی فرض کنیم که راقم این معنی که عالم بزرگی مانند امام خمینی(ره)با این مخالفت سعی دربراندازی اساس سلطنت پهلوی را داشتند،طرح این پرسش به شکل مطروح منطقی نخواهد بود.
اما مهمترین استدلالی که بهطور سنتی دربارهء مخالفت مرحوم بروجردی با اصلاحات ارضی اقامه میشد حدیث زیر از پیغمبر(ص)بود:«الناس مسلطون علی اموالهم و انفسهم»،«ایشان معتقد بودند که زمین مردم را که ملک واقعی آنهاست اگر از دستشان بگیرند و به دیگری واگذار کنند غصبی است و نماز خواندن در آنجا درست نیست و نماز باطل است.زیرا غصب موجب ملکیت نمیشود.حال که دولت سربسته میخواهد زمینها را بگیرد پس این عمل غصب محسوب میشود.»24
به گفتهء علی دوانی مخالفت علما با اصلاحات ارضی به دلیل تعارض آن با یکی از بابهای مهم علم فقه به نام«شبهه محصوره و شبهه غیر محصوره» بوده است.زیرا معلوم نبود که کدام یک از زمینهها واقعا غاصبانه بوده است و کدام غاصبانه نبوده است.در این صورت باید دست نگاه داشت و اجتناب کرد، مبادا به اشکال شرعی برخورد بکند.وظیفه افراد در شبهه محصوره اجتناب و دوری است در حال یکه در شبهه غیر محصوره اجتناب لازم نیست.25
محمد علی همایون کاتوزیان در مورد استناد به حدیث«الناس مسلطون علی اموالهم و انفسهم»در مخالفت با اصلاحات ارضی مینویسد:«فهم این نکته مشکل است که چرا این عبارت کاملا معقول بایستی بر علیه تقسیم زمین میان دهقانان به کار رود.واژهء«اموال»هم میتواند به معنای«دارایی»باشد و هم به معنای«املاک»اگرچه در محدودهء اجتماعی و تاریخی آن،این واژه در واقع به معنای«دارایی»است...حتی املاک فئودالهای اروپایی نیز دارایی آنها نبود،بلکه حقی قراردادی و مبتنی بر غصب بود و مشابه آن مورد داراییهای ملکی در ایران است که بر پایهء غصب دولت و تخصیص آن به افراد استوار بود.از اینها نتیجه میشود که اگر زمین بایستی«ملک»کسی میبود،آن کس دهقان بود و نه دیگران.از اینها گذشته معلوم نیست چرا این استدلالات برای جلوگیری از اقدام دولت در بستن مالیات بر درآمد افراد که قطعا«دارایی»آنها محسوب شد اقامه نشده بود.»26
با توجه به آنچه که در پس و پشت آمد میتوان استنباط کرد که اصولا مرحوم بروجردی به لحاظ تقسیمبندی اجتماعی-مذهبی متعلق به آن دسته از علمای بزرگی بود که زندگی ساده،عاری از تجمل و همراه با زهد و تقوا در پیش گرفته بودند.بروجردی آشکارا شخصیت غیر سیاسی بود و دوری از سیاست اساس تفکر او را شکل میداد.بنابراین ماهیت و شأن تفکر فقهی این مجتهد بزرگ بر مبنایی غیر سیاسی استوار است و فاقد صبغه و مفهوم سیاسی. «اندیشه سیاسی»به مفهوم متداول آن در ساختار فقهی ایشان جایگاهی نمیتوانست داشته باشد.به عبارت دیگر«ایشان به این نتیجه رسیده بودند که سالمترین خط مشی برای آنان این است که از سیاست علمی برکنار باشند.»27
با این همه مردم بروجردی در مقام یک رهبر روحانی شیعه،به ناچار نمیتوانست نسبت به تحولات قدرت سیاسی زمانه خود بیتفاوت باشد؛و به همین دلیل است که با اصلاحات ارضی ارائه شده از طرف حکومت مخالفت میکنند و آن را در تعارض با شرع مبین اسلامی قلمداد میکنند و در این مخالفت با بدانجا پافشاری میکنند که دولت تا زمان رحلت ایشان این برنامه را مسکوت میگذارند.با این حال،این مخالفت به معنی یک مخالفت سیاسی با اصل حکومت قلمداد نمیشد.بعبارت دیگر مخالفت مرحوم بروجردی با اصلاحات ارضی کاملا متفاوت با مخالفت امام خمینی(ره)بود.چرا که حضرت امام(ره)با اساس نظام سلطنتی شاه مخالفت داشتند و سعی در تغییر و براندازی آن داشتند.فلذا،با هر طرحی که از طرف حکومت مطرح میشد مخالفت میکردند.دغدغهء امام(ره)در این مخالفت بیشتر سیاسی است تا فقهی.اما مرحوم بروجردی در فکر براندازی حکومت نبودن و به همین دلیل صرفا زمانی در مسایل سیاسی دخالت میکردند که آن را با اصول شرع مبین اسلامی در منافات میدیدند که طرح اصلاحات ارضی هم چنانچه گفته آمد در همین راستا مورد مخالفت آن عالم بزرگ قرار میگرفت.28
پانویس:
1- باقی،عماد الدین:بررسی انقلاب ایران،ج 1،نشر تفکر،چاپ اول،صص 160- 161
2- کاتوزیان،محمد علی همایون:اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی،ترجمه محمد رضا نفیسی،کامبیز عزیزی،نشر مرکز،چاپ چهارم،1373، تهران،ص 351.
3- بیگی،نسوان،حسین:مقالهء«اصلاحات ارضی جمهوری اسلامی ایران»مجله پانزده خرداد،سال ششم،ش 25،ص 57.
4- باقی،همان منبع،ص 156.
5- سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج،ترجمه عباس مخبر،طرح نو، 1372،چاپ اول،ص 295.
6- مجله حوزه،شماره 44 و 43.مصاحبه با اکبر هاشمی رفسنجانی،ص 25.
7- سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی،ص 295.
8- مجله حوزه،همان،مصاحبه با سید حسین بدلا،ص 100.
9- انقلاب ایران به روایت رادیو بیبیسی،زیر نظر عبد الرضا هوشنگ مهدوی،طرح نو،تهران،چاپ اول،1372،ص 68 و شصت سال خدمت و مقاومت(خاطرات مهندس مهدی بازرگان)،مؤسسه خدمات فرهنگی رسا،ج 1،ص 277-و در کنار پدرم مصدق(خاطرات دکتر غلامحسین مصدق).تهیه و تنظیم:غلامرضا نجاتی، انتشارات رسا.تهران،چاپ سوم،1369،ص 124.
10- حوزه،همان،مصاحبه با سید مرتضی برقعی،ص 72.
11- فصلنامة یاد،شماره 7،مصاحبه با حاج آقا مروارید،ص 41.
12- منبع پیشین،شماره 9،صص 50-51.
13- اصلاحات ارضی در ایران:اطلاعات و روابط عمومی وزارت کشاورزی،اسفند 1340،ص 91.
14- حوزه،همان شماره،مصاحبه با سلطانی طباطبایی،صص 32 و 33.
15- همان جا،مجله تاریخ معاصر ایران،شماره 4،زمستان 76-مصاحبه با عباس سالور، رئیس پیشین سازمان اصلاحات ارضی،ص 263.
16- حجة الاسلام و المسلمین،سید محمد حسین علوی طباطبایی:خاطرات زندگانی آیت اللّه بروجردی،تهران،سازمان چاپ و انتشارات اطلاعات،خرداد 1341،تهران،ص 124.
17- حوزه،همان شماره،مصاحبه با سید حسن بدلا،صص 101 و 102.
18- همان جا،شاید بتوان از این اظهار نظر امام(ره)این برداشت را کرد که مخالفت ایشان با اصلاحات ارضی یک مخالفت سیاسی بود.
19- بهنود،مسعود:از سید ضیاء تا بختیار،انتشارات جاویدان،چاپ ششم،1374.
20- خاطرات 15 خرداد،دفتر سوم،خاطرات جواد مقصودی،به کوشش علی باقری، تهران،حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی،1375،جلد اول،ص 217 و حوزه، همان شماره،مصاحبه با آیت اللّه فاضل لنکرانی،ص 154.
21- پهلوی،محمد رضا:انقلاب سفید،کتابخانه سلطنتی پهلوی،1346،مقدمه،ص 19.
22- دوانی،علی:نهضت دو ماهه روحانیون،چاپ حکمت،قم-1341،ص 96.
23- مکی،حسین:مدرس قهرمان آزادی،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران،1358،ج 1،ص 89.
24- مصاحبه نگارنده با علی دوانی،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،16 /12 /76.
25- همان جا.
26- کاتوزیان،همان منبع،صص 9-347.
27- عنایت،حمید:اندیشه سیاسی در اسلام معاصر،ترجمه بهاء الدین خرمشاهی،انتشارات خوارزمی،تهران،چاپ سوم،1372،ص 284.
28- بیل،جیمز،عقاب و شیر،ترجمه مهوش غلامی،انتشارات کوبه،تهران،چاپ اول، 1371،صص 116 و 170.
پیشینه - پاییز 1382 - شماره 3
تعداد بازدید: 4795
آرشیو مقالات
جدیدترین مطالب
پربازدیدها
