قیام 15 خرداد در مشهد به روایت اسناد ساواک

فاطمه دفتری

مردم مشهد سال 1342 را در شرایطی آغاز کردند که به دستور مراجع تقلید و علمای عظام در مخالفت با تصمیمات حکومت پهلوی در سال 1341 و نیز مصادف شدن آغاز سال نو با شهادت امام صادق(ع) در کشور عزای عمومی اعلام شده بود. به همین مناسبت روز دوم فروردین در منزل آیات عظام مشهد همچون آیت‌الله قمی مجالس روضه‌خوانی منعقد و سخنان تندی علیه حکومت پهلوی ایراد شد. وعاظ و علما مردم را به مقاومت در برابر برنامه‌های حکومت دعوت و به سخنان محمدرضا پهلوی در دفاع از اصلاحات ارضی اعتراض می‌کردند.(1) اما علما و مخالفان اقدمات دولت می‌دانستند که باید در فرصتی مناسب ابعاد اعتراض خود را گسترش دهند و این فرصت – ماه محرم- نزدیک بود.

حکومت پهلوی نیز به نوبه خود می‌دانست با فرارسیدن ماه محرم ممکن است حرکتی عمومی در سراسر کشور به راه بیفتد، به همین دلیل در شهرهای مختلف کمیسیون‌هایی تشکیل شد تا تدابیر لازم برای جلوگیری از این حرکت اندیشیده شود. استاندار مشهد هم به منظور جلوگیری از اقدامات عزاداران علیه حکومت پهلوی ، پیش از ایام سوگواری تدابیری اندیشید. وی با آیت‌الله میلانی ملاقات کرد و از او خواست مانع اقدامات علیه حکومت پهلوی شود و از وعاظ و هیئت‌ها نیز التزام گرفت که عملی خلاف نظر حکومت انجام ندهند.(2) همچنین به آیت‌الله قمی که پیشتر مخالفت خود را در مجالس مختلف به صورت علنی ابراز نموده بود تذکر داده شد در صورتی که به اطاعت از ماموران حکومت تن در ندهد توقیف و تبعید خواهد شد.(3)

اما این تهدیدها بر مردم اثری نداشت و مانع از بروز احساسات مذهبی آنها نشد و جرقه‌های قیام خودجوش و مردمی که در 15 و 16 خرداد 1342 به صورتی فراگیر در اکثر شهرهای کشور به صورت تظاهرات علنی، پخش اعلامیه و عکس، تعطیلی بازارها، تحصن و ... آغاز شد، در مشهد چند روز پیشتر یعنی از روز دهم خرداد زده شد. در این روز حادثه‌ای در مشهد رخ داد که احساسات مردم را برانگیخت و منجر به تظاهرات شد.

بعد از ظهر روز جمعه 10 خرداد 1342 برابر با هفتم محرم، زمانی که عده‌ای از کسبه و اهالی شهر و دسته‌های عزادار در مسجد گوهرشاد گرد آمده و اعلامیه‌های امام خمینی(ره) و آیت‌الله قمی علیه حکومت پهلوی را که بر دیوار مسجد نصب شده بود می‌خواندند و درباره آنها صحبت می‌کردند، دو سرپاسبان به نام‌های غلامعلی شباهنگ و علی حامد غفاریان که از مأموران کلانتری بخش چهارم مشهد بودند برای متفرق کردن مردم اقدام به کندن اعلامیه‌های مزبور از دیوار مسجد کردند. به دنبال کندن اعلامیه‌ها مردم نسبت به عمل این دو مأمور به شدت اعتراض کردند.(4) این رویداد منجر به تظاهرات شد، اما به سرعت توسط مأموران حکومت مهار شد.

در روزهای تاسوعا و عاشورا اوضاع مشهد به گفته مأموران ساواک آرام بود.(5) اما این آرامش با دستگیری و تبعید آیت‌الله قمی، همزمان با بازداشت و تبعید امام خمینی(ره) به تهران، همراه بود. مردم در اعتراض به این اقدام دولت و نیز فجایع روزهای 15 و 16 خرداد در تهران و برخی شهرهای دیگر روز 18 خرداد بازار را تعطیل کردند.(6) همچنین با ارسال تلگراف‌هایی خواهان آزادی امام، آیت‌الله قمی و آیت‌الله محلاتی شدند.(7)

با وجود آنکه در روزهای تاسوعا و عاشورا حادثه مهمی در مشهد رخ نداد، به گزارش ساواک 19 نفر بازداشت شدند(8) که تا تاریخ 27 تیر همگی یا آزاد و یا برای تعقیب قانونی به دادگاه اعزام شدند.(9)

در اعتراض به حکومت پهلوی پیش‌نمازان و ائمه جماعت مشهد تا 17 تیر 1342 از برگزاری نماز جماعت خودداری کردند(10) و برخی از علمای مشهد از جمله آیت‌الله محمدهادی میلانی، آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی، شیخ حسین مقدس و سید علی ابطحی دامغانی به نمایندگی از مردم این شهر در اعتراض به دستگیری امام، آیت‌الله قمی و برخی روحانیون دیگر به جمع علمای مهاجر در تهران پیوستند.(11)

اما دولت اسدالله علم که هنوز از وقوع حادثه‌ای ناگهانی در مشهد می‌ترسید در تاریخ 21 تیر به استاندار خراسان دستور داد کمیته امنیت تشکیل دهد و در پی تشکیل این کمیته و تصمیم آنها حدود بیست ژاندارم و یکصد سرباز به قوای شهربانی ملحق شدند.(12)

پی‌نوشت‌ها:

1- قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک (جلد 2)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ص 21
2- همان، ص 247
3- همان، ص 226
4- منصورى، جواد، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد (جلد 1)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، ص
5- قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک (جلد 7)، ص 143
6- همان، ص 154
7- همان، ص 160
8- همان، ص 145
9- همان، ص 169
10- همان، ص 170
11- سیر مبارزات امام خمینی در آیینه اسناد به روایت اسناد ساواک (جلد 2)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1386، ص 125؛ قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، ج3، ص 530؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران(جلد 4)، بنیاد فرهنگی امام رضا (ع)، صص 131-133
12- قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک (جلد 7)، ص 173

 
تعداد بازدید: 2540