جایی خوانده بودم که مهندس عزت اله سحابی از جمله معدود زندانیانی بوده است که در خرداد و تیر 1342 پس از آن که که امام خمینی بازداشت و به زندان پادگان عشرت آباد تهران منتقل می شود.

در یکی از سلول های آن جا محبوس و برای مدتی با وی هم بند بوده است . از آن جا که اطلاع چندانی از اوضاع و احوال امام خمینی در روزهای تحمل زندان ستم شاهی برجای نمانده علاقه مند شدم به دیدن این پیر مبارزه وزندان رفته و دیده هایش از آن روزهای دور را به گوش بشنوم . از این رو در بعد از ظهر یکی از روزهای نسبتاً گرم اوایل خرداد 1385 به همراه دوستی، راهی دفتر مهندس شدیم. از میدان هفتم تیر تا دفتر مهندس در یکی از فرعی هایی که این میدان را به خیابان بهار وصل می مند راه چندانی نبود . تعدادی پله را به اندازه یک طبقه پشت سرگذاشته وارد دفتر شدیم . مهندس در اتاقی کوچک و بسیار ساده انتظارمان را می کشید . سلام کردیم ، پاسخ داد و همزمان تلاش کرد برای احترام از روی صندلی برخیزد که با خواهش اجازه ندادیم؛ همان اول کار معلوم شد که از ناراحتی کمر و مفاصل رنج می برد .

نشستیم؛ پس از احوالپرسی مختصر و تعارفتات معمول، گفت که مدتی است حال جسمی خوبی ندارم و ترجیح می دهم بیشتر در خانه بمانم . امروز هم فقط به خاطر شما از لواسان به این جا آمده ام . تشکر کرده و رفتم سراصل مطلب .


گفتم آقای مهندس ، شما لطف کردید و چند سال پیش خاطرات مفصل زندگی و مبارزاتتان را برای دوستان ، بازگو کردید و امروز خدمت رسیده ایم تا فقط در باره امام خمینی ، به ویژه خاطراتتان از روزهایی که با ایشان در زندان عشرت آباد هم بند بودید را بشنویم . مقدمتاً بفرمایید که اصلاً کی و چگونه با نام امام آشنا شدید ؟

 مهندس که در پس خطوط چهره ، موی سپید و نگاه عمیق او می شد درپای سالیان دراز مبارزه و زندان و تبعید را دید پاسخ داد: اولین باری که ما خدمت امام رسیدیم بهمن سال 1341 به هنگام نهضت علما بود ، زمانی که انقلاب سفید شاه مطرح بود و گروهها خیلی فعال بودند و هجوم می آوردند که به دیدار امام بروند . چون آقای خمینی در بین مراجع آن زمان از همه جدی تربود ،‌ما هم که آن موقع جوان بودیم و جدیت ، تندی و صراحت را دوست داشتیم و خیلی به ایشان علاقه داشتیم به همراه چندین تن از اعضای انجمن اسلامی مهندسین خدمت ایشان رفتیم .

پرسیدم از جزئیات آن دیدار آیا چیزی به یاد دارید، مثلاً شما چه گفتید ، امام چه گفت یا هر چیز دیگر؟

پاسخ داد: بله ، اتفاقاً سؤالات سیاسی خوبی از ما پرسیدند . مثلاً این کارت الکترال چیست؟ مهندس ادامه داد: امام به من هم کمی توجه بیشتری نشان دادند . علت آن این بود که آقا اندکی آشنایی با پدرم [‌دکتر یدالله سحابی ] داشتند . آن موقع پدرم زندان بود آقا احوال ایشان را هم پرسیدند . این اولین دیدارم با ایشان بود. دیگر خدمتشان نرسیدم تا تیرماه 1342 یعنی تقریباً شش ماه بعد. از مهندس پرسیدم جمع شما چند نفر بود و آیا نام همراهانتان را به خاطر دارید ؟ و او جواب داد : شش هفت نفر بودیم ، اسم همه را یادم نیست ولی می دانم که آقایان معین فر ، بسته نگار و مهندس کتیرایی در آن جلسه حضور داشتند .

پرسیدم، شش ماه بعد، یعنی تیر 1342 که امام زندانی بودند چگونه توانستید ایشان را ببینید ؟

مهندس گفت:  در زندان ، زندان عشرت آباد .

از مهندس خواستم تا قبل از پرداختن به ماجرای زندان ، مقدمات آن را هم برایمان بگوید ؛ مثلاً این که کِی بازداشت شد ؟ 15 خرداد کجا بود ؟ از آن روز چه به یاد دارد و مسائلی از این است .

پاسخش این بود : روز 15 خرداد 1342 ما در زندان « کمیته مشترک » در میدان توپخانه بودیم که سروصدا و شعارهای مردم و صدای تیراندازی را می شنیدیم ، ما خیلی شوریده حال بودیم . دوستان زندانی ، هرکدام یک حالی داشتند ، کی گریه می کرد ، یکی نماز می خواند ، یکی زیارت عاشورا می خواند ، خلاصه شورو عشق عجیبی داشتیم که انقلاب در حال شروع شدن است . در آن روز عده ای از مردم را که دستگیر کرده بودند آوردند به زندان موقت ولی بلافاصله ما را به زندان مقر منتقل کردند ؛ جایی که پدرم و دوستانش ، آقای مهندس بازرگان و دیگران بودند . در آن جا ما اعلامیه ای در اعلام همبستگی با قیام 15 خرداد نوشتیم و بیرون فرستادیم که او رفت . بعد از آن ، روز سوم آمدند ، بنده را جدا کردند و به زندان عشرت آباد بردند . آن موقع زندانی های عشرت آباد بیشتر روحانیون بودند مانند آقای خلخالی و دیگران .

خب ، امام را کی به آن جا آوردند ؟

 چند روزی گذشته بود و زندان خیلی خالی و خلوت شده بود و در راهروها و سلول ها کسی دیده نمی شد ظاهراً همه را به جز من از آن جا برده بودند . یک روز متوجه شدم که آقای خمینی و آقای حسن قمی را به آن جا آورده اند .

 آیا امام و آیت ا... قمی هم توی سلول بودند ؟

نه ، دوتا اتاق بزرگ در حیاط عشرت آباد بود که الآن آنها را خراب کرده اند . جلوی این اتاق ها پرده حصیری کشیده بودند . به گونه ای که داخل آن دیده نمی شد . آقای خمینی در یکی از آن اتاقها و آقای قمی هم در اتاق دیگر زندانی بودند . یک نگهبان هم بین دو اتاق مواظبت می کرد .

رفتا امام و آیت ا... در زندان چگونه بود و متقابلاً مأموران چه رفتاری با آنها داشتند ؟

حاج آقا حسن کمی شلوغ می‌کرد ، ماموران را صدا می زد و اوقات تلخی می کرد ، اما امام خیلی خیلی آرام بود . یادم است آن موقع ایشان آن قدر اقتدار داشت که وقتی کاری داشت کسی را صدا نمی زد ، فقط قاشق اش را به کاسه اش می زد (‌ مثل زنگ ) و آن گاه مأمورین می دویدند و می آمدند . همه مأموران احترامش را نگه می داشتند .

از مهندس پرسیدم آیا اجازه ارتباط با امام به شما یا به آقای قمی داده می شد ؟

مهندس پاسخ داد : نه ، هیچ کس اجازه نداشت به اتاق امام رفت و آمد کند . من هم فقط از بالای در قدیمی سلولم که به حیاط مشرف بود ، بیرون را می دیدم .

از مهندس خواستم تا محیط زندان را مانند تعداد سلول ها ، نوع رسیدگی به زندانیان ، امکانات آن جا و مسائلی از این دست را برایمان توصیف کند  و او گفت :

« ساختمان زندان ، قدیمی بود ، اداره آن هم در دست اداره رکن 2 ارتش ( اطلاعات ) بود . زندان 22 یا 23 سلول درشت که همه در یک ساختمان واقع بودند . راهروی زندان شکل نعل اسبی داشت و سلول ها هم در دوطرف آن . سلول من سرپیچ واقع شده بود و می توانستم حیاط را هم ببینم . کف سلول ها هم غیر مسطح بود یعنی نصف آن مسطح زمین و نصف دیگرش حدود نیم متر بالاتر وحالت سکو داشت . سلول ها آن قدر قدیمی بودند که وقتی می خوابیدم ، می دیدم که مارمولک ها از روی سینه ام رد می شدند » .

پرسیدم وضع بهداشت و غذای زندان چگونه بود؟

مهندس سحابی پاسخ داد : زندان یک شیر آب داشت که وسط حیاط و کنار حوض آن بود ، توالت هم کنار حیاط بود . هفته ای یک بار هم ما را به بیرون از محدوده زندان ( داخل کوچه پادگان ) به حمام می بردند اما من از آن سه ماهی که آن جا بودم ، غیر از آن می آمدم کنار حوض و با آب سرد خودرا می شستم .

غذا هم ، همان غذای سربازها بود که با قابلمه می آوردند و در کاسه زندانی ها می ریختند . اما برای من از باشگاه افسران غذا می آوردند که کیفیت بهتری داشت . برای امام هم از همین غذا می بردند . از بیرون هم به هیچ وجه نمی گذاشتند که غذا بیاورند ، چون اصلاً ملاقاتی در کار نبود .

پرسیدم ، چرا برای شما از باشگاه افسران غذا می آوردند ؟

پاسخ داد : « چون که اولاً سن من از بقیه بیشتر بود . و ثانیاً مهندس بودم ، ثالثاً نفر چهارم نهضت آزادی بود یعنی پس از آقای بازرگان ، آقای طالقانی و پدرم ، بنده چهارم بودم ، لذا ملاحظه ما را می کردند » .

با سروقت سؤال هایی از اوضاع و احوال امام رفتم و پرسیدم لباس امام در زندان چه طور بود ؟ لباس رسمی می پوشیدند یا چیز دیگر.

و پاسخ شنیدم : « با لباس روحانی بودند ، عمامه شان همیشه روی سرشان بود و پیراهن بلندی که با شلوار می پوشند برتن داشتند »

درسلول امام مثل بقیه سلول ها باز بود یا بسته ؟

« باز بود ، ولی پرده حصیری جلویش کشیده شده بود و از بیرون چیزی دیده نمی شد . مأموران هم معمولاً در فضایی که بین اتاق امام و آقای قمی وجود داشت می نشستند . بارها و بارها دیدم که مأموران بسیار به امام احترام می گذاشتند »‌ .

پرسیدم روز انتقال امام از زندان هم شما آن جا بودید ؟ چه دیدید ؟

مهندس به یادآورد که « روزی » محوطه زندان کمی شلوغ شد . معلوم بود مقاماتی از بیرون آمده اند ( بعداً فهمیدم سرلشگر پاکروان ، رئیس ساواک آمده ) آقای خمینی و آقای قمی را به ساختمان اداری زندان برده و پس از ساعتی برگرداندند . بعد دیدم که آقایان بقچه لباسایشان را برداشته و از زندان خارج شدند .

روز بعد رفتم سرحوض که وضو بگیرم ، دیدم سرگروهبان زندان نشسته و سرش را پایین انداخته برای مأمور دیگر تعریف می کند که من دیشب رفتم و خبر آزادی آقا را به اهل محل دادم . با افتخار و خوشحالی هم داشت تعریف می کرد . گذشت و ما امام را دیگر ندیدیم تا سال 57 در پاریس .


گفتگو با مهندس ادامه یافت و او خاطراتی از تداوم حبس اش در زندان های تهران و برازجان تا سال 1346 ، هم بندی با پدر ، آزادی از زندان و ادامه مبارزه ، مسافرت به پاریس و انتقال پیام هایی از برخی بزرگان انقلاب در داخل کشور به امام ، عضویت در شورای انقلاب ، چگونگی اداره شورای انقلاب توسط آیت ا... بهشتی و آیت ا... طالقانی تدوین قانون اساسی و نظر امام در آن باره و ..... را برایمان بازگفت.

از مهندس در باره آخرین دیدار و آخرین خاطره اش از امام پرسیدم که پاسخ داد : « در بهار سال 1359 ، در آخرین جلسات شورای انقلاب خدمت امام می رفتیم و بحث می کردیم . آن موقع من رئیس سازمان برنامه و بودجه هم بودم . امام در جلسات به من میدان می دادند تا حرف بزنم . ایشان خیلی خوب با ما برخورد می کردند  . مهندس پس از کمی تأمل در باره آخرین خاطره گفت ؛ « آخرین خاطره هم که آقای موسوی اردبیلی برایم نقل کرد این بود که گفتند امام در اواخر عمرشان به من ( موسوی اردبیلی ) توصیه کردند که بعداز من این دکتر سحابی و پسرش را اذیت نکنند ، من به اینها اطمینان دارم ...... »

مهندس سحابی در آخر و در پاسخ این سؤال که «‌ امام از نظر شما چطور رهبری بودند ؟ »  گفت : ایشان رهبری به معنای واقعی «‌رهبر» بود . یعنی جریان انقلاب را از سال 1342 حقیقتاً پایه ریزی و هدایت کرد تا این که بدون هیچ گونه جنگ و خونریزی انقلاب را به پیروزی رساند . آن موقع نگرانی وجود داشت که گروههای مسلح و چریک ها در ایران وضعیتی مانند ویتنام ایجاد کنند . راهپیمایی های سال 56 و 57 واقعاً چیز عجیبی بود . تظاهرات 50 یا 60 هزار نفری دیده بودیم اما تظاهرات میلیونی (مثل راهپیمایی عاشورای 57 ) را واقعاً ندیده بودیم . امام آنها را رهبری کرد، ایشان شوری در ملت ایجاد کرد ... امام نمونه نداشت . من امام خمینی را آدم بزرگی می دانم »