نشریه بعثت به روایت اسناد ساواک

زهرا رنجبر کرمانی

12 خرداد 1398

نشریه بعثت، ارگان داخلی حوزه علمیه قم بود که در فاصله سالهای 1342-43 ش. از قم منتشر و توسط عناصر مبارز در سطح گسترده‌ای در قم، تهران و سایر شهرهای بزرگ توزیع می‌شد. در دوران پس از قیام 15 خرداد و قتل عام مردم توسط رژیم پهلوی و حبس غیرقانونی امام خمینی در سال 1342 این نشریه نقشی فعال در استمرار حرکت اعتراضی و مبارزه علیه رژیم بر عهده داشت. در واقع این نشریه ادامه مبارزه‌ای بود که پیشتر، به‌طور علنی و آشکار در قالب سخنرانی، تألیف و نشر کتاب و نوشتن مقالات و روشنگری توده‌ها با هدف آگاهی دادن به طلاب جوان و استمرار راه امام در افشای رژیم پهلوی پایه‌گذاری شده بود.[1] این نشریه در میان همه اقشار مبارز پذیرفته شده بود، به‌ویژه که برای اولین بار یک نشریه سیاسی به‌طور مخفیانه از جانب حوزه علمیه قم منتشر می‌شد. مهدی بازرگان آن را «خیلی آزادیخواهانه و مبارزانه» توصیف کرده است.[2]

نشریه بعثت به دلایل مالی و امنیتی در مدت دو سال، تنها در 14 شماره[3] و به همت کسانی چون اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدمحمود دعایی، سیدهادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی و محمدتقی مصباح یزدی منتشر شد.[4] هسته اصلی آن در منزل هاشمی رفسنجانی در قم و در تهران در منزل شهید باهنر شکل گرفت.[5] هریک از اعضای تحریریه نشریه، سهمی در تدارک و تنظیم مطالب آن بر عهده داشتند. تهیه مرکب و کاغذ و تایپ به عهده سیدمحمود دعایی، تهیه اخبار و گزارش‌ها به عهده سیدهادی خسروشاهی و نوشتن در خصوص سازماندهی بر عهده حجتی کرمانی بود. اندکی بعد، همکاران جدیدی چون شیخ مهدی طارمی که خوش‌نویسی تیترها را بر عهده داشت و محمدتقی مصباح یزدی که مباحث اعتقادی و کلامی را می‌نوشت به گروه اضافه شدند. آنچنان‌که گفته شد، تمام مراحل تولید تا انتشار نشریه کاملاً مخفی، توزیع آن پنهانی و هویت نویسندگان نامعلوم بود.[6] جالب این‌که دست اندرکاران نشریه برای پنهان داشتن هویت خود هریک نام مستعاری برگزیده بودند که شامل«علی» به عنوان اسم کوچک و نام یکی از شهرهای ایران به عنوان نام فامیل بود. مثلاً علی اراکی نام مستعار سیدمحمود دعایی و علی ایرانی نام مستعار هاشمی رفسنجانی بود.[7]

«هیئت مؤتلفه اسلامی» از جمله گروههای مرتبط با نشریه بود. هاشمی رفسنجانی با اعضای مؤتلفه روابط تنگاتنگی داشت و سیدهادی خسروشاهی نیز با اعضای آن همکاری می‌نمود. شماره‌های نشریه توسط اعضای هیئت مؤتلفه اسلامی در سطح بازار توزیع می‌شد. اعضای نهضت آزادی ایران هم نیز آن را در مجامع دانشگاهی توزیع می‌کردند.[8] لازم به ذکر است همکاری هیئت مؤتلفه یا نهضت آزادی با نشریه هرگز جنبه سازمانی و تشکیلاتی به خود نگرفت.[9]

طبعاً ساواک به شدت پیگیر یافتن هسته مرکزی نشریه و جلوگیری از انتشار آن بود.[10] با این وجود، چگونگی تهیه و توزیع نشریه و دست اندرکاران آن تا حدود یک سال از ساواک پنهان ماند. در اوایل سال 1343ش. کم‌کم ساواک برخی از روحانیون فعال در تهیه نشریه را شناسایی و زیر نظر گرفت. اما به سبب آنکه بازجویی از ایشان نتیجه‌ای برای ساواک در پی نداشت، انتشار نشریه تا مدتی بعد نیز ادامه یافت.[11] آخرین شماره آن، به نقد و تحلیل قانون کاپیتولاسیون اختصاص یافت[12] و انتشارش پس از دستگیری عاملان تهیه و پس از اعدام انقلابی منصور [نخست‌وزیر وقت] متوقف گردید.[13]

 

اسناد

1- تلاش ساواک خراسان برای شناسایی عاملین توزیع نشریه بعثت 30 /10 /1342[14]

متن سند

گیرنده: (اداره سوم)

تاریخ: 30 /10 /42

فرستنده: ساواک خراسان

شماره: 5688 /9/ه

 

در تاریخ 28 /10 /42 بعثت نشریه داخلی حوزه علمیه قم در مشهد پخش گردیده است که درباره عاملین توزیع آن تحقیق و نتیجه گزارش خواهد شد.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت خراسان. سرتیپ بهرامی

2- کشف و ضبط نشریه بعثت در کرمان توسط نیروهای ساواک و اطلاع ساواک از محل انتشار این نشریه 2 /2 /1343[15]

متن سند

از : کرمان

به : تهران

تاریخ : 2 /2 /43

شماره : 480 /8 الف

شماره عطفى 479 ـ 2 /2 /43

مأمور نفوذى که شخصا توانسته نشریه بعثت را از کتابخانه مدرسه معصومیه بگیرد و خیلى هم مورد اعتماد حریف است، در مذاکرات متوجه شد که بیشتر نشریه‌ها در یزد چاپ و با پیک به قم و سایر شهرستان‌ها توزیع می‌شود. تقاضا دارد از ساواک اصفهان یا به هر طریق که مصلحت است چاپخانه‌هاى یزد تحت نظر قرار گیرد.

480 /8 الف ـ 2 /2 /43

نوائى

اداره دوم

321ـ325 ـ 3 /2 ـ

با سابقه به عرض برسد.

به اصفهان اطلاع داده شود 2 /2 

 

3- انتشار شماره هفتم نشریه بعثت و گزارش ساواک از محتوا و وضعیت انتشار آن 14 /4 /1343[16]

متن سند

شماره : 3141

تاریخ : 14 /4 /43

                                       موضوع : انتشار نشریه بعثت

نشریه‌اى تحت عنوان بعثت (شماره 7 مورخه 16 / خرداد 1343) پیرامون وضع روحانیون و بى‌عدالتى‌هایی که به آنها می‌شود و اخبار توقیف طبقه علماء و وعاظ و مطالبى که روزنامه‌هاى خارجى نسبت به روحانیون نوشته‌اند و اعلامیه‌هاى منتشره درباره سالروز شهداى 12 محرم و انعکاس انتشار بعثت در محافل اجتماعى ملى و بالاخره پیشنهاد تشکیل جبهه واحد در ده صفحه منتشر گردید.

2ـ این نشریه متعلق به‌هیچ حزب و سازمانى نیست.

3ـ این نشریه فقط متعلق به دانشجویان حوزه علمیه قم است.

4ـ چون نشریه در قم پلى‌کپى شده از تعداد چاپ آن بى‌اطلاع می‌باشد.

5ـ این نشریه در تهران و قم منتشر شده و احتمال می‌رود در شهرهاى اصفهان ـ مشهد ـ تبریز منتشر گردیده باشد.

6ـ از ناشرین اصلى این نشریه اطلاعى در دست نیست، ولى یکى از منتشرکنندگان آن در تهران سیدجعفر هراتیان سرایدار سراى حاج حسن واقع در بازار که رئیس حوزه جبهه ملى کمیته بازار است.

7ـ اعضاء جبهه ملى آنرا توزیع می‌کرد.

8ـ این نشریه به‌طور علنى و مخفى توزیع می‌گردد.

9ـ محل چاپ پلى‌کپى آن در شهرستان قم است.

10ـ هدف از انتشار این نشریه اظهار عقیده طلاب علوم دینى حوزه علمیه قم به مردم است.

11ـ از این نشریه در بین طبقات، به خصوص در بین مؤمنین نسبت به مطالب آن ابراز علاقه می‌کردند.

12ـ و 13 از تعداد اوراق جمع‌آورى شده و عکس‌العمل مأمورین هیچ‌گونه اطلاعى در دست نیست.

 نظریه مأمور: این نشریه توسط سیدجعفر هراتیان سرایدار سراى حاج حسن واقع در بازار در تاریخ یکشنبه 7 تیرماه 43 در بازار توزیع می‌گردید که در حدود 200 نسخه در یک کیف دستى داشت و ضمن پخش نشریه اظهار می‌داشت: ساعت 20 شب گذشته (شنبه 6 /4 /43) یک نفر به من تلفن کرد. جعبه‌هایی که شما سفارش داده بودید، آماده شده با ماشین بیایید در خیابان کاخ نزدیک منزل شاه و دکتر مصدق تا به شما بدهم. من هم در ساعت مقرر رفتم و نشریه بعثت و پیام دانشجو مورخه خرداد ماه 43 را دریافت داشته و سپس ساعت 2030 به سراى حاج حسن آورده و به یکایک اعضاء جبهه ملى تلفن کرده و در ساعات مختلف حاضر و نشریه را دریافت داشته، تا ساعت 23 کلیه آن تقسیم گردید و در ساعت 8 صبح روز یکشنبه 7 /4 /43 در محل‌هایی که مورد نظر ما بود، در دسترس اعضاء جبهه ملى گذارده شد تا توزیع نمایند.

نظر افسر عملیات. عین نشریه شماره 7 بعثت و پیام دانشجو مورخه خرداد ماه 43 به پیوست تقدیم می‌گردد.

 

4- تحقیقات ساواک از آقایان علی‌حجتی‌کرمانی و سید‌هادی خسروشاهی درباره نشریه بعثت 15 /5 /1343[17]

متن سند

گیرنده: تیمسار ریاست ساواک مدیریت کل اداره سوم

تاریخ : 15 /5

فرستنده : ساواک تهران

موضوع : نشریه بعثت

شماره عطف : 15196 /321 ـ 20 /4 /43

ساواک قم گزارش می‌نماید

طبق تحقیقاتی که به عمل آمده، على حجتى کرمانى[18](1) که در تهران بازداشت است و همچنین سیدهادى خسروشاهى[19](2) که فعلا در تبریز می‌باشد، از نحوه چاپ و انتشار نشریه بعثت مطلعند. مقرر فرمایید در این مورد از نامبردگان تحقیق شود.

رئیس ساواک استان مرکز.

از طرف مولوى

 

5- دستور ساواک برای تحقیق درمورد نشریه بعثت و ناشرین و فروشندگان آن 12 /07 /1343[20]

متن سند

گیرنده: ریاست ساواک استان مرکز

 تاریخ : 12 /7 /43

فرستنده : اداره کل سوم

شماره: 24384 /312  

موضوع : نشریه بعثت

شماره عطف : 14490 /20 الف ـ 8 /7 /43

پیرو نامه‌هاى 10949 /321 ـ 27 /3 /43 و 15196 /321 ـ 20 /4 /43 و 19663 /321 ـ 24 /5 /43 و 19865 /321 ـ 8 /6 /43 و 24210 /321 مورخ 30 /6 /43 خواهشمند است دستور فرمایید ضمن ارسال پاسخ، تحقیق و اعلام نمایند:

 1ـ فروشندگان و خریداران نشریه مزبور چه کسانى هستند.

 2ـ چه تعداد به فروش رسانیده‌اند.

3ـ این نشریه توسط چه اشخاصى تهیه می‌شود.

4ـ چاپخانه آن کجاست.

5ـ چه اثراتى این نشریه در مردم می‌گذارد.

6ـ تاکنون چه اقدامى نسبت به تهیه و پخش‌کنندگان آن شده است.

7ـ کدام طبقه از اصناف بازار به این نشریه علاقمند هستند.

8ـ در کدام قسمت بازار به فروش رسانیده‌اند.

از طرف مدیرکل اداره سوم

 تهیه کننده: صابرى 12 /7

از طرف 12 /7

متصدى بررسى: تهامى

رئیس بخش 321 امینى 12 /7 /43

 

6- گزارش ساواک از یکی از منتشر‌کنندگان نشریه بعثت به نام محمدعلی لشگری 18 /07 /1343[21]

متن سند      

شماره : 15708 /20 الف

 تاریخ : 18 /07 /43

موضوع : نشریه بعثت

محمدعلى لشگرى که در بازار جامع زیر بانک بازرگانى حجره دارد، روز 12 /07 /43 نشریه بعثت را به مأمور نفوذى داده است. این نشریه به تعداد کم، قیمت 4 ریال در بازار به فروش رفته است. ضمنا نامبرده بالا هر بار که این نشریه انتشار می‌یابد، سه شماره از آن‌را به رشت می‌فرستد، به آدرس قرائت‌خانه رشت که در آنجا بین اشخاص مورد نظر تقسیم می‌گردد و اصرار دارد که حتما اشخاص مشروحه زیر در تهران این نشریه را مطالعه کنند.

1ـ موثقى دانشجوى دانشکده حقوق سال چهارم

2ـ تحصیلدار روغن نباتى شاه‌‌پسند در سراى حافظ که مأمور موفق به شناسایی او نشده است.

 نظریه و اقدام مستقیم باعث شناسایی مأمور نفوذى خواهد شد.

مأمور کمیته 1 روحانیون به ساواک گیلان منعکس شود.

 22 /7 /43

 321 روحانیون 21 /1/

عینا جهت اقدام به اداره 321 ارسال می‌گردد. شماره 20 /7 به ساواک گیلان اعلام شود. گیرندگان: اداره کل سوم بخش 321

 

7- گزارش ساواک درمورد نشریه بعثت و نحوه انتشار و عوامل آن- 29 /07 /1343[22]

متن سند

گیرنده : مقامات ساواک به ترتیب سلسله مراتب

 تاریخ : 29 /7 /43

فرستنده : بخش 321

موضوع: نشریه بعثت

محترما به عرض می‌رساند نشریه فوق‌‌الذکر تحت عنوان بعثت «نشریه داخلى دانشجویان حوزه علمیه قم» مدت‌هاست به‌طور نامرتب منتشر می‌گردد و پیوسته مطالب تحریک‌‌آمیز و خلاف مصالح کشور و مطالب موهن علیه هیئت حاکمه در آن درج می‌شود. از بدو انتشار این نشریه تاکنون مکاتبات زیادى در مورد شناسایى تهیه‌کنندگان، محل چاپ و موزعین با ساواک استان مرکز به‌عمل آمده، ولى ساواک مزبور تاکنون به هیچ‌کدام از این نامه‌‌ها جوابى نداده است. در تاریخ 25 /7 /43 ساواک استان مرکز طى اطلاعیه‌‌اى اسامى هفت نفر از افرادی‌ که مبادرت به فروش و پخش نشریه بعثت نموده بودند به این اداره اعلام داشته که گزارشى در این ‌مورد تنظیم گردیده و اظهار نظر شده بود در صورت تصویب به‌منظور شناسایی عاملین تهیه و محل چاپ نشریه مذکور و پایان دادن به فعالیت مضره این افراد به ساواک مزبور ابلاغ گردد که با تمهید مقدمه در حین پخش نشریه مذکور نسبت به دستگیرى این اشخاص اقدام نماید تا با یک‌سرى بازجویی کامل، هویت واقعى افراد مورد نظر به دست آید. تیمسار قائم‌مقام ریاست ساواک ذیل این گزارش پى‌‌نوشت فرموده بودند: «اگر امتیاز دارد از طریق وزارت اطلاعات اقدام شود. اگر برخلاف قوانین منتشر فعالیت مضره آنان به ساواک مزبور ابلاغ گردد که با تهیه مقدمه در حین پخش نشریه بعثت نسبت به دستگیرى آنان اقدام نماید تا با یک‌سرى بازجویى کامل هویت واقعى افراد مورد نظر به دست آید. منوط به راى عالى است.

 تهیه کننده و متصدى بررسى. تهامى 29 /7

رئیس بخش 321 ـ امینى

 رئیس اداره دوم عملیات ـ نثرى

 مدیرکل اداره سوم

اگر امتیاز دارد از طریق وزارت اطلاعات اقدام شود اگر برخلاف قوانین منتشر می‌شود و حاوى مطالب مضره است، به شرط در اختیار داشتن مدارک کافى براى مراجع قضایى، طبق نظر آن اداره کل اقدام شود.

 در اجراى اوامر تیمسار قائم‌مقام ریاست ساواک مراتب به ساواک ابلاغ شود. 5 /8

 

 

8- انتشار شماره نهم نشریه بعثت و گزارش ساواک از مطالب آن 30 /7 /1343[23]

متن سند

شماره : 4816 /20

تاریخ : 30 /7 /43

صورت جلسه کمیته اکو مورخ 27 /7 /43

1ـ نشریه داخلى دانشجویان حوزه علمیه قم

مورخه سى‌ویکم شهریور ماه 43، نهمین نشریه داخلى دانشجویان حوزه علمیه قم انتشار یافت. در این نشریه مردم براى مقابله علیه دولت دعوت شده‌اند و به منظور تحریک احساسات، اشاره به وقایع 16 خرداد شده است. سپس روحانیون را به اتحاد دعوت نموده و گوشزد نموده است که صفوف خود را وسیع نمایید و نبایستى هدف خود را فراموش کنید و بدانید که لبه تیز تبلیغات به کدام طرف باید متوجه گردد. مبادا ندانسته از پشت خنجر به صفوف خود بزنید و توان خود را بگیرید.

بعدا به کشور اسرائیل تاخته است و اعلام نموده است که کشور ما همکار اسرائیل است و غیره .... پس از قرائت نشریه فوق و اثرات آن در جامعه و شایعاتی که در نتیجه پخش این نشریه به‌وجود آمده است، براى کمیته چنین نتیجه حاصل شد که دست‌هاى خارجى مشغول ربودن کانون‌هاى ناراضى کشور است و آنان را به عناوین مختلف وادار به تحریک احساسات مردم ساده‌لوح نموده و به عصیان و اخلال وادار می‌سازند[!]

به نظر کمیته، نفوذ در حوزه علمیه و دستگیرى مقصرین و تنبیه آنان طبق قوانین کشور ضرورى به نظر می‌رسد.

اصل در بخش 332 موجود داشت. 321 در پرونده نشریه بعثت بایگانى شود. صابرى 2 /8 
 

9- گزارش ساواک از دستگیری سید هادی خسروشاهی 20 /12 /1343[24]

متن سند

از ساواک قم

شماره 2983 رقم

تاریخ 20 /12 /43

به پیوست یک نفر متهم با 12 برگ

به: ریاست ساواک تهران

درباره: اعزام سید هادی خسروشاهی فرزند سید مرتضی

پیرو تلگراف شماره 649-9 /12 /43

نامبرده فوق که یکی از محرکین تظاهرات روز 8 /12 /43 (که مصادف با وفات امام جعفر صادق و روز زدوخورد در مدرسه فیضیه قم) می‌باشد، همراه با 12 برگ پرونده اعزام گردید. به‌طوری که از اطلاعیه‌های موجود در پرونده مشارالیه استنباط می‌گردد، وی به‌طور کلی در تحریکات روحانیون از ابتدا در فعالیت بوده و به‌طوری که گفته می‌شود نامبرده از نویسندگان نشریه بعثت و انتقام می‌باشد.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم          ح. بدیعی

 

نتایج

بررسی اسناد ساواک در رابطه با نشریه بعثت نشان می‌دهد که:

1- عوامل ساواک در خصوص یافتن عاملین تهیه و توزیع نشریه به شدت دچار مشکل شده بودند تا حدی که از سر استیصال، احتمال حضور دست‌های خارجی را در آن مطرح می‌کردند.

2- نشریه در شهرهای مختلف کشور و در میان اقشاری علاوه بر دانشجویان و طلاب و اساتید حوزه و دانشگاه نفوذ رو به فزونی داشت.

3- از گزارش مربوط به ساواک استان کرمان و با توجه به فاصله زیاد کرمان با شهر قم که مرکز انتشار نشریه بود، می‌توان نتیجه گرفت که توزیع نشریه تا چه پایه حساب شده، سریع و مطابق موازین امنیتی بوده است.[25]

4- تکاپوی جدی اداره کل سوم ساواک که مهم‌ترین اداره آن و مسئول امنیت داخلی رژیم بود و تقاضای این اداره از ریاست ساواک برای تحقیقات درباره نشریه، نشان دهنده آن است که با شتاب گرفتن توزیع نشریه در سراسر کشور، ساواک نسبت به نفوذ و تأثیر نشریه در میان مردم حساس و نگران بود و می‌کوشید با انجام عملیات شناسایی، جلوی توزیع گسترده آن را بگیرد.[26]

5- اشاره به بازار تهران در برخی از اسناد ساواک حاکی از آن است که بسیاری از شماره‌های نشریه در بازار توزیع شده و بخش زیادی از خوانندگان علاقه‌مند نشریه از اعضای اصناف بازار بودند.[27]

 

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 1392

آرشیو مقالات