مقالات
روابط حکومت پهلوی و اسرائیل از منظر اسناد
زهرا رنجبر کرمانی
14 مرداد 1398
سیاست حکومت پهلوی در قبال اسرائیل از زمان تأسیس این رژیم در 1948 تا 1950م. نامشخص بود. حکومت پهلوی با توجه به قدرت جریانهای مذهبی داخلی تا مدتها نمی‌توانست حرکتی برخلاف مصالح مسلمانان انجام دهد و جسارت شناسایی اسرائیل را نداشت، به‌طوری‌که در اظهارنظرهای رسمی، نظری درخصوص شناسایی اسرائیل اظهار نمی‌شد. به هر حال پس از یک سال و اندی از زمان تأسیس رژیم اسرائیل، در سال 1328ش. دولت حکومت پهلوی آن را به رسمیت شناخت.[1] حکومت وقت ایران در میان کشورهای اسلامی، اولین حکومتی بود که این رژیم را به رسمیت شناخت. این مسئله واکنش منفی اعراب را که در جبهه مقابل اسرائیل قرار داشتند به دنبال داشت. حفظ حقوق اتباع ایرانی در فلسطین و لزوم مطالعه حوادث رژیم جدیدالتأسیس از جمله دلایل دولت حکومت پهلوی در توجیه پذیرش اسرائیل عنوان شد.[2]
مردم، علما و روحانیون و بخشی از حاکمیت در داخل و کشورهای عربی و اسلامی در خارج، از مخالفان اسرائیل بودند. در سال 1951م. دکتر مصدق با در نظر گرفتن این مسئله، قطع رابطه با رژیم اسرائیل را اعلام کرد. در نتیجه اسرائیلی‌ها و طرفداران انگلیسی آنها در جبهه مخالفان مصدق و نهضت ملی کردن نفت قرار گرفتند. طبعاً با سقوط دولت مصدق متعاقب کودتای 28 مرداد 1332 به تدریج مناسبات حکومت پهلوی و اسرائیل برقرار شد.[3]
روابط این حکومت و اسرائیل جلوه‌ای از پنهان‌کاری سیاسی و ظاهرسازی عوام‌فریبانه بود. مشی سیاست خارجی حکومت پهلوی مبتنی بر روابط حسنه با اسرائیل بود اما برای جلوگیری از اعتراضات اعراب، حتی در بالاترین سطح به‌صورت غیررسمی و گاه محرمانه صورت می‌گرفت.[4] ملاقات سران آنها غالباً محرمانه و به همت ساواک انجام می‌شد. هیئت‌های حکومت پهلوی نیز به‌صورت محرمانه به اسرائیل اعزام می‌شدند.[5]
در اوایل دهه 40 شمسی، بی‌ثباتی‌های سیاسی کشور و قدرت‌نمایی حرکتهای مذهبی که در نهایت به قیام 15 خرداد 1342 انجامید، به‌ویژه مطرح شدن اندیشه‌های امام خمینی، مناسبات حکومت پهلوی و اسرائیل را محرمانه‌تر کرد.[6] با وجودی که ساواک از روحانیون خواسته بود که به آن حمله نکنند، اما امام خمینی در سخنرانی تاریخی عاشورای 1342ش. حملات تند و شدیدی به اسرائیل کرده و عمال آن را یکی از مقصرین حادثه مدرسه فیضیه دانست. ایشان اسرائیل را به تلاش برای تسلط بر اقتصاد، تجارت و زراعت ایران و تصاحب ثروت‌های ملی متهم نمود.[7] پس از قیام 15 خرداد امام خمینی به همراه جمعی از مراجع حوزه علمیه قم در اعلامیه‌ای برائت از اسرائیل را بر علمای اسلام واجب دانستند و از ایشان خواستند خطرهای به رسمیت شناختن این رژیم را به جهان اسلام تذکر دهند.[8]
روابط حسنه حکومت پهلوی و اسرائیل، از مهم‌ترین دلایل نارضایتی مردم از این حکومت بود و در گسترش حرکتهای ضد رژیم نقش مؤثری ایفا کرد. در نهایت با پیروزی انقلاب اسلامی، روابط سی ساله حکومت پهلوی و اسرائیل پایان یافت.[9]
اسناد
1- کنترل محافل مذهبی از سوی ساواک با هدف ممانعت از تجمعات اعتراضی نسبت به اسرائیل 25 /3 /1343[10]
متن سند
گیرنده: تیمسار ریاست ساواک اداره کل سوم
تاریخ: 25 /3 /43
فرستنده: ساواک تهران
شماره: 6482 /2
موضوع: شایعات
شماره عطف: 10513 /321 ـ 24 /3 /43
گزارشات واصله از ساواکهاى کرج، جنوب شرق، شهررى، قزوین، قم به شرح زیر می‌باشد. ضمناً در مورد سایر ساواکهاى تابعه متعاقباً اعلام خواهد شد.
ساواک کرج، ضمن مراقبتى که به‌عمل آمده، تاکنون در مساجد و تکایاى کرج از طرف وعاظ اشاره‌اى به روابط ایران و اسرائیل نشده و انتقادى از اعضاى کابینه به‌عمل نیامده.
ساواک جنوب شرق، در مورد تنقید از اسرائیل مراتب مورد تائید است و وعاظ کم‌وبیش در روى منبر غیرمستقیم نسبت به اسرائیل حمله نموده، ولى پیرامون انتقاد از وزراء بهائى اطلاعاتى واصل نگردید.
ساواک شهر رى، تاکنون وعاظ شهر رى بر روى منبر حین وعظ و خطابه سخنانى در اطراف روابط سیاسى ایران و اسرائیل و همچنین اعضاى کابینه وابسته به فرقه بهائى ایراد ننمودند.
ساواک قزوین، وعاظ و روحانیون این شهرستان تا این تاریخ درباره روابط سیاسى ایران و اسرائیل همچنین در مورد بهائیان کابینه دولت مطالبى بیان نداشته‌اند.
ساواک قم، تا این تاریخ که در مجالس روضه‌خوانى قم صحبتى در موارد اطلاعیه مورد بحث نشده است. بایگانى شود 1 /4
2ـ ارسال مشعل از اسرائیل به ایران 3 /5 /1343[11]
متن سند
گیرنده: تیمسار ریاست ساواک اداره کل سوم
تاریخ: 3 /5 /43
فرستنده: ساواک تهران
شماره: 9297 /12
موضوع: ارسال مشعل از کشور اسرائیل
شخصى بنام ژابد تبنسکى[12] یکى از بانیان کشور اسرائیل که در چند سال پیش در خارج از خاک اسرائیل فوت نموده است که اخیراً جنازه این شخص به اسرائیل حمل گردیده و رئیس‌جمهور اسرائیل به منظور تجلیل از این شخص دستور داده مشعل‌هایی روشن کنند و این مشعل‌ها را به ممالک یهودى‌نشین بفرستند. آقاى ناصر بنایان مدیر باشگاه ورزشى کوروش که در اسرائیل به‌سر می‌برد، از رئیس‌جمهور اسرائیل تقاضا می‌نماید تا از این مشعل‌ها به ایران نیز فرستاده شود. در نتیجه طبق اطلاع مراتب به عرض تیمسار ریاست تربیت بدنى[13] می‌رسد و با موافقت ایشان این مشعل به ایران فرستاده می‌شود و در تاریخ 11 /4 /43 این مشعل از طرف پلیس تهران با یک موتورسیکلت سوار از فرودگاه مهرآباد تا باشگاه کوروش مشایعت می‌شده است. رئیس ساواک تهران، مولوى
این عمل سوء‌تفاهماتى بین روحانیون ایجاد کرده است.
اقدامى ندارد.
بایگانى شود. مقدم 10 /5
3ـ انتشار اعلامیه توسط دانشجویان در حمایت از روحانیون و مخالفت با اسرائیل 12 /5 /1343[14]
متن سند
شماره: 15486 /321
تاریخ: 12 /5 /43
موضوع: بشیرى معاون حسابدارى اداره کل ثبت
بشیرى معاون حسابدارى اداره کل آمار و ثبت احوال به یکى از دوستان خود گفته است اخیراً دانشجویان اسلامى دانشگاه تهران به طرفدارى از روحانیون و مخالفت با دولت اسرائیل و عمال آنها و همچنین در مخالفت با پیمان اخیر سه جانبه ایران، ترکیه، پاکستان، اعلامیه‌اى تهیه و منتشر نموده‌اند.
نامبرده اضافه کرده این عده در نظر دارند در آغاز سال تحصیلى جدید در صورت امکان با تشکیل میتینگ و دمونستراسیون مخالفت خود را در این مورد نشان دهند.
در صورت تصویب به ساواک تهران ارسال گردد.
798 ـ ک
گیرندگان: ریاست ساواک تهران جهت اطلاع و تحقیق و اعلام صحت و سقم موضوع
4ـ گزارش سفیر لبنان به وزارت خارجه کشور خود در مورد روابط حکومت پهلوی و اسرائیل 21 /06 /1343[15]
متن سند
شماره: 13174 /231
تاریخ: 21 /6 /43
موضوع: گزارش سفیر لبنان
طبق اطلاع:
سفیر لبنان در تهران قبل از عزیمت از تهران به وزارت امورخارجه کشور متبوعه‌اش گزارش نمود، دکتر دوریل نماینده یهودى‌ها در تهران تعمداً یادداشت‌هایی به سفارتخانه‌هاى مقیم تهران ارسال و خود را سفیر اسرائیل و اعضاء هیئت دیپلماسى خود را به ترتیب معرفى نموده بود.
این سفارت نظر ادارات مسئول را نسبت به این موضوع طلب نموده و دنبال آن وزیر امورخارجه ایران، یهودى نامبرده را احضار و به او دستور می‌دهد که از دنبال کردن اعمال تحریک‌آمیز و خلاف اصول خوددارى نماید و یادداشت دیگرى به سفارتخانه‌هاى مختلف نوشته و از اشتباهى که مرتکب شده است عذرخواهى کند و در غیر این‌صورت ظرف بیست‌وچهار ساعت خاک ایران را ترک نماید.
لذا مشارالیه به کشورش (اسرائیل) مراجعت و روز بعد به ایران بازگشت و از مسئولین دولتى ایران عذرخواهى نمود. ضمناً یادداشت دیگرى به هیئت‌هاى دیپلماسى ارسال و طى آن از عمل اشتباه‌آمیز خود معذرت خواسته است.
گیرندگان
به اداره کل هفتم ـ بخش خاورمیانه ـ بخش ترکیه و اسرائیل
تعداد نسخه
آن طوری که آقاى سفیر لبنان متذکر شدند، موضوع یادداشت سفارت اردن (به اتحادیه عرب) مبنى بر باز شدن دفترى براى رسیدگى به امور ایرانیان مقیم اسرائیل، موضوعى دقیق نیست. بلکه سفارت سوئیس که عهده‌دار رسیدگى به مشکلات ایرانی‌هاى اسرائیل است، از دولت ایران تقاضا نموده یک کارمند کاردان ایرانى که صلاحیت رسیدگى به امور کنسولى را داشته باشد، به اسرائیل اعزام نماید تا به کارهاى ایرانیان که بسیار زیاد است رسیدگى کند و این موضوع تازگى ندارد بلکه یک‌سال و نیم پیش عملى شد و به همین میزان محدود می‌گردد.
اما آنچه در یادداشت‌هاى دولت کویت (به اتحادیه عرب) وارد شده اغراق‌آمیز و قابل دقت و اعتماد نیست، چون دکتر ارسنجانى[16] از وزارت استعفاء داد، نه آن طوری که گفته شده است براى تشکیل کابینه جدید بوده است. البته نامبرده از بزرگترین دوستان اسرائیل به شمار می‌رود و او بود که کارهاى زیر را انجام داد:
1ـ توافق ارسنجانى و موشى‌دیان[17] براى اعزام کارشناسان ژئوفیزیک ـ آبهاى تحت‌الارضى
2ـ گولدامایر[18] از تهران عبور کرد و آقاى حسن ارسنجانى از او استقبال به عمل آورد.
3ـ مسافرت ارسنجانى به اسرائیل و مدتى اقامت او در آنجا پیش از استعفایش و سپس اظهاراتى که در ایران درباره آمادگى اسرائیل براى سرمایه‌گذارى در ایران همچنین تفسیر رادیو اسرائیل درباره مسافرت احمد فرهاد[19].
در اینجا به نامه شماره 2 /7 /14 مورخ 8 /1 /1963 خود اشاره می‌نماییم که اسرائیل هرگونه فرصت را مغتنم می‌شمارد تا روابط خود را با ایران محکم‌تر ساخته، پیشنهاد تقدیم کارشناسانى در هر زمینه و سرمایه‌گذارى و اعزام دانشجو و غیره می‌نماید و در تقویت نفوذ یهودیان ایران در زمینه‌هاى مالى و مطبوعات کوشش فراوان به عمل می‌آورد. اما موضوع این‌که گفته شده است نفوذ اسرائیل در ایران به میزانى رسیده که با توصیه اسرائیل کنگره کشاورزى که جمعیت فراوانى از کشاورزان در آن شرکت کردند و شاه آن را افتتاح کرد و لوایح اصلاحى ششگانه معروف خود را اظهار داشت (موضوع گزارشات متعددى که در این مورد ارسال نموده‌ایم) برگزار گردیده، بسیار اغراق‌آمیز و از حقیقت دور است، چون شاه در اغلب کارهایش ابتکار عمل را در دست دارد و شایسته نیست طور دیگرى تعبیر شود.
موضوع آمدن برخى مسئولین اسرائیل به ایران امرى است واضح، ولى مذاکرات فیمابین به‌صورت رسمى به عمل نمی‌آید. چنانچه بن‌گوریون[20] از تهران عبور کرد و در آن موقع دکتر امینى[21] همراه وزیر خارجه از او دیدن کردند (موضوع گزارش سرى ما به شماره....) ولى این ملاقات هم به‌طور رسمى انجام نگرفت.
5- تلاش اسرائیل برای تشکیل انجمن فرهنگی ایران و اسرائیل 29 /6 /1343[22]
متن سند
شماره: اداره دوم عملیات 992 /321
تاریخ: 29 /6 /43
موضوع: روابط ایران و اسرائیل
طبق اطلاع توسط دولت اسرائیل اقداماتى در حال انجام است که در ایران یک انجمن فرهنگى به نام ایران و اسرائیل تشکیل شود.
نظریه: تشکیل انجمن مزبور در حال حاضر صرف‌نظر از جنبه داخلى (مخالفت روحانیون ایران) از لحاظ سیاست خارجى نیز با توجه به روابط ایران و اعراب به سود کشور نخواهد بود.
رشیدى. 29 /6 بخش 321 بررسى نماید. 29 /6
در پرونده کلى روحانیون ضمیمه شود. 31 /6
نتایج
بررسی تعدادی از اسناد به‌جا مانده در خصوص رابطه حکومت پهلوی و اسرائیل نکات درخور توجه زیر را نشان می‌دهد:
1ـ رژیم اسرائیل به گسترش روابط با حکومت پهلوی علاقه فراوان داشت. بن‌گورین اولین نخست‌وزیر اسرائیل و پیشگام طرح توسعه روابط این رژیم با کشورهای پیرامون جهان عرب بویژه ترکیه و ایران، به منظور خارج کردن اسرائیل از انزوای سیاسی و تأمین منافع اقتصادی ـ امنیتی این رژیم در مقابل کشورهای عربی، این طرح را پیگیری می‌کرد.[23]
2ـ علاوه بر حوزه‌های اقتصادی و اطلاعاتی ـ امنیتی، اسرائیل به زمینه‌های فرهنگی به جهت تغییر نگرش ایرانیان نسبت به خود توجه ویژه داشت.[24]
3ـ حضور تعداد فراوانی از اتباع یهودی در ایران در تلاشِ اسرائیل برای برقراری ارتباطات فرهنگی، اقتصادی و امنیتی رو به گسترش با کشور بسیار مؤثر بود.
4ـ ساواک به منظور جلوگیری از هرگونه حرکت اعتراضی ضداسرائیلی، تجمعات مردم بویژه روحانیون و دانشجویان را به دقت رصد کرده و در بعد خارجی نگران واکنش منفی اعراب به توسعه روابط دو جانبه حکومت پهلوی و اسرائیل بود.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. شهبازی، الهام. 1393. «ایران و اسرائیل از همکاری تا منازعه». خردنامه. بهار و تابستان 1393. شماره 12. از صفحه 91 تا 112. ص 94
[2]. احمدی حسینی، وحیده. 1392. «رابطه ایران و اسرائیل در دوره پهلوی دوم». تاریخ پژوهی. بهار 1392. شماره 14. از صفحه 41 تا 53. صص 41 و 43
[3]. شهبازی. همان. ص 95
[4]. همان. ص 95
[5]. مدنی، سیدجلال‌الدین. 1361. تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد2. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. ص 144
[6]. شهبازی. همان. ص 95
[7]. حسینی. همان. ص 49
[8]. شهبازی. همان. ص 95
[9]. همان. ص 95
[10]. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1382. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد ششم. تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی. ص 143
[11]. همان. ص 233
[12]. ولادیمیر یوگنی ویچ ژابوتینسکی از یهودیان روسیه بود که در سال 1919م. تشکیلات شبه نظامی «هاگانا» را برای دفاع از صهیونیست‌ها در فلسطین ایجاد کرد. وی از اعضای «هیئت اجرایی سازمان صهیونیسم» بود. (برنر، لنی. 1385. مشت آهنین. ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: اطلاعات. صص 76 و 84)
[13]. منظور دکتر عباس ایزدپناه است که در آن سال ریاست سازمان تربیت بدنی را بر عهده داشت. (حدادپور، مهدی. روزنامه اعتماد. 23 /9 /85. شماره 1284. ص 16)
[14]. مرکز بررسی اسناد. همان. ص 244
[15]. همان. ص 342
[16]. سیدحسن ارسنجانی وزیر کشاورزی و سپس وزیر امور خارجه کابینه امینی بود که در سال 1348 درگذشت. (مرکز بررسی اسناد. همان. ص343)
[17]. موشه‌دایان از نظامیان و سیاست‌مداران مشهور رژیم صهیونیستی بین دهه‌های 50 تا 70 م. و رئیس ستاد ارتش، وزیر کشاورزی، وزیر دفاع و وزیر امورخارجه این رژیم بود. (مرکز بررسی اسناد. همان. صص 343 و 344)
[18]. گلدا مایویچ مایر از فعالین سیاسی اسرائیل و دارای مناصبی چون وزیر کار و وزیر امور خارجه بود. وی بین سالهای 1969 تا 1974 سمت نخست‌وزیری این رژیم را بر عهده داشت. (مرکز بررسی اسناد. همان. ص 345)
[19]. احمد فرهاد پزشک، نویسنده و مدتی رئیس دانشگاه تهران بود و در سال 1350ش. درگذشت. (جمالزاده، محمد علی. 1350. «وفیات معاصران». یغما. آبان 1350. شماره 278. از صفحه 489 تا 496. صص 494 و 495)
[20]. دیوید بن‌گورین بانی تأسیس رژیم صهیونیستی و اولین نخست‌وزیر این رژیم بود. وی در انتقال تدریجی یهودیان به فلسطین اشغالی نقش مؤثری داشت. (مرکز بررسی اسناد. همان. ص 345)
[21]. علی امینی مجدی بین سالهای 1340 تا 1341ش. به مدت 14 ماه نخست‌وزیر ایران بود. پیش از آن مشاغلی چون وزارت دادگستری و دارایی را بر عهده داشت. (کاظمی، محسن. 1384. «دوست کندی در ایران، فعالیتهای سیاسی علی امینی در دوره پهلوی». زمانه. دی 1384. شماره 40. از صفحه 45تا 48. صص 46 و 48)
[22]. مرکز بررسی اسناد. همان. ص 350
[23]. شهبازی. همان. ص 96
[24]. همان. ص 98
تعداد بازدید: 2036
آرشیو مقالات
جدیدترین مطالب
پربازدیدها
