بازتاب قیام 15 خرداد در خارج از کشور از منظر اسناد

زهرا رنجبر کرمانی

25 شهريور 1398

قیام مردمی 15 خرداد 1342 از مهمترین رخدادهای ایران معاصر، جلوه‌ای از بروز شور انقلابی ـ مذهبی مردم مسلمان ایران و آغاز نهضت انقلابی ـ اسلامی امام خمینی بود. بدیهی است پیامدهای چنین واقعه بزرگی نمی‌توانست به داخل ایران محدود شود. این حادثه در رسانه‌های خارجی بازتاب داشت و بویژه در مجامع مذهبی خارج از کشور واکنش علمای شیعه و سنی را برانگیخت. با وجودی‌که دولت ایران به هیچ وجه مایل به انتشار اخبار این رخداد به خارج از مرزها نبود، اما نتوانست جلوی وقوع این مسئله را بگیرد و در مقابل عمل انجام شده قرار گرفت. در همان ایام ساواک طی نامه‌ای به وزرات خارجه انتشار اخبار وقایع 15 خرداد در خارج از کشور را سبب توهم مقامات سیاسی کشورهای بیگانه دانست.[1]

انتشار اخبار ناگوار ایران بویژه در مجامع مذهبی عراق که پیوند دیرینه با محافل مذهبی ایران داشتند واکنش‌های متعددی برانگیخت. مراجع و طلاب حوزه علمیه نجف با صدور اعلامیه و تلگراف مراتب اعتراض خود را به وقایع رخ داده و بازداشت امام خمینی اعلام و در سایر مدارس مذهبی نجف نیز وعاظ علیه حکومت ایران سخنرانی کردند. در سایر شهرهای مذهبی عراق نیز اجتماعاتی برگزار شد. علمای عراق با علمای سایر کشورهای مسلمان تماس گرفتند تا حرکتی یکپارچه بر ضد رژیم پهلوی و در حمایت از قیام مردم مسلمان ایران انجام دهند.[2]

اما واکنش رسانه‌های غربی به کلی متفاوت و اغلب در حمایت از رژیم شاه بود. خبرگزاری‌های خارجی مخالفت روحانیون با اصلاحات ارضی را عامل اصلی ناآرامی‌ها و مظهر ارتجاع دانستند! ایشان به نقل از سخن‌گویان ارتش و مسئولان امنیتی رژیم پهلوی، از سرکوبی قیام و آرامش پس از آن گفته و سخنان شاه را که در آن عناصر مذهبی را مقصر دانسته بود بازگو می‌کردند.[3] این خبرگزاری‌ها، قیام 15 خرداد را «چهارشنبه سیاه» نامیدند و توده کارگران، دهقانان و زنان را حامی رژیم معرفی نمودند! برخی البته خبر اعتراضات علمای داخل و خارج از کشور به دستگیری امام خمینی را نیز پوشش دادند.[4]

مطبوعات خارجی نیز در درک ناصحیح و مغرضانه از قیام 15 خرداد دست کمی از خبرگزاری‌های‌شان نداشتند. این نشریات، برای توصیف این رویداد از عباراتی چون «بلوا»، «شورش»، «کودتا»، «کودتای ارتجاع» و «توطئه مرتجعین» استفاده کرده و نشان دادند که درکی از شعور سیاسی و شور دینی ملت ایران علیه استبداد و استعمار ندارند. ایشان تمامی آشوبها و خرابکاری‌هایی که توسط عمال رژیم برای بدنامی مبارزین صورت گرفته بود را به ملت ایران نسبت داده و توطئه روحانیونی دانستند که از مذهب و تعصب دینی مردم در جهت اهداف خود و حمایت از فئودال‌ها استفاده می‌کردند! شاه را اصلاح‌طلب و منجی ایران معرفی کرده و قدرت و جسارت وی را در سرکوب مخالفان توسعه ستودند![5]

از دیگر سو مطبوعات ترکیه به عنوان کشوری که بیشترین نقش را در دفاع از اقدامات ضد ملی و ضد دینی رژیم پهلوی داشت، پس از قیام 15 خرداد به سفارش کنسولگری‌های ایران برای مخدوش نشان دادن چهره واقعی قیام برای مسلمانان ترکیه هم‌صدا شدند. روزنامه‌های سکولار ترکیه مانند همتایان غربی و شرقی‌شان قیام را نتیجه تحریکات جمال عبدالناصر و موضع ارتجاعی روحانیون در خصوص زنان و دهقانان دانستند![6]

آنچه گفته شد کلیاتی است که نشان می‌دهد نهضت نوپای امام خمینی در خارج از کشور- و نه البته نزد روحانیون متعهد- تا چه میزان آگاهانه و مغرضانه و در حمایت از حکومت پهلوی یا ناآگاهانه و ساده‌لوحانه، اغلب دچار سوء تعبیر شد. البته اسنادی که در پی می‌آیند نشان دادند که شاه در نهایت نتوانست بر اهداف و علل واقعی رخداد 15 خرداد سرپوش گذارد و صدای مخالفت ایرانیان با حکومت پهلوی و شخص شاه به گوش ملل دیگر رسید.

 

اسناد

1- نگرانی ساواک از انتشار اخبار 15خرداد در آلمان 16 /3 /1342[7]

متن سند

از : کلن

به : تهران

تاریخ : 16 /3 /42

شماره : 3190

تلگرافات وارده

اخبار بدى از رادیوهاى آلمان درباره ایران پخش مى‌شود. هر چه زودتر مرا در جریان واقعه حوادث روز بگذارید.

89ـ 5 /6 /63 سرتیپ علوى‌کیا تلگراف شد. از مرموزات سؤال شود 16 /3 /42

 

2- بازتاب حوادث 15خرداد در عراق 18 /3 /1342[8]

متن سند

شماره: 15689 /233

تاریخ : 18 /3 /42

موضوع : انعکاس جریانات اخیر

1) انعکاس اخبار و جریانات دو روز پیش تهران مبنى بر دستگیرى [آیت‌الله] خمینى و همچنین درج مطالب عارى از حقیقت با عناوین و تیترهاى درشت در جراید و پخش و انتشار اخبار ایران از رادیو بغداد، مراجع روحانى اماکن متبرکه را تهییج به عکس‌العمل کرده و مصمم هستند به وسایل مقتضى از طریق انتشار اعلامیه و بیانیه و همچنین سخنرانى از منابر و تکایا احساسات مردم شیعه را بر علیه مقامات عالیه دولت شاهنشاهى برانگیزند.

2) از شب 15 /3 /42 در نجف در مدرسه آخوند مطالبى [به] وسیله صادقى نام که ایرانى و اخیراً به مکه مشرف و به علت نشر بیانیه مدتى در آنجا بازداشت و اخیرا به عراق آمده بر علیه دولت شاهنشاهى ایراد و در سایر مراکز روضه‌خوانى در کربلا و نجف به همین ترتیب عمل شده است.

رونوشت در پرونده‌هاى تظاهرات 15 خرداد و آیت‌اللّه‌ خمینى بایگانى شود. 26 /3

 اصل در پرونده ر ـ 836 بایگانى است

 

3- انتشار اخبار وقایع خرداد42 در روزنامه‌های آلمان 18 /3 /1342[9]

 

                                         

متن سند

از:  کلن

به : تهران

تاریخ : 18 /3 /42

شماره : 3273

تلگرافات وارده

روزنامه NEUE.ZURICHER.ZEITUNG چاپ زوریخ و روزنامه FRANKFURTER.ALLGEEMEINE  در مقاله اساسى امروز خود نسبت به ایران مطالب بسیار جالب و مفیدى نوشته‌اند و اکنون با وضعى که پیش آمده تصور مى‌شود باید از این موقعیت حداکثر استفاده از نظر تبلیغاتى نمود. گرچه در رادیو و تلویزیون‌ها در اینجا اخبار را بیش از آنچه واقع شده بزرگ جلوه داده‌اند، ولى خوشبختانه چون همه در این جریانات فقط مرتجعین و مخالفین اصلاحات را مسبب این عملیات مذبوحانه مى‌دانند، نباید این موقعیت حساس را از دست داد. در اینجا آنچه میسر باشد، از طرف تمام مامورین سفارت اقدام خواهد شد.

. 91 ـ 7 /6 /63 سرتیپ علوی کیا

 آقاى طباطبایى مقاله‌هاى منتشره مرتبا در روزنامه‌هاى ما ترجمه و درج مى‌شود.

 دستور رویت شد. 18 /3 /42

 

4- انتشار مطالب خلاف واقع در روزنامه کیهان انگلیسی در مورد تظاهرات 15خرداد 18 /3 /1342[10]

متن سند

تاریخ : 18 /3 /42

محترماً به استحضار مى‌رساند روزنامه کیهان انگلیسى در شماره امروز خود ضمن درج عکس شخصى که موهاى سرش را تراشیده و ته‌ریشى نیز دارد مى‌نویسد این عکس شخص غیرمسلمانى به نام ربرت ولد است که دیروز در حالى که پیراهن مشکى مخصوص پوشیده و عکس آقاى خمینى را در دست داشته و مردم را به شدت عمل تشویق مى‌نمود که توسط نیروهاى انتظامى دستگیر شده و اولیاء امور مى‌گویند همین مطلب به خوبى نشان مى‌دهد که این دمونستراسیون به هیچ‌وجه جنبه تظاهرات مذهبى نداشته و منظور همان تظاهرات سیاسى بوده است.

آقای شهابی 18 /3 /42

در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى 22 /3

 

5- انعکاس اخبار 15خرداد در فرانسه توسط دانشجویان ایرانی 18 /3 /1342[11]

متن سند

کشور فرانسه

تاریخ : 18 /3 /42

شماره : 128 /315

موضوع : انعکاس حوادث اخیر در شهر تور فرانسه

تلویزیون فرانسه شرحى در مورد حوادث اخیر تهران پخش نموده است. دانشجویان ایرانى مقیم شهر تور گفته‌هاى تلویزیون فرانسه را به نحو دیگرى براى فرانسویان شرح داده و مى‌گفته‌اند که در تهران مردم بر علیه اعلیحضرت قیام کرده‌اند و مسئله بى‌حجاب بودن خانمها را بهانه قرار داده‌اند. و حقیقت امر، انقلاب مردم بر ضد حکومت است. دانشجویان مزبور حتى مى‌خواسته‌اند مطالب فوق را در روزنامه منعکس نمایند، لیکن بنا به توصیه یکى از دانشجویان از این کار منصرف شده‌اند.

 بایگانى شود. شهابى 21 /3 /42

 

6- دیدگاه اروپاییان در مورد حوادث 15 خرداد 12 /4 /1342[12]

متن سند

شماره : 1194/بخش 312 اداره یکم عملیات

تاریخ : 12 /4 /42

موضوع : تحولات ایران

مسافرى که از اروپا آمده و شخص بی‌طرفى است، اظهار می‌نمود قبل از واقعه 15 خرداد تقریباً روزنامه‌هاى اروپا راجع به تحولات ایران یا سکوت اختیار کرده بودند و یا اینکه روحانیون ایران را مخالف اصلاحات ارضى و آزادى زنها معرفى می‌کردند و از اعلیحضرت و اقدامات ایشان تعریف می‌کردند، ولى پس از 15 خرداد و حوادث اخیر تقریبا تمام روزنامه‌هاى اروپایی و روزنامه‌هاى آمریکایى که در اروپا چاپ می‌شود مثل هرالد تریبون همه می‌نویسند مردم ایران مخالف شاه خود هستند و این انقلاب و قیام علیه شاه ایران برپا گردیده است، به‌طوری که افکار عمومى کشورهاى آزاد و حتى ایرانیان مقیم اروپا و آمریکا متوجه وجود خطرى براى رژیم ایران گردیده است.

12 /4 /42

12 /4 در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى اداره سوم کل سوم

دانشگر 17 /4 /42

19 /4

نتایج

بررسی چند نمونه از اسناد به‌جا مانده در خصوص بازتاب قیام 15 خرداد در خارج از کشور، موارد در خور توجه زیر را نشان می‌دهد:

1ـ مقامات امنیتی رژیم پهلوی علاقه‌ای به انتشار اخبار وقایع 15 خرداد در رسانه‌های خارجی نداشتند. ایشان اخباری که این رسانه‌ها در خصوص ایران منتشر می‌کردند، به خصوص آنها را که مطابق خواسته‌های‌شان نبود، «خبر بد» می‌دانستند.

2ـ علی‌رغم اینکه رژیم اخبار منتشره در رسانه‌های عراق را عاری از حقیقت می‌دانست اما به نظر می‌رسد درست به همین علت این اخبار با واقعیت هم‌خوانی داشته است. اخباری که در خصوص کشتار مردم مسلمان و دستگیری امام خمینی از طریق این رسانه‌ها به گوش روحانیون و مراجع عراق رسید، ایشان را به واکنش شدید در قبال اقدامات ظالمانه و غیر انسانی رژیم پهلوی واداشت.

3ـ رسانه‌های غربی تلاش مذبوحانه‌ای در جهت مخدوش کردن زمینه‌ها و عوامل قیام 15 خرداد به خرج می‌دادند. ایشان برای نیل به اهداف خود حتی تا مرحله جعل اسناد و عناوین نیز پیش رفتند.

4ـ دانشجویان ایرانی خارج از کشور نقش مؤثری در تنویر افکار عمومی اروپاییان در خصوص وقایع 15 خرداد ایفا کردند. به نظر می‌رسد تلاش‌هایی از این قبیل بی‌ثمر نبود و افکار عمومی غربیانِ بی‌طرف کم‌کم اهداف قیام 15 خرداد را دریافته و به پوچ بودن تبلیغات سوء رژیم پهلوی در خصوص علل و عوامل این رخداد تا حدودی پی بردند.

 

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 1538

آرشیو مقالات