زهرا رنجبر کرمانی
08 مهر 1398
اهمیت بازار در تحولات سیاسی معاصر ایران نه تنها به این دلیل که این نهاد، ساختار اصلی اقتصاد سنتی بوده است، بلکه همچنین به دلیل ارتباط تنگاتنگ تاریخی با مراکز و مؤسسات مذهبی است. بازارهای سنتی همواره قلب اقتصادی شهر و مساجد و مدارس مذهبی در حکم پایگاههای فرهنگی و ایدئولوژیک بودهاند. بازاریان در طول تاریخ در اتحاد با روحانیت شیعه در هر نوع کنش اجتماعی- سیاسی مشارکت داشتهاند. «تعطیلی بازار» نزد عموم مردم حادثهای مهم تلقی شده و نشانگر کنشی اعتراضی بود. اعتصاب بازار در دوران فقدان رسانههای مدرن و یا عدم امکان برخورداری از آنها برای تودههای مردم و انحصار آنها به دولت، کارکرد یک رسانه سنتی- مردمی با دامنه نفوذ بسیار وسیع و گسترده را مییافت. تعطیلی بازار برای اغلب مردم ایجاد اختلال میکرد و در نتیجه ایشان را به کنجکاوی در مورد علت آن وامیداشت.[1]
بازار و بازاریان علاوه بر مشارکت در تحولات سیاسی که ناشی از همبستگی تاریخی ایشان با مسجد و روحانیون بود، پشتیبانی مالی و اقتصادی را نیز بر عهده داشته و عامل اساسی قدرت و تداوم کنش اعتراضی روحانیون علیه رژیم حاکم محسوب میشدند.[2]
اما علل ضدیت بازار با رژیم پهلوی چه بود؟ اول، بازاریان همانند سایر اقشار سنتی، مذهبی و شیعه نمیتوانستند در برابر اقدامات اسلامستیزانه رژیم خاموش بمانند. دوم، بازار از ابتدا پیوندی عمیق با روحانیت داشت، بنابراین بازاریان نیز به مانند روحانیون حکومت غیر معصوم را غیر شرعی میدانستند. از اینرو از اندیشه تأسیس حکومت شرعی و اسلامی استقبال و با رژیم مخالفت میکردند. سوم، ضدیت آشکار شاه با بازار بود. سخنان شاه و دیگر مقامات حکومت پهلوی آیندهای نابسامان را برای بازار پیشبینی میکرد. بازاریها به این نکته واقف بودند که در تعبیر رژیم از جامعه مدرن، جایی برای آنها وجود ندارد، چرا که به گفته شاه «بازار، نهاد تجاری - اجتماعی بزرگی در کل خاورمیانه است، اما به نظر من دوره و زمان آن سپری شده است».[3]
با آغاز حرکت اعتراضی امام خمینی در اوایل دهه 40، بازاریان همسو با روحانیون و به تبعیت از ایشان به نهضت اسلامی پیوستند. حرکت اعتراضی بازاریان تنها به شهرهایی چون قم و تهران محدود نمیشد، بلکه بازارهای شهرهای بزرگی چون اصفهان، شیراز، تبریز[4] و شهرهای کوچکتری چون خمین و قزوین[5] در کارزار مبارزه با رژیم پهلوی وارد شدند. به عنوان نمونهای از چگونگی واکنش بازاریان سراسر کشور به تحولات سیاسی - اجتماعی روز، به تکاپوهای اعتراضی بازاریان اصفهان در جریان وقایع سال 1342 اشاره میکنیم: بعد از واقعه مدرسه فیضیه، اعلامیهای از طرف پیشهوران و اصناف و بازرگانان اصفهان صادر و اعلام گردید که بازار اصفهان به مدت پنج روز برای پشتیبانی از مراجع تقلید تعطیل میگردد. تهیه کنندگان این اعلامیه ضمن ارسال آن برای استانداری و شهربانی اصفهان، خواهان اعلام خبر مذکور از رادیوی محلی برای جلب مشارکت عموم مردم شدند. اعتصاب با استقبال گسترده بازاریان اصفهان مواجه شد. دومین حرکت مهم بازاریان اصفهان پس از انتشار خبر دستگیری امام خمینی در 15 خرداد 42 روی داد. بازاریان اصفهان در واکنش به این رخداد مغازههای خود را از 16 تا 21 خرداد تعطیل نمودند.[6]
کوتاه سخن آنکه با شروع نهضت امام خمینی و حوادث منتهی به 15 خرداد 1342، بازاریان همسو با مرجعیت که رویکرد سنتی محافظهکارانه خود را رها کرده و به مرجعیت سیاسی گرایش پیدا کرده بود، از ایدئولوژی ملیگرایانه دهههای قبل به سوی ایدئولوژی اسلام سیاسی تحت هدایت روحانیون متمایل شدند. از اینرو آنجا که اقدامات مثلا اصلاحگرانه رژیم از جانب علما تکاپویی علیه اسلام تلقی میشد، بازاریان به عنوان جماعتی از متدینترین افراد جامعه به فراخوان علما برای مقابله با حکومت پهلوی پاسخ مثبت داده و در حمایت از ایشان پیشگام بودند.[7]
اسناد
1- کسب اجازه بازاریان از امام خمینی در خصوص تجلیل از ایشان 16 /1 /1343[8]
متن سند
شماره: 670/ 20 الف
تاریخ: 16 /1 /43
موضوع: تصمیم کسبه بازار
برابر اطلاع عدهاى از کسبه بازار تصمیم دارند به قم رفته و در مورد تجلیل بازار از آقاى خمینى سؤالاتى بنمایند. ضمناً کسبه بازار بینالحرمین، نوروزخان، مسجد جامع به جلو دکاکین خود پرچم زده ولى سایر اصناف از آنها تبعیت ننموده و اظهار مىدارند تا زمانى که آقاى خمینى در اینباره دستور ندهند از انجام هرگونه تجلیلى خوددارى خواهیم کرد.
گیرندگان: اداره کل سوم 321 روحانیون 17 /1
بهرهبردارى شده است. در پرونده آیتاللّه خمینى بایگانى شود. 18 /1
م ـ و ـ 959
2- رهنمود امام خمینی به بازاریان تهران 4 /3 /1343[9]
متن سند
شماره: 1698 /20 الف
تاریخ: 4 /3 /43
موضوع: پیغام آقاى خمینى به بازاریان تهران
برابر اطلاع آقاى افتخارى واعظ بهطور خصوصى اظهار داشته که از طرف آیتاللّه خمینى به طرفداران خود در بازار تهران اطلاع داده شده که از راهانداختن دسته عزادارى خوددارى نمایند که ممکن است یک عده از مأمورین دولت و سازمان امنیت بهعنوان عزادارى شورشى برپا کنند و به نام بازاریان دربیاید.
این نسخه در پرونده آیتاللّه خمینى بایگانى است ــ صابرى 5 /3
عیناً جهت اقدام به اداره 321 ارسال مىگردد. شماره 4 /3
گیرندگان: اداره کل سوم بخش 321
3- عدم راهاندازی دستجات عزاداری از سوی بازاریان در پی تصمیم مراجع 9 /3 /1343[10]
متن سند
از: اداره دوم
تاریخ: 9 /3 /43
شماره: 12596
اطلاعیه
موضوع: روزهاى تاسوعا و عاشورا
برابر اطلاع واصله:
1- به دنبال دستور حوزه علمیه قم و مراجع تقلید در مورد عدم تظاهرات و راه نینداختن دستجات در ایام تاسوعا و عاشورا، حادثه جالب توجهى در تهران روى نداده و این جریان سبب شده که مأمورین انتظامى و رؤساى کلانتریها طبق دستور، رؤساى اصناف و یا انجمنهاى محلى را تحت فشار قرار دهند که دستجات حوزه خود را راه بیندازند، زیرا عدم برگزارى مراسم عزادارى به وسیله دستجات در تهران و خیابانها وسیله تبلیغ مناسبى در جهت روحانیت و علیه دولت شده بود. اما تلاش مأمورین در این راه به جایى نرسید، زیرا اصناف و بازاریان از راهانداختن دستجات خوددارى کردند و فقط دستجات کوچکى که از جریان امر بىاطلاع بودند و یا اکثریت افراد آن را اطفال تشکیل مىدادند راه افتادند و آن هم چندان رونق و دوامى نداشت و تنها دسته مهم دستهاى به نام شهدا بود که از ساعت 9 صبح در جنوب راه افتاده و آرام و بدون تظاهرات به مساجد بازار رفتند و مراسم عزادارى را در درون مساجد انجام دادند.
در پرونده مربوطه بایگانى شود.
گیرندگان: 1ـ دایره 2 (اداره دوم) 2ـ سازمان اطلاعات و امنیت کشور
4- بررسی سوابق بازاریان مذهبی طرفدار امام خمینی از سوی ساواک 23 /3 /1343[11]
متن سند
گیرنده: ریاست ساواک تهران
فرستنده: اداره کل سوم
تاریخ: 23 /3 /43
شماره: 10923 /321
موضوع: بررسى سوابق
چون بررسى سوابق بعضى از افراد هیئتهاى مذهبى و متعصبین بازار و طرفداران آیتاللّه خمینى که بر مبناى بازجویى و مصاحبه با عدهاى از دستگیرشدگان اخیر اسامى آنها به دست آمده در اسرع وقت مورد لزوم میباشد، علیهذا دو تن از کارمندان این اداره کل به نامهاى عبداللّه دانشور و منوچهر فدائیان معرفى میگردند تا با تشریک مساعى مسئولین مربوطه در آن ساواک مخصوصاً بخش سه بازار، متناوباً به بررسى و جمعآورى سوابق بپردازند. خواهشمند است دستور فرمایند تسهیلات لازم در این زمینه فراهم گردد.
از طرف مدیرکل اداره سوم. مقدم 21 /3 /43
تهیه کننده 21 /3 /43
رئیس بخش 321 21 /3
رئیس اداره دوم 21 /3
5- گزارش ساواک از جلسه حوزه جوانان بازار وابسته به جمعیت طرفداران امام خمینی 8 /4 /1343[12]
متن سند
شماره: 7646 /20
تاریخ: 8 /4 /43
موضوع: جلسه حوزه جوانان متعصب بازار وابسته به جمعیت طرفداران [آیتالله] خمینى
بعدازظهر روز 5 /4 /43 جلسه طرفداران [آیتالله] خمینى (جوانان متعصب بازار) وابسته به هیئت مؤتلفه در انتهاى سلسبیل قرار بود تشکیل گردد. تشکیل نگردید. مسئول جلسه اسداللّه آیتاللهى به هر یک از افراد در خارج از محل تشکیل جلسه تماس و چنین اظهار میداشت که طبق اظهارات و نوشته سیدمحسن امیرحسینى این جلسه شناخته و افراد آن نیز تحت تعقیب میباشند. لذا از این تاریخ این حوزه منحل اعلام و ارتباط همگى از یکدیگر قطع میگردد. اسداللّه آیتاللهى میافزاید سیدمحسن در این نامه نوشته است که در یکى از بازجوییهایی که از من به عمل آمد، من انکار کردم که چنین جلساتى وجود ندارد. بازپرس گفت طبق اطلاعاتی که کسب شده شما در رأس یک جلسه قرار داشته و گاهى اوقات در جلسه روز چهارشنبه نیز شرکت مینمودید و اسامى اعضاء جلسه روز چهارشنبه که ده نفر بودند از طرف بازپرس بیان شد و کاملاً با اسامى اعضاء جلسه روز چهارشنبه تطبیق مینمود. البته ممکن است سیدمحسن در بازپرسى اسامى اعضاء این جلسه را لو داده. لذا طبق دستور مقامات بالاى هیئت مؤتلفه این حوزه منحل اعلام میگردد و اگر هر یک از رفقا گرفتار شدند، اسمى از من نبرند، زیرا با دستگیرى من ممکن است تشکیل جلسات دیگر که با مسئولیت من اداره میگردد تعطیل گردد.
نظریه: خواهشمند است دستور فرمایید درباره مفاد اطلاعیه تحقیق و نتیجه را به این ساواک اعلام دارند. در پرونده سیدمحسن امیرحسینى ضمیمه و ارائه شود. 9 /4
6- ملاقات عدهای از بازاریان اصفهان با امام خمینی 7 /7 /1343[13]
متن سند
شماره: 1617/ق م
تاریخ: 7 /7 /43
موضوع: ملاقات عدهاى از بازاریان اصفهان با [آیتالله] خمینى
طبق اطلاع واصله روز 6 /7 /43 عدهاى در حدود پانزده نفر از بازاریان اصفهان به قم آمده و به ملاقات [آیتالله] خمینى رفتند و پول زیادى براى مشارالیه بردند. ضمنا دو نفر از رهبران این عده به اسامى کربلایی مهدى جهانشاهى و حاج مرتضوى شناخته گردیدهاند.
اطلاعیه شود ـ 14 /7 /43
امور اجتماعى ـ 11 /7 /43
گیرندگان: ریاست ساواک تهران جهت استحضار
7- تلاش ساواک برای شناسایی بازاریان ملاقاتکننده امام خمینی 27 /7 /1343[14]
متن سند
گیرنده: ریاست ساواک استان مرکز
فرستنده: اداره کل سوم
تاریخ: 27 /7 /43
شماره: 24496 /321
موضوع: ملاقات عدهاى از بازاریان اصفهان با [آیتالله] خمینى
شماره عطف: 15524 /20 الف ـ 15 /7 /43
خواهشمند است دستور فرمایید اسامى آن عده از بازاریان اصفهان را که به ملاقات آیتاللّه خمینى به قم رفتهاند، مشخص و اعلام نمایند.
از طرف مدیر کل اداره سوم. دکتر فروزین 19 /7
رونوشت عطف به شماره 7 /7 /43 ـ 1617 جهت اقدام و اعلام نتیجه به ریاست ساواک قم ایفاد مىگردد.
رئیس بخش امور اجتماعى افضلى
بنویسید فقط همان دو نفر که اسامى آنها ذکر نشده شناخته شدهاند.
نتایج
برخی از اسنادی که در خصوص پیوند بازار با نهضت امام خمینی آورده شدند، موارد درخور توجه زیر را نشان میدهند:
1ـ بازاریان در همه تحرکات و فعالیتهای مبارزاتی خود تابع بیچون و چرای امام خمینی بودند. ایشان حتیالمقدور هیچ عملی را خودسرانه و بدون کسب اجازه از امام خمینی و سایر مراجع انجام نمیدادند. در مقابل، امام خمینی نیز که به حمایت و پشتیبانی بازاریان اطمینان و اعتماد کامل داشتند، دورادور یا در ملاقاتهای حضوری، بازاریان را رهبری و هدایت کرده و رهنمودهای لازم را ابلاغ میکردند.
2ـ تحرکات جمعی بازاریان بازتاب وسیعی در سطح جامعه داشته و واکنش توده مردم را برمیانگیخت. عوامل امنیتی رژیم پهلوی که از این حقیقت به خوبی آگاه بودند بازاریان را به دقت کنترل کرده و تلاش میکردند از این پتانسیل به نفع خود استفاده کنند.
3ـ بازارهای سراسر کشور اصلیترین تأمینکننده منابع مالی نهضت اسلامی به شمار میرفتند.
4ـ به دلیل کارکرد رسانهای قوی بازار، عوامل امنیتی رژیم پهلوی نسبت به هرگونه حرف و سخن و شایعه با رنگ و بوی سیاسی که در آن منتشر میشد حساس بوده و در مواقع لزوم واکنش فوری نشان میدادند.
پینوشتها:
[1]. مطلبی، مسعود. 1393. «نظری بر علل مخالفت بازاریان با حکومت پهلوی؛ بازار در برابر دربار». زمانه. دی و بهمن 1393. شماره 128 و 129. از صفحه 70 تا 73. ص 70
[2]. همان. ص 70
[3]. همان. ص 73
[4]. روحبخش، رحیم. 1379. «چند شهری بودن جنبشهای معاصر ایران (بررسی قیام 15 خرداد)». گفتگو. پاییز 1379. شماره 29. از صفحه 19 تا 74. صص 52 تا 57
[5]. همان. صص 63 و 65
[6]. همان. صص 54 و 55
[7]. همان. ص 68
[8]. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1382. قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد پنجم. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. ص 19
[9]. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1382. قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد ششم. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. ص 64
[10]. همان. ص 102
[11]. همان. ص 135
[12]. همان. ص 160
[13]. همان. ص 367
[14]. مرکز بررسی اسناد. جلد ششم. ص 422
تعداد بازدید: 1555