آزادی امام خمینی در فروردین 1343 به روایت اسناد

زهرا رنجبر کرمانی

25 آذر 1398

در پی وقایع 15 خرداد 42 و دستگیری امام خمینی، موج اعتراض‌ها سراسر کشور را فراگرفت. جمعی از روحانیون از سراسر کشور به تهران آمده و خواستار آزادی فوری امام خمینی شدند و به اخطارهای ریاست ساواک مبنی بر بازگشت به شهرهای‌شان نیز توجهی نکردند. سرانجام در اثر پافشاری روحانیون و مردم برای آزادی امام، رژیم پهلوی به نیرنگی متوسل شد و مصلحت را بر آن دید که با توجه به نزدیک شدن زمان انتخابات مجلسین، امام و آیات محلاتی و قمی را از زندان آزاد کند. اما این آزادی، کامل نبود و قرار شد پس از 48 ساعت که خبر آزادی امام به سراسر کشور رسید، ایشان در یکی از خانه‌های ساواک به مدت دو ماه در محاصره نگه داشته شده و ممنوع‌الملاقات شود تا انتخابات به اتمام رسد و مهاجرت علما نیز پایان یابد.[1] سرانجام در فروردین 1343 وزیر کشور، آزادی امام از این ممنوعیت را اعلام کرد. با انتشار این خبر موجی از شادی و جشن، کشور و بویژه شهر قم را فراگرفت و مردم از سراسر کشور برای ملاقات امام به قم شتافتند.[2]

یکی از وقایع مهم این ایام، انتشار قطعنامه‌ای ده ماده‌ای از جانب حوزه علمیه قم خطاب به رژیم بود. این قطعنامه که در شب 21 فروردین 43 در جشنی که به مناسبت آزادی امام در قم برگزار شده بود قرائت شد، حاوی موادی به این شرح بود: «اجرای قوانین اسلامی به صورت کامل، احیای سنت‌های متروک شده دینی، اجرای قانون اساسی به معنای واقعی خود بویژه اصل دوم متمم آن، الغای تصویب‌نامه و لوایح ضد دینی، انحلال مجلسین غیر قانونی، قطع ایادی استعمار و عمال صهیونیسم از مملکت، جلوگیری از فساد و ظلم و...»[3]

رژیم شاه درصدد بود که از برنامه آزادی امام خمینی هم‌زمان با تغییر دولت، استفاده تبلیغاتی کرده، ایشان را به سوی خود جذب و تبعاً حمایت سایر روحانیون را نیز جلب کند. بنابراین پیش از آزادی کامل امام یکی از وزرای کابینه جدیدِ حسنعلی منصور که به جای علم به نخست وزیری رسیده بود، مأموریت یافت به ملاقات امام رفته و راه آشتی را هموار کند. به علاوه دولت جدید را موجه نشان داده و شاه را از اشتباهات مبرا کند و تمام تقصیرها را به گردن دولت علم بیندازد.[4] این ملاقات اما، آن‌طور که خواست دولت بود نتیجه‌ای در پی نداشت. امام تغییر رویه خود را منوط به عدم تکرار اعمال دولت گذشته و خضوع دولت جدید در مقابل احکام اسلام نمود. رژیم که از ملاقات با امام طرفی نبسته بود تصمیم گرفت این بار نیز نیرنگی دیگر به کار برده و دروغ‌پردازی کند. پس سرمقاله روزنامه اطلاعات مورخ 18 فروردین 1343 به گونه ای تنظیم شد که گویی امام از مبارزه دست کشیده، اصول انقلاب سفید را پذیرفته و اکنون جمیع روحانیون پشتیبان کامل حکومتند! امام اما در نطق 21 فروردین محتوای سرمقاله مذکور را به شدت تکذیب کرد.[5] ایشان نه تنها تغییر موضع نداد بلکه مسیر گذشته را با جدیت و عزم راسخ پی‌گرفت. سخنرانی 21 فروردین و موضع ایشان در قبال قطعنامه حوزه علمیه قم و مقابله با سرمقاله روزنامه اطلاعات تردیدی باقی نگذاشت که امام بر ادامه روش خود مصمم است.[6] حوادث سال 1343 و واکنش امام به لایحه ضد ملی و ضد اسلامی کاپیتولاسیون، رژیم را متقاعد کرد که امام خمینی سازش‌ناپذیر است. از این‌رو چاره‌ای ندید جز اینکه ایشان را از وطن دور کند.

 

اسناد

1- برنامه ساواک در قبال آزادی و ورود امام به قم 16 /1 /1343[7]

متن سند

شماره: 17 /2

تاریخ: 16 /1 /43

سازمان اطلاعات و امنیت استان اصفهان

طبق تلگراف جناب آقاى نخست‌وزیر، دیشب آیت‌اللّه‌ خمینى به قم مراجعت [کرده‌اند]. مقرر فرموده‌اند مراقبت کافى شود که موضوع کاملاً عادى تلقى و هرگونه ابراز احساسات احتمالى تحت مراقبت خاص قرار گرفته و هیچ‌گونه تصادم روى ندهد.

استاندارى استان اصفهان. مهندس پارسا

 

2ـ گزارش ورود امام به قم و حال و هوای این شهر 16 /1 /1343[8]

متن سند

شماره: 220

تاریخ: 16 /1 /43

موضوع: آقاى خمینى

طبق اطلاع واصله از قم، ساعت 00 :22 روز 15 /1 /43 آقاى خمینى در معیت مأمورین ساواک به قم وارد و مستقیما به منزل خود عزیمت مى‌نماید. یک ربع پس از ورود مشارالیه، علماء طراز اول قم و سپس طلاب دسته دسته براى ملاقات به منزل او مراجعه مى‌نمایند.

از ساعت 00: 14 به بعد به منظور استراحت از پذیرفتن مراجعین خوددارى نموده‌ است.

تا ساعت 00: 7 روز 16 /1 /43 (ساعت تنظیم گزارش) از شهرستان‌ها جمعیتى به قم وارد نشده و ضمنا طلاب قم به منظور ابراز شادمانى سردر مدارس حوزه علمیه را چراغانى کرده و تصاویرى از آقاى خمینى به سر در‌ها نصب نموده‌اند.

گیرندگان: وزارت کشور ـ ساواک

در پرونده م ـ و ـ 959 بایگانى شود.

صابرى 20 /1 /43

3- ورود عده‌ای از اهالی کاشان و خمین به قم برای ملاقات با امام 16 /1 /1343[9]

متن سند

گیرنده: تیمسار ریاست ساواک مدیریت کل اداره سوم

فرستنده: ساواک تهران

تاریخ: 16 /1 /43

شماره: 429 /20 الف

شماره عطف 428 /20 الف ـ 16 /1 /43

تا ساعت 16:45 جارى آرامش کامل برقرار. عده‌اى از کاشان و خمین براى ملاقات به قم آمده و فعلاً جمعیت آنها با اهالى قم از دویست نفر تجاوز نمى‌کند.

از طرف رئیس ساواک تهران. مولوى

736 /20 الف ـ 17 /1 /43

در پرونده م ـ و ـ 959 بایگانى شود.

صابرى 23 /1 /43

 

4- تذکر شهربانی قزوین به بازاریان این شهر در خصوص عدم واکنش به آزادی امام 17 /1 /1343[10]

متن سند

گیرنده: ریاست ساواک استان تهران

فرستنده: ساواک قزوین

تیمسار ریاست ساواک مدیریت کل اداره سوم

تاریخ: 17 /1 /43

شماره: 234 / ق ز

ساواک قزوین گزارش مى‌نماید

روز 12 /1 /43 عده‌اى از بازاریان به عنوان تظاهر به آزادى آقاى خمینى و عزیمت وى به قم پرچم‌هاى ملى افراشته بودند. چون روز مزبور جنبه ملى و میهنى و مذهبى نداشت، از طریق شهربانى به‌طور غیر محسوس به صاحبان دکاکین مزبور تذکر داده شد که از هرگونه تظاهر خوددارى نمایند.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قزوین. نادور

رئیس ساواک تهران مولوى

اطلاعیه شود 20 /1 /43

به عرض برسد ـ 20 /1 /43

 

5- سفر مردم تهران به قم برای دیدار با امام خمینی 18 /1 /1343[11]

متن سند

شماره 797 /20 الف

تاریخ: 18 /1 /43

موضوع: مسافرت مردم از تهران به قم براى دیدن آقاى خمینى

ساعت 10 صبح دوشنبه 17 /1 /43، محمد خوانسارى مدیر دایره کارگزینى فرهنگ قم اظهار مى‌داشت: دیروز هنگام ورود آقاى خمینى خیابانها و بازار قم چراغانى شد و کلیه علما به منزل او رفته‌اند و اکنون که از قم مى‌آمدم، سیل جمعیت از تهران به طرف قم براى دیدن ایشان روان بود به‌طورى که ما از قم تا تهران را چهار ساعته پیمودیم.

گیرندگان: اداره کل سوم

بخش 325

بایگانى شود 19 /1 /43

 

6- واکنش ساواک قم به ورود امام خمینی 18 /1 /1343[12]

متن سند

گیرنده: ریاست ساواک تهران

تاریخ :18 /1 /43

شماره: 86/ق م

موضوع: صورت‌مجلس

بدین وسیله یک برگ صورت‌مجلس تنظیمى درباره حفظ امنیت و آرامش شهرستان قم به مناسبت مراجعت آقاى حاج آقا روح‌اللّه‌ خمینى از تهران به قم به پیوست ایفاد مى‌گردد.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم ح. بدیعى

به‌عرض برسد ـ 20 /1 /43

بایگانى شود ـ 23 /1 /43

 

7- برنامه ساواک برای چگونگی مواجهه با مراسم‌های برپا شده به مناسبت آزادی امام خمینی20 /1 /1343[13]

متن سند

شماره: 152 ـ 130

تاریخ: 20/ 1 /43

تلگراف رمز

کلیه ساواک‌هاى استان و فرماندارى کل به‌جز ساواک تهران

حسب‌الامر نظر به اینکه ممکن است در مورد ترخیص آیت‌اللّه‌ خمینى بعضى محافل بخواهند مراسمى به عمل بیاورند، براى اینکه بی‌خودى تصور نرود که به این موضوع زیاد اهمیت داده می‌شود، صلاح در این است که دخالت نشود. اگر در طى این مراسم حرف‌هاى خلاف رویه زده شود، هویت اشخاصى که این حرف‌ها را زده‌اند مشخص شود تا مورد بازخواست و تعقیب قرار گیرند. اوامر فوق را دقیقاً مورد نظر و اجرا قرار داده و جریان را به‌طور روزانه گزارش دهید.

سرلشگر پاکروان

در پرونده آیت‌اللّه‌ خمینى بایگانى شود. 12 /1

 

8- کسب تکلیف ساواک در رابطه با تظاهرات مردمی به مناسبت آزادی امام 20 /1 /1343[14]

متن سند

گیرنده: مقامات ساواک به ترتیب سلسله مراتب

 فرستنده: بخش 321

تاریخ: 20 /1 /43

موضوع: تظاهرات مذهبى

گزارش

محترماً معروض می‌دارد در ساعت 10:30 روز جارى (20 /1 /43) سرکار سرهنگ پرنیان‌فر[15] از دفتر ویژه اطلاعات، تلفنى با معاونت محترم اداره کل سوم تماس گرفتند و سوال کردند نظر ساواک درباره تشکیل مجالس جشنى که قرار است بعدازظهر امروز در مدرسه فیضیه قم و مدرسه عبداللّه‌‌خان واقع در بازار تهران برگزار گردد و به‌طورکلى درباره تظاهراتى که در چند روز اخیر به مناسبت مراجعت آیت‌اللّه‌ خمینى صورت می‌گیرد چیست؟

علی‌هذا مراتب در اداره کل سوم مورد بررسى قرار گرفت و به‌وسیله معاونت اداره کل به عرض تیمسار سرتیپ ماهوتیان[16] رسید. تیمسار مقرر فرمودند این قبیل تظاهرات از نظر اصولى مانعى ندارد. و در صورتى که به نام تظاهرات مذهبى تحریکاتى صورت نگیرد و این تظاهرات مورد بهره‌بردارى دسته‌هاى سیاسى واقع نشود، تا چند روز اشکالى نخواهد داشت. مراتب جهت استحضار به‌عرض رسید.

تهیه کننده

از طرف رئیس بخش 321 20 /1 /43

از طرف رئیس اداره دوم عملیات 20 /1

مدیر کل اداره سوم

معاونت ساواک

ضمنا به‌طوری‌که سرکار پرنیان‌فر اعلام داشتند، نظر تیمسار ریاست به‌وسیله آقاى نواب به دفتر ویژه اعلام گردید. 20 /1 /43

نظر تیمسار ریاست نیز سؤال و در پرونده منعکس شود. 20 /1

نظر تیمسار در پرونده منعکس شده است روى پرونده آیت‌اللّه‌ خمینى بایگانى شود. 23 /1

 

9- شایعات منتشره در شهر ری در پی آزادی امام خمینی 20 /1 /1343[17]

متن سند

شماره: 1352 /20 الف

تاریخ: 20 /1 /43

موضوع: شایعات در شهررى

برابر اطلاع، این شایعات در شهررى مربوط به آقاى خمینى شنیده می‌شود. عده‌اى عقیده دارند که سیاست دولت فعلى بسیار خوب بوده که با علماء سازش کرده است و آزادى آیت‌اللّه‌ خمینى یکى از کارهاى بزرگ دولت است و اکثر مردم مملکت از این کار راضى هستند و اگر مأمورین انتظامى مزاحم نشوند مردم براى آزادى ایشان جشن‌هایی خواهند گرفت.

عده دیگر عقیده دارند با آزادى آقاى خمینى ممکن است در روزهاى سوگوارى ماه محرم مجددا روحانیون سر و صدایى راه بیندازند.

گیرندگان: اداره کل سوم

بخش 321

در پرونده آیت‌اللّه‌ خمینى بایگانى شود. صابرى 1 /2 /43

م ـ و ـ 959

10- اعتراض امام خمینی به سرمقاله روزنامه اطلاعات درباره روحانیت24 /1 /1343[18]

متن سند

شماره: 1351 /20/الف

تاریخ: 24 /1 /43

موضوع: آقاى خمینى

بعدازظهر روز پنجشنبه 20 /1 /43 هنگامی‌که عده نسبتاً زیادى در منزل آقاى خمینى در قم حضور داشته‌اند، روزنامه سه‌شنبه 18 /1 /43 اطلاعات را به دست ایشان می‌دهند تا مندرجات سرمقاله آن را که قسمتى از آن مربوط به روحانیون بوده بخواند. مشارالیه پس از قرائت آن با نهایت عصبانیت فریاد می‌زند: کجا روحانیون موافقت کرده‌اند. این چه مزخرفاتى است که مسعودى[19] می‌نویسد. و چنان این جملات را اداء می‌کند که مجلس تحت تأثیر و سکوت قرار می‌گیرد. در همین موقع به شخصى به نام خزعلى[20] دستور می‌دهد که چنین موضوعى را در روى منبر تکذیب کند. از قرار، نامبرده نیز در همان شب چنین عملى را انجام می‌دهد.

گیرندگان: اداره کل سوم بخش 321

در پرونده آیت‌اللّه‌ خمینى بایگانى شود. صابرى 1 /2 /43

 

11- دستور ساواک برای شناسایی عاملان تهیه و توزیع کارت تبریک به مناسبت آزادی امام خمینی 1 /2 /1343[21]

متن سند

گیرنده: تیمسار سرپرستى شهربانی‌هاى فارس

فرستنده: ساواک فارس

تاریخ: 1 /2 /43

شماره: 1980 /7/ ه

یک قطعه کارت تبریک به مناسبت مراجعت آقاى خمینى که [به] وسیله عناصر محلى بین اهالى کازرون به‌خصوص طبقه کسبه و دانش‌آموزان توزیع گردیده، به پیوست ایفاد، خواهشمند است مقرر فرمایند شهربانى شهرستان کازرون نسبت به نحوه پخش و ارسال کارت‌هاى مذکور اقدام لازم معمول و نتیجه را به این ساواک اعلام دارند.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت فارس. پرویز

از طرف 31 /1

در شهرهاى کازرون چگونگى استعلام 1 /2 /43

نتایج

بررسی اسناد مرتبط با آزادی امام خمینی پس از وقایع 15 خرداد 42 موارد درخور توجه زیر را نشان می‌دهد:

1ـ عوامل امنیتی رژیم پهلوی که به خوبی به محبوبیت و نفوذ امام خمینی در میان اقشار مختلف جامعه آگاه بودند، از بازتاب آزادی امام در جامعه به شدت نگران بوده و نسبت به برنامه‌ها و جشن‌هایی که قرار بود به این مناسبت برگزار شود حساسیت ویژه‌ای داشتند. اینان به درستی حدس می‌زدند که این محافل می‌توانند به تحرکات اعتراضی جدیدی علیه رژیم تبدیل شده و منتقل کننده پیام‌های سیاسی - مذهبی خاصی به جامعه باشند.

2ـ خبر آزادی امام خمینی شادمانی و شعفی همگانی در سراسر کشور برانگیخت و دسته دسته اقشار مختلف جامعه برای دیدار با امام به سوی قم شتافتند. در چنین شرایطی و با توجه به افزایش تعداد دوستداران امام در سطح شهر قم، نیروهای امنیتی این شهر برای مقابله با هرگونه مخالفت با حکومت پهلوی آماده شدند.

3ـ عوامل امنیتی رژیم در ظاهر می‌کوشیدند خود را نسبت به آزادی امام بی‌تفاوت نشان دهند اما در باطن سعی می‌کردند هرگونه نمود عینی و بیرونی جشن و شادمانی مردم را کمرنگ سازند.

4ـ با توجه به پیش رو بودن محرم سال 1343ش، بروز تحرکات اعتراضی جدید، با توجه به حضور دوباره امام خمینی در میان مردم و آزادی ارتباط با ایشان محتمل به نظر می‌رسید.

5ـ برای برخی از مردمِ کمتر آگاه جامعه، آزادی امام خمینی به مثابه پیام آشتی‌جویانه‌ای از جانب دولت تلقی شده و ایشان را نسبت به عملکرد دولت جدید امیدوار ساخته بود. وقایع آتی، اما نشان داد که این امیدواری و خوش‌بینی تا چه اندازه بی‌اساس بوده است.

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 2214

آرشیو مقالات