زهرا رنجبر کرمانی
09 دي 1398
جبهه ملی در پی تحصن 4 روزه معترضان به انتخابات مجلس شانزدهم و مجلس سنا به علت دخالت آشکار و گسترده دولت و دربار در انتخابات تشکیل شد. این تجمع اعتراضی به رهبری دکتر مصدق در 22 مهر 1328 آغاز شد و در اول آبان 1328 جبهه ملی را بهوجود آورد. جبهه ملی متشکل از برخی احزاب و تشکلها نظیر حزب ایران و جمعیت فداییان اسلام بود و چند انجمن و تشکل کوچک و دانشگاهیان، بازاریان و کارگران نیز با آن در ارتباط بودند.[1]
جبهه ملی با به قدرت رسیدن دکتر مصدق در اردیبهشت 1330 سکان دولت را در دست گرفت و پس از کودتای 28 مرداد 1332 از هم گسست. پس از کودتا، تعدادی از افراد مذهبی که در نهضت مقاومت ملی یعنی فعالترین نیروی شکل گرفته ملی - مذهبی پس از کودتا شرکت داشتند، نظیر آیتالله طالقانی و مهدی بازرگان از فضای نسبتاً باز سیاسی که در سال 1339 و 1340 وجود داشت استفاده کرده و نهضت آزادی ایران را در 27 اردیبهشت 1340 تأسیس کردند. ویژگی مشترک افراد نهضت آزادی ایران که ایشان را بههم پیوند میداد، تمایلات مذهبی بود.[2]
جبهه ملی فاقد ایدئولوژی خاصی بود، اما نسل جدید بویژه مذهبیها به نوعی مبارزه مکتبی باور داشتند. بر این اساس بود که نهضت آزادی توسط کسانی که سالها پیشتر نقش مهمی در شکلدهی به نگرش جدید دینی داشتند، بهوجود آمد. به اعتقاد بازرگان، اسلام «برای ما مبانی فکری و محرک و موجب فعالیت اجتماعی و سیاسی بود.»[3]
نهضت آزادی با رویکرد یک گروه سیاسی - مذهبی تشکیل شد، اما عمدتاً به فعالیت سیاسی پرداخت و نه مبارزه با بیدینی. نهضت، فعالیت سیاسی خود را در امتداد حرکت جبهه ملی اما در دفاع از حرکت نوین اسلامی در چارچوب قانون اساسی آغاز کرد و بر این اساس به مناسبتهای مختلف اعلامیه صادر میکرد.[4] ذکر این نکته ضروری است که سران نهضت آزادی اندیشه دینی خود را نه از مرجعیت بلکه از دانش دینی خود میگرفتند، اما این مانع از آن نمیشد که از روحانیت تأثیر نپذیرفته و با آن در ارتباط نباشند.[5] از اینرو هنگامی که در بهمن 1341 شماری از اعضای نهضت دستگیر شده و به زندان محکوم شدند، امام خمینی از این واقعه ابراز نگرانی کرده و به حکومت اعتراض کرد.[6]
در آستانه قیام 15 خرداد، جبهه ملی از مشکلاتی چون فشارهای سیاسی حکومت، اختلافات درونی و عدم انسجام و یکپارچگی در موضع نسبت به حکومت شاه رنج میبرد. این وضعیت بحرانی مانع از آن شد که جبهه ملی در قیام 15 خرداد نقشی داشته باشد.[7] رهبران جبهه ملی دو سه روز پس از 15 خرداد، در زندان از آن باخبر شدند. اهمیت فاجعه بیشتر از آن بود که نسبت به آن بیتفاوت بمانند. مهدی بازرگان از نهضت آزادی پیشنهاد کرد اعلامیهای صادر و اعمال حکومت در کشتار مردم محکوم شود، اما بحث درباره تهیه این اعلامیه به اختلاف نظر و مشاجره منجر شد و مقدمات انحلال جبهه ملی دوم[8] را فراهم ساخت. در واقع موضعگیری رهبران جبهه ملی دوم در قبال این اعلامیه، سبب ایجاد دو دستگی در جبهه شد. نهضت آزادی نیز در مقابل هر دو دسته قرار داشت.[9]
عملکرد اعضای جبهه ملی در جریان اعتراضات خرداد 42 نیز یکسان نبود. به عنوان مثال حزب ملت ایران بر خلاف دیگر احزاب جبهه، به رویکرد مذهبی اعتراضات باور نداشت و مصمم بود بر اساس اهداف و مشی مستقل حرکت کند. آنان خواهان براندازی حکومت نبودند، از اینرو افراد خود را از شرکت در تظاهرات یا فعالیت علیه حکومت منع میکردند. با این حال تعصب و حمایت مبارزان بویژه جوانان از امام خمینی به قدری شدید بود که اعضای جبهه ملی چارهای جز حمایت از وی نداشتند.[10]
اعضای جبهه ملی در تظاهرات 15 خرداد به صورت انفرادی در میان جمعیت حاضر شده و سعی داشتند شعارها را با خواست خود منطبق سازند. با وجود این پس از وقایع 15 خرداد برخی از اعضای جبهه ملی اظهار داشتند که در جریانات روز 15 خرداد تهران اصلاً شرکت نداشتند. جبهه ملی علاوه بر اعلام عدم مداخله در قیام 15 خرداد، مدعی شد که اساساً مخالفتی با انقلاب سفید - که از عوامل زمینهساز قیام 15 خرداد بود - نداشته و خود خواستار برنامههای اصلاحی بوده است.[11]
با اینکه قیام 15 خرداد در حمایت از اهداف و رویکردهای مبارزاتی امام خمینی شکل گرفته بود، اما نهضت آزادی در اعلامیهای که در 16 خرداد به مناسبت این واقعه منتشر کرد، مصدق را رهبر ملت ایران دانست. این اطلاعیه و سایر اطلاعیههای منتشره در آن سال از جنبه ضد شاهی آن از جانب رهبران بازداشتیِ نهضت تکذیب شد، اما همچنان بر رهبری دکتر مصدق تأکید گردید.[12] لازم به تذکر است که رهبران جدید نهضت که در غیاب رهبران درجه یک آن از جمله بازرگان که در زندان به سر میبرد فعالیت میکردند، پس از قیام موضعی صددرصد ضد حکومت اتخاذ کرده و سخنی از التزام به قانون اساسی به میان نیاوردند. ایشان در اعلامیه دیگری همچنین پیوند خود با روحانیت را ناگسستنی دانستند. در عمل اما عملکرد نهضت آزادی پس از قیام 15 خرداد خبر از بروز اختلافات زیاد در خط مشی آنها نسبت به رهبری روحانیت میداد.[13]
بررسی اسناد
1- شرکت تعدادی از اعضای نهضت آزادی در درگیریهای خرداد42 شیراز 16 /3/ 1342[14]
متن سند
از: شیراز
به: تهران
تاریخ: 16 /3 /42
شماره: 3216
شماره عطفى: 3015 ـ 16 /3 /42
از سران عشایر در این جریان هیچگونه دخالتى مشهود نبود. در مورد دستگیرى عوامل مؤثر پس از رفع تشنج اقدام مىگردد. ضمناً در داخل متظاهرین کسانى از نهضت آزادى که قبلاً تحت مراقبت بودند دیده شدند.
. 815 ـ 16 /3 /42
حریرى
با کمال دقت و اطلاعات کافى تمام اشخاصى که محرک مؤثرى در این کار بودند دستگیر نمایید.
بخش عشایر 18 /3
2- درخواست همکاری طرفداران امام خمینی از جبهه ملی در اصفهان 18 /3 /1342[15]
متن سند
از: اصفهان
به: تهران
تاریخ: 18 /3 /42
شماره: 3283
تا حال از طرف جبهه ملى علناً فعالیتى به نفع دارودسته خمینى نشده ولى امروز مخالفین با افراد جبهه ملى تماس گرفته از آنها خواستهاند آنها را لااقل هدایت کنند که قول مساعد گرفتهاند. مراقب هستم. 321 ـ 18 /3 /42 صدقى
اداره سوم ـ 19 /3 /42
1ـ بولتن 2ـ بخش مذهبى
3ـ توزیع اعلامیههای روحانیون توسط جوانان جبهه ملی در آبادان 19 /3 /1342[16]
متن سند
تاریخ: 19 /3 /1342
اطلاعیه
طبق اطلاع رسیده، مسئولیت پخش و توزیع بیانیههاى مضره که توسط آخوندها تهیه شده به عناصر جوان جبهه ملى و پارهاى از دانشآموزان مدارس آبادان واگذار شده است.
گیرندگان : (ضد اطلاعات)
اداره دوم
شهربانى
ساواک
در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى
4ـ انتشار جزوهای در حمایت از روحانیون در میان افراد جبهه ملی 3 /4 /1342[17]
متن سند
از: اصفهان
به: تهران
تاریخ: 3 /4 /42
شماره: 4011
اخیراً جزوهاى در پانزده صفحه تحت عنوان هدف روحانیون از مبارزه اخیر به تاریخ خرداد ماه 42 منتشر که جبهه ملى تعداد معدودى از آن را در بین افراد وابسته به خود پخش نمودند. در این جزوه هدف روحانیون را در سه مورد به شرح زیر:
1ـ مبارزه با هرج و مرج
2ـ مبارزه علیه اقلیتهاى ضد اسلامى
3ـ دریدن ماسک اصلاحات دروغى و آزادى زنان
تشریح کرده. جزوه مزبور وسیله مأمور نفوذى به این سازمان تسلیم. پس از بررسى اعاده گردیده است.
. 369 ـ 3 /4 /42 صدقى
در صورت امکان یک جلد از مذاکرات به مرکز ارسال نمایند.
بررسى و بهرهبردارى شده است.
در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانى شود. شهابى
اداره سوم
بخش مذهبى
آقاى شهابى جزوهها را بررسى نمایید. 5 /4
5- اسامی تعدادی از اعضای جبهه ملی و نهضت آزادی که در قیام 15خرداد شیراز دستگیر شدند 26 /4 /1342[18]
متن سند
از: شیراز
به: تهران
تاریخ: 26 /4 /42
شماره: 4748
شماره عطفى: 4058 ـ 25 /4 /42
الف ـ اشخاص مشروحه زیر از جبهه ملى و نهضت آزادى در فعالیتهاى اخیر دستگیر و زندانى مىباشند که به جز ردیف سه بقیه به نحوه فعالیت خودشان اعتراف نموده و قرار است آزاد شوند.
1ـ حاج صمد فراروئى عضو کمیته ایالتى کارمند فرهنگ
2ـ محمود پیمان عضو جبهه ملى کارمند پست و تلگراف فسا
3ـ عباس کریمى عضو نهضت آزادى کارمند اوقاف
ب ـ اشخاص مشروحه از جبهه ملى دستگیر پس از اخذ اقاریر آزاده شدهاند.
1ـ هرمز ممیزى دانشجوى ادبیات
2ـ حسین نیرومندى آموزگار فرهنگ
3ـ محمدباقر نسابه بیکار
ج ـ اشخاص مشروحه علاوه بر روحانیون که به تهران اعزام شدهاند مسبب اصلى بودهاند.
1ـ سیدحسین ساجدى روحانى و کارمند فرهنگ
2ـ حاجى حسین ولدان عضو انجمن شهر
3ـ سیداحمد گود عرباى بیکار
ردیف یک زندانى ـ ردیف 2 و 3 فرارى هستند.
د ـ علاوه بر این افراد تعدادى متجاوز یکصد نفر در تظاهرات و بستن دکاکین روز 16 /3 جارى روى اطلاعات مکتسبه وسیله فرماندارى نظامى دستگیر گردیدهاند.
246 ـ 26 /4 /42 حریرى
بخش 313 ـ 30 /4 /42
6- فعالیت طرفداران نهضت آزادی علیه دولت 31 /3 /1343[19]
متن سند
شماره: 12406 /312
تاریخ: 31 /3 /43
موضوع: فعالیت طرفداران نهضت آزادى
برابر اطلاع واصله فعالیت طرفداران نهضت آزادى و مسئولین کمیتههاى آن همچنان براى تشکیل افراد و جلسات و تحریکات علیه دولت و ایجاد عدم رضایت در مورد محکومیت سران نهضت آزادى ادامه دارد. ضمناً هفته گذشته جلسهاى در تهرانپارس منعقد گردیده که در آن گروهى از مهندسین و دوستان آقاى مهندس بازرگان و سران نهضت آزادى و مسئولین کمیتهها شرکت داشتند. در این جلسه تصمیمات لازمه جهت فعالیت نهضت گرفته شد و به تصویب رسید تا در قالب یک سلسله تبلیغات مذهبى، تحریکات لازمه علیه دستگاه و به طرفدارى از نهضت آزادى به عمل آید و همچنین چند نفر رابط معین شدند تا به قم مسافرت کرده ضمن تماس با حوزه علمیه قم دستورات لازمه را به طلاب طرفدار نهضت بدهند تا از اجتماعات و مجالس سوگوارى منعقده در قم جهت منظور نهضت آزادى استفاده بهعمل آید و قرار است جلسه مزبور در اواخر ماه محرم مجدداً تشکیل گردد تا در مورد اقدامات و نتایج حاصله، مذاکرات بهعمل آید.
در صورت تصویب ارسال شود 30 /3 /43
ارسال فرمایید. این اطلاعیهها روى پرونده مربوطه باید ضمیمه گردد.
نتایج
بررسی برخی اسناد مربوط به جبهه ملی و نهضت آزادی در ارتباط با قیام 15 خرداد و نهضت روحانیت موارد در خور توجه زیر را نشان میدهد:
1ـ همانطور که در مقدمه ذکر شد قیام 15 خرداد در غیاب رهبران نهضت آزادی که در زندان بهسر میبردند رخ داد. بنابراین به نظر میرسد حضور تعدادی از هواداران نهضت در تظاهراتهای خرداد 42 نمیتوانست نشانگر عمل و رویکرد سران نهضت در قبال این اعتراضات باشد.
2ـ جبهه ملی فعالیتی سازمانی در حمایت از نهضت روحانیت نداشت با اینحال به نظر میرسد رویکرد ملیگرای این جبهه، حسن سابقهشان در جریان ملیشدن نفت و نفوذ ایشان در میان دانشگاهیان و جوانان، مبارزین مذهبی را وادار به جلب حمایت ایشان مینمود. لازم به توضیح است که عدم حمایت سران جبهه ملی از قیام 15 خرداد مانع از آن نشد که هواداران جوان این جبهه در نقاط مختلف کشور در خدمت و حامی روحانیان مبارز نباشند.
3ـعلیرغم عدم حضور افراد جبهه ملی در تظاهرات خرداد تهران، اسناد ساواک نشاندهنده حضور تعدادی از اعضا و هواداران جبهه ملی و نهضت آزادی در قیام 15 خرداد در سایر نقاط کشور هستند.
4ـفعالیت علیه حکومت پهلوی و برخورداری از تمایلات مذهبی وجه اشتراک نهضت آزادی و روحانیت بود. تفاوت این دو گروه اما در رهبری بود. با اینحال سران نهضت آزادی میکوشیدند تا آنجا که به نفع مطامع و اهداف خود باشد با روحانیت و روش مبارزاتی ایشان مرتبط بوده و از نفوذ فراوان این گروه در میان مردم به نفع خود استفاده کنند.
پینوشتها:
[1] رحمانیان، داریوش. 1395. ایران بین دو کودتا. تهران: سمت. ص 413
[2] جعفریان، رسول. 1382. جریانها و سازمانهای مذهبی - سیاسی ایران. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. صص 206 و 207
[3] همان. صص 207 و 208
[4] همان. ص 208
[5] همان. ص 211
[6] همان. ص 209
[7] رستمی، پروین. 1393. «جبهه ملی دوم و نهضت 15 خرداد». مطالعات تاریخی. بهار 1393. شماره 44. از صفحه 86 تا 99. ص 88
[8] جبهه ملی دوم در 30 تیر 1339 اعلام موجودیت کرد و در اوایل سال 1343 بدون کسب توفیقی از هم پاشید. (جفریان. همان. ص 207)
[9] رستمی. همان. صص 93 و 94
[10] همان. ص 97
[11] همان. ص 97
[12] جعفری، علیاکبر و آرزو کروبی. 1396. «بررسی عملکرد نهضت آزادی و مواضع آنان نسبت به رهبری امام خمینی». تاریخنامه خوارزمی. بهار 1396. شماره 15. از صفحه 44 تا 59. ص 54
[13] همان. ص 55
[14] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1387. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد هفتم. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. ص 244.
[15] همان. ص 100
[16] همان. ص 182
[17] همان. ص 125
[18] همان. ص 267
[19] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1382. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد ششم. تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی. ص 152
تعداد بازدید: 2276